T?rk Dil Kurumu Yay?nlar?, 1995. - 480 s.
?n s?z
Emir Necipovi? Necip taraf?ndan haz?rlanan ve 1968 y?l?nda Moskova'da yay?mlanan Uy?ur?e-Rus?e Lu?et (Ujgursko Russkiy Slovar)'?n T?rkiye T?rk?esine ?evirisi olan bu s?zl?k yakla??k 33.000 kelimeyi ihtiva etmektedir. Yeni Uygur T?rk?esi S?zl??? ad?n? verdi?imiz bu eser T?rkiye'de ??kan ilk a??klamal? Yeni Uygur T?rk?esi s?zl???d?r.
Uygur T?rk?esi denildi?inde akla hemen Eski T?rk?enin ikinci devresi olan Eski Uygur t?rk?esi gelmektedir. G?n?m?zde konu?ulan Uygur T?rk?esini tarihi Uygur T?rk?esinden ay?rmak i?in Yeni Uygur T?rk?esi ad?n? kullanmay? uygun bulduk.
Yeni Uygur T?rk?esi Eski Uygur T?rk?esinin devam? olarak Karahanl? T?rk?esi ye ?a?atay T?rk?esi d?nemlerinden ge?ip g?n?m?zdeki ?eklini alm??t?r. Karahanl? T?rk?esinin temeli olan Eski Uygur T?rk?esi hakk?nda K??garl? Mahmud "?z T?rk?e" tabirini kullanmaktad?r. Edebi dil olarak Ali?ir Nevai taraf?ndan geli?tirilmi? olan ?a?atay T?rk?esinin de ana unsuru Eski Uygur T?rk?esidir. Bu g?nk? Uygur_ T?rk?esi ise, tarihi ?a?atay edebi T?rk?esine, ya?ayan ?zbek T?rk?esi ile birlikte en yak?n olan T?rk leh?esidir. Bu y?zden T?rkoloji alan?nda Karahanl?-?a?atav-?zbek-Uygur T?rk?esi zincirinin bilimsel ad? daima Do?u T?rk?esi olarak ge?mi?tir.
Bu g?n Do?u T?rkistan'daki yakla??k 10.000.000 kadar T?rk?n konu?tu?u Yeni Uygur T?rk?esi, ge?mi?i ve konu?ulan alan?n co?rafi konumunun ?zelli?i ile, a??r derecede Arap ve Fars dillerinin etkisi alt?nda kalm??t?r. T?rk?ede en ?ok kullan?lan kelimeler bile Arap?a ve Fars?a kar??l?klar? ile birlikte et/g??t, bal/hesel, kuya?/aptap, yer/ zemin, k?k/asman vb. ?eklinde kar???k olarak kullan?lmaktad?r. ?inceden ve Rus?a-dan veya bu diller vas?tas?yla Uygur t?rk?esine ge?en yabanc? kelimeler de Uygurca s?zl?kte b?y?k bir yer tutmu?tur.
Yeni Uygur T?rk?esi kelid?? kelip turur "gelecek", alduk "ald?k", kettuk "gittik" ve eli?-beri? al-i-?, ber-i-? "al?? veri?" gibi yuvarlak yap?s?ndan veya ald??? ekten dolay? k?kteki ?nl? incelmesine benzer ?zellikleri ile dikkat ?ekicidir.
T?rk?enin genel ?zelli?i olan k?k sabitli?ine ayk?r? olarak, Yeni Uygur T?rk?e-sinde ald??? ekten dolay? (kelime k?k? a??k hece olup kalacaksa) kelime k?k?ndeki ?nl?n?n incelme ve daralmas?na bakarak, gerileyici bir ?nl? benze?mesinin (assimilation regressif) kuvvetli oldu?unu s?yleyebilriiz. Etim meni jikitip ketti. "Attan d??t?m".
S?zl???n d?zeni
Uy?ur?e-Rus?e Lu?et (Uygurca-Rus?a S?zl?k) Arap alfabesi s?ras?na g?re haz?rlanm?? olup, ?evirirken, "Yeni Uygur T?rk?esi S?zl???"n?n madde ba?? kelimelerini T?rk alfabesi s?ras?na g?re de?i?tirdim. Fakat madde ba?? alt?ndaki ?eklerin eski s?ras?na dokunmad?m. Madde ba?? kelimelerin etimolojisini belirtmek i?in, Arap?a yerine A., Fars?a yerine F., Uygurca yerine U., ?ince yerine ?., Rus dilinden veya onun vas?tas?yla Uygurcaya girmi? kelimeler i?in R. harflerini kulland?m. Kelimeyi olu?turan par?alar?n hangi dile ait oldu?unu da harfler ile belirttim. ?. adavetkarlik A.F.U., yani Arap?a (adavet)-Fars?a (kar)-Uygurca (lik).
Benzer anlaml? kelimeler i?in "bk." ifadesi kullan?lm??t?r.
Ettirgenlik eki alan mastarlar?n veya -? eki ile isim haline getirilen fiil isimlerinin mastarlar? parantez i?inde g?sterilmi?tir.
?. aylandurmak (aylanmaktan) d?nd?rmek, ?evirmek, dola?t?rmak. eli? (almak'tan) al??, almak. jukkuzmak (jukmak'tan) bula?t?rmak.
Madde ba?? yap?lan benzer sesli, fakat anlamlan farkl? olan kelimeler Romen rakam? ile g?sterilmi?tir. Madde ba?? yap?lan kelimenin T?rk?e a??klanmas?ndaki kelimeler ayn? anlamda ise virg?l ile, anlamlan yak?n ise a), b) gibi harfler ile, anlamlan farkl? ise 1.
2. gibi Arap rakamlan ile g?sterilmi?tir. A??klamalar farkl? c?mleler ile yap?lm??sa, c?mleler aras?na noktal? virg?l konulmu?tur.
Yaz? dilinde kullan?lmayan veya ayd?nlat?lmaya muhta? olan kelimelerin, c?mlelerin yan?na parantez ile (a??z), (gramer), (botanik), (deyim) gibi ifadeler yaz?lm??t?r.
?n s?z
Emir Necipovi? Necip taraf?ndan haz?rlanan ve 1968 y?l?nda Moskova'da yay?mlanan Uy?ur?e-Rus?e Lu?et (Ujgursko Russkiy Slovar)'?n T?rkiye T?rk?esine ?evirisi olan bu s?zl?k yakla??k 33.000 kelimeyi ihtiva etmektedir. Yeni Uygur T?rk?esi S?zl??? ad?n? verdi?imiz bu eser T?rkiye'de ??kan ilk a??klamal? Yeni Uygur T?rk?esi s?zl???d?r.
Uygur T?rk?esi denildi?inde akla hemen Eski T?rk?enin ikinci devresi olan Eski Uygur t?rk?esi gelmektedir. G?n?m?zde konu?ulan Uygur T?rk?esini tarihi Uygur T?rk?esinden ay?rmak i?in Yeni Uygur T?rk?esi ad?n? kullanmay? uygun bulduk.
Yeni Uygur T?rk?esi Eski Uygur T?rk?esinin devam? olarak Karahanl? T?rk?esi ye ?a?atay T?rk?esi d?nemlerinden ge?ip g?n?m?zdeki ?eklini alm??t?r. Karahanl? T?rk?esinin temeli olan Eski Uygur T?rk?esi hakk?nda K??garl? Mahmud "?z T?rk?e" tabirini kullanmaktad?r. Edebi dil olarak Ali?ir Nevai taraf?ndan geli?tirilmi? olan ?a?atay T?rk?esinin de ana unsuru Eski Uygur T?rk?esidir. Bu g?nk? Uygur_ T?rk?esi ise, tarihi ?a?atay edebi T?rk?esine, ya?ayan ?zbek T?rk?esi ile birlikte en yak?n olan T?rk leh?esidir. Bu y?zden T?rkoloji alan?nda Karahanl?-?a?atav-?zbek-Uygur T?rk?esi zincirinin bilimsel ad? daima Do?u T?rk?esi olarak ge?mi?tir.
Bu g?n Do?u T?rkistan'daki yakla??k 10.000.000 kadar T?rk?n konu?tu?u Yeni Uygur T?rk?esi, ge?mi?i ve konu?ulan alan?n co?rafi konumunun ?zelli?i ile, a??r derecede Arap ve Fars dillerinin etkisi alt?nda kalm??t?r. T?rk?ede en ?ok kullan?lan kelimeler bile Arap?a ve Fars?a kar??l?klar? ile birlikte et/g??t, bal/hesel, kuya?/aptap, yer/ zemin, k?k/asman vb. ?eklinde kar???k olarak kullan?lmaktad?r. ?inceden ve Rus?a-dan veya bu diller vas?tas?yla Uygur t?rk?esine ge?en yabanc? kelimeler de Uygurca s?zl?kte b?y?k bir yer tutmu?tur.
Yeni Uygur T?rk?esi kelid?? kelip turur "gelecek", alduk "ald?k", kettuk "gittik" ve eli?-beri? al-i-?, ber-i-? "al?? veri?" gibi yuvarlak yap?s?ndan veya ald??? ekten dolay? k?kteki ?nl? incelmesine benzer ?zellikleri ile dikkat ?ekicidir.
T?rk?enin genel ?zelli?i olan k?k sabitli?ine ayk?r? olarak, Yeni Uygur T?rk?e-sinde ald??? ekten dolay? (kelime k?k? a??k hece olup kalacaksa) kelime k?k?ndeki ?nl?n?n incelme ve daralmas?na bakarak, gerileyici bir ?nl? benze?mesinin (assimilation regressif) kuvvetli oldu?unu s?yleyebilriiz. Etim meni jikitip ketti. "Attan d??t?m".
S?zl???n d?zeni
Uy?ur?e-Rus?e Lu?et (Uygurca-Rus?a S?zl?k) Arap alfabesi s?ras?na g?re haz?rlanm?? olup, ?evirirken, "Yeni Uygur T?rk?esi S?zl???"n?n madde ba?? kelimelerini T?rk alfabesi s?ras?na g?re de?i?tirdim. Fakat madde ba?? alt?ndaki ?eklerin eski s?ras?na dokunmad?m. Madde ba?? kelimelerin etimolojisini belirtmek i?in, Arap?a yerine A., Fars?a yerine F., Uygurca yerine U., ?ince yerine ?., Rus dilinden veya onun vas?tas?yla Uygurcaya girmi? kelimeler i?in R. harflerini kulland?m. Kelimeyi olu?turan par?alar?n hangi dile ait oldu?unu da harfler ile belirttim. ?. adavetkarlik A.F.U., yani Arap?a (adavet)-Fars?a (kar)-Uygurca (lik).
Benzer anlaml? kelimeler i?in "bk." ifadesi kullan?lm??t?r.
Ettirgenlik eki alan mastarlar?n veya -? eki ile isim haline getirilen fiil isimlerinin mastarlar? parantez i?inde g?sterilmi?tir.
?. aylandurmak (aylanmaktan) d?nd?rmek, ?evirmek, dola?t?rmak. eli? (almak'tan) al??, almak. jukkuzmak (jukmak'tan) bula?t?rmak.
Madde ba?? yap?lan benzer sesli, fakat anlamlan farkl? olan kelimeler Romen rakam? ile g?sterilmi?tir. Madde ba?? yap?lan kelimenin T?rk?e a??klanmas?ndaki kelimeler ayn? anlamda ise virg?l ile, anlamlan yak?n ise a), b) gibi harfler ile, anlamlan farkl? ise 1.
2. gibi Arap rakamlan ile g?sterilmi?tir. A??klamalar farkl? c?mleler ile yap?lm??sa, c?mleler aras?na noktal? virg?l konulmu?tur.
Yaz? dilinde kullan?lmayan veya ayd?nlat?lmaya muhta? olan kelimelerin, c?mlelerin yan?na parantez ile (a??z), (gramer), (botanik), (deyim) gibi ifadeler yaz?lm??t?r.