Ходин С.Н. Источники истории Беларуси (попытка историко-генетического и компоративного обзора). Бел.яз

Подождите немного. Документ загружается.

крыніцы (гістарыяграфічныя крыніцы).

Праблемы вывучэння рэчавых і іншых відаў непісьмовых крыніц

Для общих благ мы то перед скотом имеем

Что лутче, как они, друг друга разумеем

И помощию слов, как мысль ни глубока

Описываем все чувствия и страсти

И мысли голосом делим на мелки части.

(А.Сумарокаў)

Сапраўды, з таго часу, як у чалавека з’явiлася патрэба перадаць iнфармацыю,

ен iмкнуўся вызначаць яе ў мове. Фiксацыя гукаў акрэсліла з’яўленне пiсьма. З

часам з’явiлiся пэўныя вiды умоўных вызначэнняў (тое, што ў класiфiкацыi

С.О.Шмiдта акрэслiваецца як канвенцыянальныя крынiцы) — iнфармацыя на

штучных машынных носьбiтах. Развiцце тэхнiкi садзейнічала перадачы гукаў, мовы

i iншымi сродкамi, спрыяла ўзнiкненню такога тыпу крынiц як фонадакументы.

Безумоўна, форма фiксацыi iнфармацыi мае для гiсторыка пэўнае значэнне, i

гiсторык часам проста вымушаны звяртацца да вывучэння выключна тэхнiчных

аспектаў (магнiтафонны запiс справаздач i г.д.). Нягледзячы на пэўныя праблемы у

дадзеным выпадку тут гiсторыку прасцей перавесцi такую сацыяльную

iнфармацыю (вобразна гаворачы) на мову сваiх думак.

Намнога складаней сiтуацыя складваецца пры вывучэннi рэчавых i

выяўленчых крынiц. Таму, калi зараз малады гiсторык звяртаецца да рок-музыкi,

яго прываблiваюць найперш тэксты, а музыка застаецца па-за ўвагай. Яшчэ ў

большай ступенi складана перавесцi на “мову думак” сацыяльную iнфармацыю,

што заключана ў “мове рэчаў”. Тут выкарыстоўваюцца спецыфiчныя метады

вывучэння, i ў адпаведнасцi з iмi вызначылiся такiя асобныя дысцыплiны як

мастацтвазнауства, этнаграфiя i г.д. Дарэчы “мову рэчаў” вывучае i археалогiя.

Але, па-першае, археологi выкарыстоўваюць i пiсьмовыя крынiцы. Па-другое,

археолагi вывучаюць “старажытнасцi” — рэчы, iнфармацыя аб якiх страчана

поўнасцю, альбо часткова

. Многiя схiльны нават вызначаць археалогiю як

самастойную навуку побач з гiсторыяй. Безумоўна, у такiм выпадку ўзнiкае

пытанне аб суадносiнах азначаных дысцыплiн з крынiцазнаўствам, i тут патрэбна

заўважыць, што тым не менш, усе яны маюць аб’ектам вывучэння гістарычныя

крынiцы. I пры вывучэннi рэчаў (напрыклад, iкон), узнiкаюць тыя ж пытаннi

дацiроўкi, аўтарства, месца стварэння. Таму можна сцвярджаць, што тэорыя

крынiцазнаўства распрацоўвае i павiнна распрацоўваць метады вывучэння самых

розных тыпаў крынiц. Разам з тым можна разглядаць у якасцi асобную навуковую

дысцыплiну прыкладное крынiцазнаўства, што вывучае пiсьмовыя крынiцы.

Асобныя з навук, што маюць аб’ектам вывучэння гiстарычныя крынiцы,

распрацоўваюць i свае, спецыфiчныя метады. Iснуе i своеасаблiвая методыка

пошуку крыніц. Як археолаг ведае, дзе трэба капаць? Як этнограф ведае, дзе

патрэбна шукаць сляды той цi iншай легенды? Безумоўна, есць элемент

Па трапнаму вызначэнню Л.С.Клейна гэта рэшткі культуры мінулага, аддаленага ад нашага жыцця не

толькі значным інтэрвалам часу (гэта не галоўнае), але і разрывам традыцыі, такім разрывам, які ўскладняе

разуменне рэшткаў.

выпадковасцi ў адкрыццi. Можна выпадкова натрапiць на дакумент у архiве, можна

выпадкова знайсцi клад i г.д. Але ў пераважнай большасцi пошук вядзецца

сiстэматычна i мэтанакiравана. Патрэбна дэтальна акрэсліць прадмет пошуку,

даследчык павiнен выдатна ведаць умовы i вывучыць месца пошуку (фонды архiва

альбо мясцовасць для археолага — лясiстая, слабалясiстая i г.д.). Даследчык

павiнен ведаць магчымасцi прымянення тэхнiчных сродкаў (аэрафотаздымка, запiс

на дыктафоне, сканiраванне тэкста, сканiраванне зямной паверхнi з самалета i

спадарожнiка, выкарыстанне iнфармацыйных сiстэм). Пры той вялiкай адлегласцi,

якая здаецца аддаляе палявую археалогiю ад працы даследчыкаў у архiве, ва ўсякiм

разе ёсць адна рэч, што іх аб’ядноўвае: перш чым раскопваць трэба знайсцi дзе

капаць; перш чым вывучаць пiсьмовую крынiцу, яе трэба адшукаць.

Пошук гістарычных крыніц. Крыніцазнаўчая эўрыстыка

Дапамагае ў пошуку крыніц крыніцазнаўчая эўрыстыка (ад грэч. –

адшукваю, адкрываю), якая выпрацоўвае спецыяльныя метады іх выяўлення.

Калi гаварыць аб пiсьмовых крынiцах, то ў залежнасці ад таго, дзе

арганізуецца iх пошук, крыніцазнаўчую эўрыстыку ўмоўна падзяляюць на

бібліяграфічную і архіўную. Задача эўрыстыкі – выявіць усе крыніцы па тэме

гістарычнага даследавання.

У пачынаючых даследчыкаў вызначаецца імкненне хутчэй звярнуцца да

сховішчаў, да архіўных матэрыялаў. Але пачынаць пошук неабходна з

апублікаваных крыніц. Па-першае, тым самым гісторык пазбаўляе сябе ад

магчымасці "адкрываць" вядомае. Па-другое, апублікаваныя матэрыялы

дазваляюць вывучаць тыя крыніцы. якія знаходзяцца ў закрытых архівах і

прыватных калекцыях (часам недаступных даследчыку). Выкарыстанне

апублікаваных крыніц эканоміць час гісторыку, паколькі складальнікі публікацыі

праводзілі велізарную працу па тэматычнай падборцы крыніц, прадстаўленню

тэкста па сучасных правілах арфаграфіі і забеспячэнню яго геаграфічнымі і

імяннымі паказальнікамі, каментарыямі і г.д.

Паколькі выданні крыніц вельмі разнастайныя, трэба мець на ўвазе, што

існуюць першасныя і другасныя выданні. Першасныя выданні ўтрымліваюць самі

крыніцы, а другасныя – інфармацыю аб іх

У залежнасці ад мэты iх выдання публiкацыi можна падзяліць на навуковыя,

вучэбныя (хрэстаматыі), літаратурна-мастацкія альбо навукова-папулярныя

(літаратурна – мастацкія пераклады крыніц і інш). Нават пачынаючы даследчык

павінен ведаць і разумець гэтыя адрозненні.

Акрамя таго, выданні можна падзяліць на афіцыйныя і неафіцыйныя

(прыватныя). Тут да месца адзначыць і цяжкасці работы з апублікаванымі

крыніцамі. Галоўная з iх тая, што ў нефаксімільных выданнях (а апошнiх -- іх

выключная большасць) даследчык не мае магчымасці скласці поўнае ўяўленне аб

крыніцы і вымушаны давяраць публікатарам. Між іншым, публікацыі заўседы

маюць свае мэты. У афіцыйных выданнях пераважаюць мэты ідэалагічныя

(паколькі няма дзяржавы без ідэалогіі), а прыватныя выданні не заўседы добрыя ў

Да першасных адносяць: неперыядычныя публікацыі крыніц, перыядычныя, выданні крыніц, што

працягваюцца (напр., "Полное собрание русских летописей"); да другіх – інфармацыйныя выданні

(рэфератыўныя і інш.), даведачная літаратура (энцыклапедыі, слоўнікі), бібліяграфічныя дапаможнікі.

археаграфічных

адносінах. Дарэчы, усё гэта выдатна адзначана ў працы

М.М.Улашчыка "Очерки по археографии и источниковедению истории Белоруссии

феодального периода" (М., 1973).

Пасля выяўлення апублікаваных крыніц па пэўнай тэме і адпаведнага іх

вывучэння гісторык можа і павінен пераходзіць да пошуку крыніц у архівах,

рукапісных аддзелах бібліятэк, фондаў музеяў і ў прыватных асоб.

Вызначэнне дзвюх этапаў у пошуку гістарычных крыніц не звязана з

прынцыповым адрозненнем паміж апублікаванымі і неапублікаванымі крыніцамі.

Месца захавання і тэхніка, спосаб аднаўлення крыніц не перадвызначаюць іх

значэння для даследчыка. Размова можа ісці толькі аб спецыфічных метадах

выяўлення і некалькі іншых спосабах вывучэння гэтых крыніц.

Напачатку даследчык працуе з даведнікамі для таго, каб вызначыць, ў якіх

архівах, у якіх фондах могуць захоўвацца крыніцы па яго тэме

. Складанасць гэтай

працы акрэсліваецца тым, што шэраг даведнікаў ("Путеводителей") ужо састарэў,

па асобных фондах і калекцыях яны адсутнічаюць увогуле.

Праца ў архіве патрабуе ад даследчыка ведаў па палеаграфіі, геральдыцы,

сфрагістыцы і іншай спецыяльнай гістарычнай падрыхтоўкі. Даследчык павінен

ведаць сетку і склад архіваў, для чаго неабходна пэўнае знаёмства з такой

навуковай дысцыплінай, як архівазнаўства, яе тэрміналогіяй (фонд, вопіс, анатацыя

фонда і інш.). Трэба мець на ўвазе, што акрамя фондаў дзяржаўных устаноў

існуюць і фонды асабістага паходжання, якія звычайна складаюць аснову фондаў

аддзелаў рукапісаў буйнейшых бібліятэк і персанальных фондаў адпаведных

музеяў. І каб ведаць, якім чынам матэрыялы, што цікавяць даследчыка,

адкладваліся ў архівасховішчах, неабходна знаемства з гісторыяй

фондаўтваральнікаў (устаноў, арганізацый, асоб, чые матэрыялы ў гэтых архівах

захоўваюцца).

Арганізацыя рацыянальнай працы ў архівасховішчах можа стаць прадметам

асобнага вывучэння і практычных заняткаў.

Аналiз гiстарычнай крынiцы

Гiстарычная крынiца утрымлiвае iнфармацыю аб тых цi iншых фактах

(суб’ектыунасць) i адначасова сама з’яуляецца фактам гiстарычнай рэчаiснасцi

(аб’ект, аб’ектыунасць). Гэта перадвызначыла выдзяленне дзвюх этапаў

гiстарычнай крытыкi: знешняй i ўнутранай (В.О.Ключэўскi вызначаў фiлалагiчную

i фактычную, савецкiя гiсторыкi 30-х гг. — аналiтычную i сiнтэтычную).

Мэтай знешняй крытыкi з’яўляецца ўстанаўленне сапраўднасцi

гiстарычнасцi крынiцы (г.зн. цi мела месца крынiца як гiстарычны факт), а

галоўным зместам — вызначэнне месца, часу i ўмоў узнiкнення (аўтарства)

гiстарычнай крынiцы. Тэхналогiя i паслядоўнасць знешняй крытыкі для розных

тыпаў крынiц iстотна адрознiваюцца. Так, археалагiчную крынiцу ўтвараюць не

толькi дадзеныя, якiя атрымлiваюць у вынiку раскопак, але i ў вынiку агляду

помнiка. Аналiз пiсьмовай крынiцы пачынаецца з вывучэння тэкста гiстарычнай

Археаграфія – спецыяльная гістарычная дысцыпліна, якая распрацоўвае методыку пошуку і збору

пісьмовых помнікаў (палявая археаграфія), навуковага ўліку і апісання рукапісаў і рукапісных кніг

(камеральная археаграфія), прынцыпы выдання гістарычных крыніц (эдыцыйная, або выдавецкая

археаграфія).

Гл.дадатак.

крынiцы. Калi мы маем справу з старажытнымi тэкстамi, то вымушаны

выкарыстоўваць спосабы iх прачытання, выпрацаваныя палеаграфiяй

. Чытаючы

старажытныя тэксты, трэба мець на ўвазе, што з развiццем мовы змяняецца яго

марфалогiя

. Вывучаючы пiсьмовыя помнiкi, гiсторык выкарыстоўвае розныя

слоўнiкi i даведнiкi (дыялекталагiчныя, тлумачальныя i iнш.). Даследчык павiнен

ведаць, што адна i тая ж з'ява ў розных мясцовасцях i дыялектах адной цi некалькi

роднасных моў часам вызначалася па-рознаму.

Для большасцi тэкстаў характэрна наяўнасць вялiкай колькасцi памылак,

якiя (як не парадаксальна) з’яўляюцца вельмi каштоўнымi для гiсторыка. Яны

дазваляюць вызначыць пераемнасць тэкстаў, наяўнасць копiй, спiсаў i г.д. Таму

вядомы тэкстолаг Дж.Кларк адзначаў, што для даследчыка найбольш карысныя

недасведчаныя пісцы — яны, не разумеючы нiчога ў напiсаным, перапiсваюць усё

без змен.

Акрамя таго, у розных тэкстах, якiя дайшлi да нас маецца шмат згубленых

лiстоў шмат старонак выцвiлых, выцертых, малачытаемых. Многiя крынiцы

ўвогуле захавалiся толькi часткова. Малюнкi, iконы, тэксты даследчык вымушаны

аднаўляць. Рэстаўрацыя i рэканструкцыя з’яўляюцца складанейшымi этапамi

работы. Вельмi iстотна ў такiм выпадку знайсцi копii, спiсы. Параўнанне розных

тэкстаў (гл.Тэксталогiя) дае магчымасць аднавiць страчаныя месцы па аналогii.

Аднаўленне страчанага месца у крынiцы, што захавалася ў адным спiсе ў

тэксталогii называецца каньектурай. Пакуль не будуць знойдзены iншыя спiсы i

нельга будзе праверыць дакладнасць аднаулення тэкста, каньектура лiчыцца

недаказанай (гiпотэза). Пры аднаўленні страчанага тэксту вывучаюць таксама

паметкі на палях – глосы, уключаныя ў тэкст паметкі, дадаткі і тлумачэнні да

тэкста перапісчыкаў -- ітэрпаляцыі

. Пры рэканструкцыі тэкста сучасныя

даследчыкі ўсё часцей выкарыстоўваюць камп'ютар, звяртаюцца часам і да метадаў

фотааналізу.

Пры аналізе крыніцы крыніцазнаўца вызначае складаны характар тэкста

(злучэнне розных крыніц, рэдакцый, ўстаўкі і г.д.), і акрамя тэксталагічных

выкарыстоўвае метады кампаратыўнага (параўнальна-гістарычнага) вывучэння

тэкстаў (як прыклад, вызначэнне А.Шахматавым рэдакцый і пратографаў

"Аповесці мінулых гадоў" і прычын іх узнікнення).

Пасля прачытання палеаграфічнага і граматычнага, даследчык яшчэ не можа

сцвярджаць, што поўнасцю зразумеў сэнс, укладзены ў тэкст аўтарам. Крыніца

складалася ў пэўную эпоху і яе складальнік (складальнікі) жылі і думалі

катэгорыямі гэтай эпохі, а не нашага часу. На гэтым этапе (этапе вытлумачэння,

інтэрпрэтацыі) дапамагае асобная галіна крыніцазнаўства -- герменеўтыка

Безумоўна, што задача вытлумачэння зместу крыніцы датычыцца не толькі

пісьмовых крыніц, яе вымушаны вырашаць і археолагі і этнографы і прадстаўнікі

Спосаб напісання, нягледзячы на блізкасць моў у перыяд XIV-XVIII ст. істотна адрозніваўся. Гл.: Куль-

Сяльверстава С.Я. Беларуская палеаграфія: навуч.дапам. Гродна, 1996; Тихомиров М.Н. Муравьев А.В.

Русская палеография. М., 1982.

Гл.: Мова беларускай пісьменнасці XIV-XVIII ст.ст. Мн., 1988

Механічнае злучэнне эпізодаў з розных месцаў называюць кантамінацыяй, а цалкам заснаваны на чужым

матэрыяле тэкст кампіляцыяй.

Герменеўтыка – мастацтва і тэорыя вытлумачэння, якая мае на мэце вызначыць сэнс, зыходзячы з яго

аб'ектыўных (значэнне слоў і іх гістарычна абумоўленыя варыяцыі) і суб'ектыўных (намеры аўтараў)

падстаў. Мяркуюць, што паходжанне гэтага слова звязана з імем бога Гермеса, весніка багоў, якому

прыпісвалася таксама вынаходжанне мовы і пісьменства.

іншых навуковых дысцыплін.

Задача інтэрпрэтацыі крыніцы спалучаецца з вызначэннем часу і месца яе

стварэння. Выкарыстанне дадзеных гістарычнай храналогіі дазваляе вызначыць

прамыя звесткі аб часе – год, месяц, індыкт і г.д., а выкарыстанне дадзеных

гістарычнай геаграфіі – правесці лакалізацыю гістарычнай крыніцы. Пры гэтым,

аднак, даследчык павінен прыняць за правіла супастаўленне прамых (непасрэдных)

і ўскосных звестак аб часе, тых звестак, якія аўтар вызначае несвядома (ці

неабачліва). Галоўным лозунгам на этапе гістарычнай крытыкі павінен стаць

лозунг: "Шукай супярэчнасці!".

Для значнай часткі крыніц істотную ролю мае вызначэнне аўтара

(атрыбуцыя). Асабліва складанай гэтая задача з'яўляецца ў дачыненні да

рукапісных твораў эпохі сярэднявечча; тады пазначаць аўтарства лічылася калі не

грахоўным, то не прынятым. Узнікаюць праблемы і пры вызначэнні дзеючых асоб

гэтых твораў. Так, рускія князі традыцыйна мелі імёны і славянскія і хрысціянскія.

Хрысціянскае імя вызначалася пераважна праваслаўным календаром, славянскае

часцей давалася ад імя бацькі і дзеда. Адпаведна, існаваў даволі сціслы набор

княскіх імёнаў (на тэрыторыі Полацкай зямлі, напрыклад, гэта Уладзімір, Усяслаў,

Брачыслаў, Рагвалод, Глеб). У такім выніку, як адзначае Э.М.Загарульскі, часам

складваецца ўяўленне, што дзейнічаюць розныя людзі, у той час як на самой справе

гэта адна і тая ж асоба.

Калі крыніца створана не ў тым месцы, не ў той час, альбо не тым аўтарам,

што ў крыніцы акрэслены, то мы маем падставы сцвярджаць, што гэтая крыніца

несапраўдная (падробка, фальсіфікацыя і г.д.). Але нават падробка часам

ўтрымлівае пэўную цікавую інфармацыю. Вывучаючы мэты фальсіфікацыі ці

падлогу даследчык можа атрымаць шмат дадатковай інфармацыі аб крыніцы, да

таго ж найчасцей падробкі вельмі дакладна перадаюць знешнія характарыстыкі

таго ці іншага віду крыніц.

Вызначыўшы сапраўднасць гістарычнай крыніцы (гэта значыць тое, што яна

мела месца як гістарычны факт), даследчык звяртаецца да яе зместу. На этапе

ўнутранай крытыкі крыніцазнаўца вывучае верагоднасць (пэунасць) гістарычнай

крыніцы – ступень адпаведнасці яе зместу таму гістарычнаму факту, які яна

апісвае. Ніводная крыніца не можа поўнасцю перадаць тое, што адбылося.

Чалавечая памяць схільна губляць асобныя дэталі, тыя ці іншыя рэчы з'яўляюцца

толькі рэшткамі (часткай) падзей і ніколі не перадаюць яе поўнасцю. Ступень

адпаведнасці інфармацыі гістарычнай крыніцы пэўнаму гістарычнаму факту (гэта

значыць ступень яе верагоднасці) паказваюць такія катэгорыі крыніцазнаўства як

паўната і дакладнасць.

Паўната – гэта адлюстраванне ў крыніцы найбольш характэрных рыс,

уласцівасцей, галоўных якасцей пэўнага прадмета, пэўнай з'явы. Гэтая катэгорыя

якасная. Дробная знаходка, невялікі тэкст можа кардынальна змяніць погляд

даследчыка на асобную падзею, на гістарычны факт, які ён вывучае. Колькаснай

характарыстыкай з'яўлецца дакладнасць гістарычнай крыніцы – ступень перадачы

ў ёй асобных дэталяў апісваемай падзеі. Разам з тым гэта тыя дробязі, з якіх

складваецца ўяўленне даследчыка пра апісаную падзею; часам менавіта іх якраз і

не хапае для больш поўнага ўяўлення аб пэўным вывучаемым факце гістарычнай

рэчаіснасці.

Катэгорыі паўнаты і дакладнасці цесна звязаны паміж сабой. Аднак гэта не

перадвызначае, што калі крыніца дакладная, то адпаведна яна і больш поўная.

Часам, наадварот, складальнік крыніцы захапляецца дэталямі, дробязямі, якія

ўскладняюць асэнсаванне падзей (як у вядомай байцы І.А.Крылова "Цікаўны":

"Слана, бач, я і не заўважыў"). Дзеннікі, якія складаюцца адразу пасля падзеі, лепш

перадаюць дэталі, а ўспаміны ў большай ступені ўтрымліваюць асэнсаванне

мінулага, больш поўны погляд на падзеі і г.д.

Інфармацыя аб мінулым не адлюстроўваецца, а праламляецца ў крыніцы (як

прамень свету, праходзячы праз прызму). Па-першае, яна праламляецца праз

свядомасць пэўнай гістарычнай эпохі. Крыніцы – рэшткі культуры мінулага,

аддзеленыя ад нашага жыцця не толькі значным інтэрвалам часу, але і разрывам у

традыцыі, што часам ускладняе іх разуменне. Па-другое, на інфармацыю аказвае

вялікі ўплыў псіхалогія пэўных сацыяльных груп, да якіх належалі аўтары

гістарычных крыніц. Па-трэцяе, інфармацыя скажаецца, праходзячы праз сістэму

светапогляду стваральнікаў гістарычных крыніц, праз іх свядомасць.

Азначанае акрэслівае неабходнасць вывучэння гістарычнай псіхалогіі,

псіхалогіі пэўных груп і асоб (асабліва пры істотным уплыве апошніх на

грамадскае жыццё). Даследчык абавязкова павінен вызначыць матывы стварэння

гістарычнай крыніцы. Так, расійскія і савецкія гісторыкі спасылаліся на звесткі

руска-літоўскіх летапісаў аб заваяванні рускіх земляў літоўскімі князямі. Аднак,

пры ўважлівым вывучэнні псіхалогіі і права той эпохі можна заўважыць, што

заваёва, права сілы – было галоўным у абгрунтаванні правоў на землі, рэчы і г.д.

Між іншым пасля таго, як ініцыятыва ў збіранні рускіх земляў была князямі ВКЛ ў

канцы XV канчаткова страчана, агульнаруская частка першага беларускага зводу

губляе сваё значэнне. Патрэбна было іншае абгрунтаванне правоў на тэрыторыі з

пераважна праваслаўным насельніцтвам. Таму і ўзнікла канцэпцыя заваёвы.

Дарэчы ў адпаведнай частцы першага беларуска-літоўскага зводу ("Летапісцы

вялікіх князёў літоўскіх") ўтрымліваецца падобнае тлумачэнне прэтэнзій на

Падолле. У гэтым выпадку патрэбна, гаворачы словамі В.В.Ключэўскага, умець

чытаць "паміж радкоў летапісаў".

Вывучаючы інфармацыю гістарычнай крыніцы, даследчык, такім чынам,

абавязкова сутыкаецца з пэўнымі скажэннямі. Апошнія могуць быць як свядомымі,

так і несвядомымі. Часам стваральнік гістарычнай крыніцы не меў магчымасці

дакладна назіраць тое, што адбывалася. Вызначэнне аўтара (атрыбуцыя) на

першым этапе крыніцазнаўчага аналізу дазваляе вызначыць індывідуальныя

характарыстыкі аўтара і іх уплыў на інфармацыю. Многія людзі маюць уласцівасць

звяртаць увагу на дробязі і не ўмеюць вызначыць галоўнае, некаторыя проста не

ўмеюць слухаць ці запамінаць, у асобных спрацоўвае ўнутраная цэнзура ("як бы не

сказаць чаго залішняга" і г.д.).

Даследчык павінен таксама адрозніваць інфармацыю з першых рук і

інфармацыю, атрыманую з другіх рук і іх абагульненняў. Пры гэтым ён не павінен

поўнасцю давяраць складальніку крыніцы. Свядома ці несвядома некаторыя аўтары

перадаюць прачытанае ці перажытае іншымі людзьмі як эпізоды свайго жыцця.

Вывучаючы інфармацыю, атрыманую з другіх рук, гісторык найперш імкнецца

вызначыць тыя крыніцы, з якіх яна атрымана.

І, ўрэшце, завяршае крыніцазнаўчую крытыку сінтэз гістарычнай

інфармацыі. На гэтым этапе даследчык абагульняе звесткі, атрыманыя на працягу

ўнутранай і знешняй крытыкі. Ён параўноўвае звесткі розных крыніц аб тым ці

іншым факце і вызначае ступень рэпрэзентатыўнасці, каштоўнасці гістарычнай

крыніцы. Пры гэтым часта ствараецца пэўны генетычны рад. Так, пры вывучэнні

пісьмовых крыніц вызначаюць пратограф, спісы, рэдакцыі; чарнавікі і белавікі,

копіі. Вывучэнне дакументаў заканадаўства прадугледжвае вызначэнне пісьмовага

ўвасаблення заканадаўчай ініцыятывы, законапраекта, дакументаў яго

абмеркавання і публікацыі.

Спынімся далей на канкрэтных аспектах вывучэння асобных родаў і відаў

пісьмовых крыніц.

I. ДАКУМЕНТАЛЬНЫЯ КРЫНIЦЫ.

1. Заканадаўчыя дакументы.

1.1. Агульная характарыстыка.

Закон -- нарматыўна-прававы акт, якi мае вышэйшую юрыдычную сiлу.

Дакументы заканадаўства -- гэта юрыдычныя дакументы, што выдаюцца

вышэйшымі органамі дзяржаўнай ўлады i якiя маюць вышэйшую юрыдычную

сiлу ў межах пэўнага дзяржаўнага ўтварэння. Усе астатнiя дакументы права

павiнны адпавядаць законам, прынятым у краiне.

1.2. Матэрыялы заканадаўства зямель Русi IX-XIII стст.

На раннiх этапах развiцця дзяржавы закон амаль не адрознiваецца ад

судзебнага рашэння па прыватнаму пытанню. Так, у Кароткай рэдакцыi "Рускай

праўды" за забойства канюшага - штраф 80 грывен, "яко установил Изяслав в

своем конюсе, яко же убили Дорогобузьци". Найбольш значныя нормы

агульнарускага права X ст. ("закона рускага") утрымлiваюцца ўo дагаворах Русi з

Вiзантыяй 911 i o944 гг. Так, згодна артыкулу дагавора 944 г. злодзей павiнен

вярнуць не толькi ўкрадзеную рэч, але i заплацiць яе кошт, а калi прадаў

украдзенае, то заплацiць у падвоеным памеры ("сугубо"). Дагавор утрымлiвае

такую прававую норму як права кроўнай помсты. Наступны артыкул дагавора

ўстанаўлiвае, што за ўдар мячом, кап'ём, цi iншай якой зброяй вiнаваты павiнен

заплацiць 5 лiтраў срэбра, "па закону рускаму": Грашовы штраф за такi ўчынак

прадугледжвае i "Руская праўда".

"Руская праўда" -- першы з дайшоўшых да нас сiстэматычных зборнiкаў

заканадаўчых норм усходнеславянскiх (рускiх) земляў X-XII стст. Адначасовае

распаўсюджванне ўсiх гэтых прававых нормаў на тэрыторыi Беларусi азначанага

часу можна аспрэчваць. Але нельга пакiнуць па-за ўвагай уплыў "Рускай праўды"

на так званае мясцовае "звычаевае" права i наступныя кодэксы права (Судзебнiк

Казiмiра IV 1468 г. i iнш.).

"Руская праўда" з'яўляецца каштоўнай крынiцай для вывучэння сацыяльна-

эканамiчнай гiсторыi ўсходнеславянскiх ("рускiх") земляў. Яна характарызуе

становiшча халопаў i смердаў, толькi з гэтай крынiцы мы даведваемся аб iснаваннi

такой феадальна-залежнай катэгорыi як закуп. Падрабязная "Руская Праўда"

яскрава акрэслiвае быт феадальнай грамадскай вярхушкi i купецтва, расказвае аб

актыўнай гандлевай дзейнасцi. Яна ўтрымлiвае звесткi якраз аб тых баках жыцця,

якiя недастаткова цi ўвогуле не асветлены ў летапiсах. "Руская Прауда" не

з'яўляецца заканадаўчым помнiкам у сучасным сэнсе гэтага тэрмiну, хоць i

заснавана на асобных княскiх пастановах ("Праўда Яраслава", "Устаў Уладзiмiра

Манамаха"). У дайшоўшых да нас рэдакцыях "Руская Праўда" - гэта звод пастаноў

i судзебных звычаяў.

Кiеўская Русь (Кiеўская дзяржава) аб'яднала ўсходнеславянскiя землi толькi

на кароткi час (Полацкае княства ўваходзiла ў яе склад крыху больш 70 гадоў).

Гэтая "шматковая" дзяржава аб'ядноўвала землi, дзе дзейнiчала свае

мясцоваеoзвычаевае права. Насельнiцтва кожнай зямлi "имяху бо обычаи свои, и

закон отец своих и преданья, каждо свой нрав".

Звычаевым правам у перыяд ранняга сярэднявечча рэгулявалiся ўсе

праваадносiны ў грамадскiм жыццi: структура i кампетэнцыя дзяржаўных устаноў,

правы i абавязкi розных класаў, саслоўяў i сацыяльных груп насельнiцтва,

грамадскiя, сямейна-шлюбныя, зямельныя, судова-працэсуальныя, крымiнальныя i

iншыя праваадносiны.

Першыя запiсы звычаевага права Беларусi былi зроблены ў граматах i

дагаворах Полацка, Вiцебска i Смаленска з Рыгай i Лiвонскiм Ордэнам. Першы з iх

(1229 г.) захаваўся ў некалькiх спiсах, магчыма перакладзеных з лацiны. Значная

ўвага ў дагаворах удзялялася нормам крымiнальнага i грамадзянскага права. Так,

артыкулы 1, 2, 3 прадугледжвалi пакаранне за забойства i калецтва чалавека. За

забойства вольнага чалавека спаганялася 10 грыўнаў срэбра, у той жа час за халопа

(раба) толькi грыўна срэбра. Цiкава тое, што чалавек, нават будучы халопам,

мог самастойна ўдзельнiчаць у замежным гандлi i адказваць за даўгi ўласнай

маемасцю (арт.7). Нормы звычаевага права ўтрымлiваюцца таксама ў дагаворах

палачан i вiцеблян з Рыгай i Лiвонскiм Ордэнам, у граматах, дадзеных гэтым

землям вялiкiмi князямi лiтоўскiмi; водгалас iх знаходзiм у Статутах Вялiкага

княства Лiтоўскага i г.д.

Але ўжо з XIV ст. пачынае развiвацца заканадаўства, якое паступова

абмяжоўвае звычаевае права. Найперш азначаны працэс адбываецца у форме

прывiлеяў (грамат), у якiх юрыдычна замацоўвалiся правы i ільготы феадалаў,

акрэслiвалася прававое становiшча саслоўя шляхты, аўтаномныя правы некаторых

зямель. Гiстарычна гэта звязана з афармленнем магутнага дзяржаўнага ўтварэння

эпохi сярэднявечча - Вялiкага княства Лiтоўскага.

1.3. Заканадаўства Вялiкага княства Лiтоўскага.

1.3.1. Агульная характарыстыка. Да XVI ст. выключнае права выдання

законаў меў гаспадар, вялiкi князь лiтоўскi. Паколькi асоба вялiкага князя ўвасобiла

вышэйшую заканадаўчую, выканаўчую i судовую ўладу, вельмi складана (а часам

увогуле немагчыма) адрознiць вялiкакняскiя распараджэннi ад заканадаўчых

дакументаў.

Статут 1529 г. удакладняў, што законы выдаюцца гаспадаром "з ведомостью

и порадою и с призволеньем рад наших великого князства Литовского". Статут

1566 г. адлюстраваў узросшую ролю сейма (сойма) ў дзяржауным жыццi. Згодна

гэтаму зводу законаў, апошнiя выдавалiся гаспадаром пры згодзе сейма Вялiкага

княства Лiтоўскага. З 1588 г. права выдання законаў належала толькi сейму (пры

захаваннi за вялiкiм князем i панамi-радай заканадаўчай iнiцыятывы). Такiм

чынам, развiццё заканадаўства з 1588 г. да апошнiх гадоў iснавання Вялiкага

княства Лiтоўскага адбывалася шляхам прыняцця пастаноў сейма

("канстытуцый"), якiя дапаўнялi нормы Статута.

Адсутнасць дакладнага размежавання ў XII-XV стст. памiж актам i законам,

распараджэннем выканаўчай улады, памiж дзяржаўным i прыватным правам

вызначае iснаванне ў гэты перыяд шмат прамежкавых (пераходных) груп. Адной з

iх з'яўляюцца т.зв.o"устаўныя граматы", лiсты, асобныя з якiх датычылiся

абмежаванай тэрыторыi цi групы асоб. Устаўныя граматы вялiкiх князёў лiтоўскiх

класiфiцыруюць па тыпах (льготныя, даравальныя (цi жалаваныя) i ахоўныя (цi

падцвярджальныя)) i па вiдах: граматы земскiя, абласныя, гарадам цi групам

насельнiцтва, канкрэтным асобам. Гiсторык права М.Ясiнскi менавiта iльготныя

граматы назваў "прывiлеяй у непасрэдным сэнсе гэтага слова". Аднак у сучаснай

беларускай гiстарычнай лiтаратуры тэрмiн "прывiлей" (privilegium aд privus -

асаблiвы + lex - закон ужываецца у шырокiм сэнсе, тоесныя "грамаце" - у якасцi

вызначэння заканадаўчых актаў, якiмi вялiкiя князi цi каралі надавалi або

падцвярджалi асаблiвыя правы пануючага класа, саслоўя, пэўных сацыяльных цi

этна-рэлiгiйных груп. Такiм чынам, класiфiкацыя прывiлеяў у апошнiм значэннi

супадае з класiфiкацыяй грамат.

У XV-XVI стст. шэраг заканадаўчых дакументаў (канстытуцыi, статуты,

сеймавыя ўхвалы) называлiся ўставамi. Найбольш вядома "устава на валокi" 1557

г. - закон аб правядзеннi валочнай памеры ў вялiкiм княстве Лiтоўскiм, выдадзены

вялiкiм князем Жыгiмонтам II Аўгустам i панамi-радай. Разам з тым трэба мець

на увазе, што уставамi называлi i распараджэннi ваявод, якiя, зразумела, не

з'яўляюцца помнiкамi права.

Узмацненне цэнтральнай улады XV ст. дазволiла пачаць выпрацоўку

кодэксаў права, агульных для ўсёй дзяржавы заканадаўчых нормаў. Першы кодэкс

у адным спiсе меў назвуo"Судзебнiк". Тэрмiн "Судзебнiк" у якасцi вызначэння

заканадаўчага кодэкса ў Вялiкiм княстве Лiтоўскiм распаўсюджвання не атрымаў.

Але існавалі маскоўскiя Судзебнiкі 1497 i 1550 гг.

Найбольш буйныя зборы законаў феадальнага права ў княстве атрымалi

назву статутаў (ад Statutum - пастанова). У Польшчы Вiслiцкi статут быў

прыняты ў 1347 г., у Вялiкiм княстве Лiтоўскiм - першы - у 1529 г. (другi - 1566 г. i

трэцi - 1588 г.). Статуты падзялялiся на раздзелы i асобныя артыкулы. Уступалi ў

дзеянне пасля прыняцця на агульных сеймах i канфiрмацыi (ад лац. confirmatio -

зацвярджэнне).

Яшчэ адным з найбольш распаўсюджанных вiдаў заканадаўчых актаў

з'яўляюцца канстытуцыio (ад constitutio - лад) - пастановы вальнага сейма Рэчы

Паспалiтай. Яны мелi сiлу закона ў Вялiкiм княстве Лiтоўскiм, калi прымалiся ў

дачыненнi да тэрыторыi ўсей Рэчы Паспалiтай i былi абвешчаны на сеймах, альбо

калi прымаемыя рашэннi датычылiся толькi княства. Як правiла, апошнiя ў

сеймавых дакументах выдзялялiся ў самастойны раздзел. Урэшце прыняты ў 1791

г. асноўны закон Рэчы Паспалiтай таксама меў назву "канстытуцыя", але, каб

падкрэслiць яго значэнне, слова "канстытуцыя" пiшуць з вялiкай лiтары.

1.3.2. Прывiлеi, iх класiфiкацыя, роля прывiлеяў у працэсе афармлення

саслоўных правоў магнатаў i шляхты. Як ужо адзначалася вышэй прывiлеi

падзялялiся на oльготныя, дарчыяo i oахоўныя. Былi земскiя (пашыралiся на ўсiх

феадалаў), гарадскiя, абласныя, валасныяo (толькi для пэўнай тэрыторыi), прывiлеi

для асобных груп насельнiцтва.

Першымi oагульнадзяржаўнымi (земскiмi)1 прывiлеямi лiчацца прывiлеi,

выдадзеныя ў 1387 г. вялiкiм князем Ягайлам (20.2.1387) аб iльготах феадалам за

пераход у каталiцтва, (22.2.1387 г.) аб вызваленнi каталiцкага духавенства i яго

маёнткаў ад дзяржаўных павiннасцей i падаткаў. Гарадзельскi прывiлей 1413 г.

пашырыў правы феадалаў-католiкаў, а ў 1432-1434 гг. яны былi распаўсюджаны на

ўсю шляхту. Праваслаўныя феадалы, як i феадалы-католiкi, атрымалi права насiць

гербы i карыстацца iншымi знакамi рыцарскай годнасцi. Былi створаны прававыя