Корсак К.В., Плахотнік О.В. Основи сучасної екології

Подождите немного. Документ загружается.

191

Àçáåñò ê³ëüêà äåñÿòèë³òü øèðîêî âèêîðèñòîâóºòüñÿ â áàãàòüîõ êðà¿-

íàõ ó áóä³âåëüí³é òà áàãàòüîõ ³íøèõ ãàëóçÿõ ïðîìèñëîâîñò³ (øèôåð, äî-

äàòîê äî áåòîíó, ïàíåëåé ð³çíèõ âèä³â, á³ëüøî¿ ÷àñòèíè òåïëî³çîëÿö³é-

íèõ ìàòåð³àë³â, âîãíåñò³éêèõ òêàíèí òîùî). Âîëîêíà ì³öí³, ãíó÷ê³,

õ³ì³÷íî âèñîêî³íåðòí³, äóæå æàðîñò³éê³, íå ïðîâîäÿòü åëåêòðè÷íîãî

ñòðóìó. Ïîãîäüòåñÿ, ùî öèõ ïîçèòèâíèõ ðèñ (à ìè íàçâàëè íå âñ³) ö³ëêîì

äîñèòü äëÿ ïîÿñíåííÿ ìàñîâîãî âèêîðèñòàííÿ àçáåñòó  äî ê³ëüêîõ

ì³ëüéîí³â òîíí ùîðîêó (ò³ëüêè â ÑÐÑÐ  2,3 ìëí ò ó 1980 ð.).

Àçáåñò  óçàãàëüíþþ÷à íàçâà ãðóïè ñèë³êàòíèõ (êðåìí³ºâèõ) ì³íå-

ðàë³â, íàéõàðàêòåðí³øîþ îñîáëèâ³ñòþ ÿêèõ º ïîä³ëüí³ñòü íà äóæå òîíê³

âîëîêíà ÷èìàëî¿ äîâæèíè (³íêîëè ïîíàä 20 ñì). Ìàéæå 95 % âñüîãî âè-

êîðèñòîâóâàíîãî àçáåñòó ñòàíîâèòü õðèçîòèë (á³ëèé àçáåñò), ï³ä ÷àñ

âèäîáóâàííÿ ³ ïåðåðîáêè ÿêîãî íå óòâîðþþòüñÿ êîðîòê³ é ãîñò³ óëàìêè

âîëîêîí (éîãî ïèë ì³ñòèòü ëèøå çàîêðóãëåí³ ³ âèãíóò³ âîëîêíà). ßê-

íàéäåòàëüí³ø³ îáñòåæåííÿ ïðàö³âíèê³â àçáåñòîâèõ êàðºð³â òà ¿õí³õ

ð³äíèõ ó Êàíàä³ é ÑØÀ íå âèÿâèëè æîäíèõ îçíàê âèùî¿ êàíöåðîãåííîñò³

âîëîêîí õðèçîòèëó ïîð³âíÿíî ç ³íøèìè âèäàìè ïèëó ³íøèõ ïîð³ä (âóã³ë-

ëÿ, ìåðãåëþ òîùî).

Çîâñ³ì ³íøèìè âèÿâèëèñÿ âëàñòèâîñò³ ïèëó ç ñèíüîãî ³ êîðè÷íå-

âîãî àçáåñòó, ÿêèé âèäîáóâàëè â Àâñòðàë³¿ òà ÏÀÐ. Îáèäâà óòâîðþâà-

ëè íàäãîñòð³ ì³êðîãîëî÷êè, ùî ëåãêî ïðîíèêàëè ó òêàíèíó àëüâåîë, âèê-

ëèêàþ÷è ð³çí³ ïîøêîäæåííÿ (â³ä íàéëåãøî¿ ôîðìè àçáåñòîçó àæ äî ðàêó

ëåãåí³â). Â îêðåìèõ ðîá³òíèê³â ïðàöÿ ç ñèí³ì àçáåñòîì áåç ðåñï³ðàòîðà

âæå çà ð³ê âèêëèêàëà ïîì³òíå óðàæåííÿ ëåãåí³â ç óòâîðåííÿì ïåðåäðàêî-

âèõ çîí. Àâñòðàë³ÿ ùå íà ïî÷àòêó 80-õ ðîê³â ïðèïèíèëà âèäîáóòîê ³ âè-

êîðèñòàííÿ öèõ âèä³â àçáåñòó.

Íà çàê³í÷åííÿ çàçíà÷èìî, ùî áàæàííÿ çàõèñòèòè ñâî¿õ ä³òåé â³ä óñ³õ

òåîðåòè÷íî ìîæëèâèõ íåáåçïåê ö³ëêîì âèïðàâäàíå ³ çðîçóì³ëå. ßê ³

ðàä³îíóêë³äè, îêðåì³ âîëîêíà àçáåñòó ÷è ³íøèé ïèë ç ãîñòðèìè ê³íöÿìè

÷è êðàÿìè ìîæóòü ïîøêîäæóâàòè òêàíèíè ëþäèíè ³ íàâ³òü ïðèçâåñòè äî

çëîÿê³ñíèõ ïóõëèí. Òà âêðèòè ä³òåé ñêëÿíèì êîâïàêîì ³ âáåðåãòè â³ä óñ³õ

âïëèâ³â ³ ÷èííèê³â äîâê³ëëÿ ³ íåìîæëèâî, ³ íåðîçóìíî. Íàì íå òðåáà áðà-

òè ïðèêëàä ç ÑØÀ ³ ðîçïî÷èíàòè àçáåñòîâó ÷è ³íøó ëèõîìàíêó.

Â³äïîâ³äàþ÷è íà çàïèòàííÿ ó çàãîëîâêó, íàãîëîñèìî, ùî â íàøèõ

óìîâàõ ðàä³îíóêë³äè ìè ââàæàºìî íåáåçïå÷í³øèìè â³ä âîëîêîí àçáåñòó

ó øèôåð³ ÷è ³íøèõ ìàòåð³àëàõ (äèâ. ðîçä³ë 9).

ÇÀÏÈÒÀÍÍß ² ÇÀÂÄÀÍÍß* ÄËß ÑÀÌÎÑÒ²ÉÍÎ¯ ÐÎÁÎÒÈ

1. ×îìó ñó÷àñíå àíòðîïîãåííå çàáðóäíåííÿ äîâê³ëëÿ íå ïðîñòî àêòèâí³øå,

à é íàáàãàòî øê³äëèâ³øå, í³æ ó â³ääàëåíîìó ìèíóëîìó?

2. ßê³ ç äîñë³äíèõ òâàðèí äàþòü çìîãó íàéòî÷í³øå âèçíà÷èòè ìåæ³ øê³ä-

ëèâèõ äëÿ ëþäèíè êîíöåíòðàö³é ð³çíèõ ðå÷îâèí?

3. ×îìó â òàáë. 16 ÷àäíèé ãàç íàçâàíî ïåðøèì?

4. ×îìó â ñó÷àñíèõ êâàðòèðàõ êóõíþ íàìàãàþòüñÿ â³ää³ëèòè â³ä â³òàëüí³ ³

ñïàëüíèõ ê³ìíàò?

192

5. ßêîãî òèïó ïå÷³ äëÿ íàãð³âàííÿ õàð÷îâèõ ïðîäóêò³â âèêîðèñòîâóþòü íà

ë³òàêàõ? Ïîÿñí³òü ïðè÷èíó çàñòîñóâàííÿ ñàìå öüîãî òèïó ïå÷åé.

6. ßê³ øê³äëèâ³ ðå÷îâèíè âèïàðîâóþòü ó ïðèì³ùåííÿ ñó÷àñí³ ìåáë³?

7. ×îìó çàáðóäíåííÿ íà ðîáî÷èõ ì³ñöÿõ âèì³ðþþòü äî âèñîòè âñüîãî

2 ì, à íå â óñüîìó îáºì³ âèðîáíè÷èõ ïðèì³ùåíü?

8. ßê³ ãàçè  îäíîàòîìí³, äâîàòîìí³ ÷è áàãàòîàòîìí³  äîì³íóþòü â àò-

ìîñôåð³ Çåìë³?

9. Â³äîìî, ùî íàäõîäæåííÿ ó ëåãåí³ íàäòî ìàëî¿ ê³ëüêîñò³ êèñíþ çàãðîæóº

âòðàòîþ ñâ³äîìîñò³ é ñìåðòþ. ×è áóäóòü äóæå ïîçèòèâíèìè íàñë³äêè

ïîãëèíàííÿ íàäì³ðíî¿ ê³ëüêîñò³ êèñíþ â ëåãåíÿõ?

10. Õòî  äîðîñë³ ÷è ä³òè  ñèëüí³øå óðàæàþòüñÿ øê³äëèâèìè ðå÷îâèíà-

ìè? Â³äïîâ³äü îá´ðóíòóéòå.

11. ×îìó â òàáëèöÿõ êîíöåíòðàö³é äóæå ð³äêî çàçíà÷àþòü ñìåðòåëüíó ìåæó

äëÿ ëþäèíè? Â³äïîâ³äü îá´ðóíòóéòå.

12. Ïîð³âíÿéòå âñ³ âèäè êóõîííèõ ïå÷åé, ÿê³ çàñòîñîâóþòüñÿ íà òåðèòîð³¿

Óêðà¿íè (ç â³äêðèòèì âîãíåì, åëåêòðè÷í³, âèñîêî÷àñòîòí³ òîùî), çà

ð³âíåì çàáðóäíåííÿ íèìè ïîâ³òðÿ ó æèòëîâèõ ïðèì³ùåííÿõ.

13. ×èì ïîÿñíþºòüñÿ çìåíøåííÿ ê³ëüêîñò³ íàñåëåííÿ ó öåíòðàëüíèõ çîíàõ

íàéá³ëüøèõ ì³ñò ðîçâèíåíèõ êðà¿í? Îá´ðóíòóéòå ñâ³é âàð³àíò ïîÿñíåí-

íÿ öüîãî ÿâèùà.

14. ×îìó ñåðåäíÿ òåìïåðàòóðà ïðèçåìíîãî ïîâ³òðÿ ó öåíòð³ äóæå âåëèêèõ

ì³ñò âèÿâëÿºòüñÿ ïîì³òíî âèùîþ, í³æ ïîçà íèì?

15. Â ÿêó ïîãîäó çàáðóäíåííÿ ïîâ³òðÿ â ì³ñòàõ îñîáëèâî íåáåçïå÷íå äëÿ

âñ³õ éîãî ìåøêàíö³â?

. ×îìó ìåäèêè íå âòîìëþþòüñÿ ïîïåðåäæàòè ãðîìàäÿí ïðî âåëèêó íåáåç-

ïåêó âæèâàííÿ àëêîãîëüíèõ íàïî¿â äîìàøíüîãî ïðèãîòóâàííÿ?

. Â ÿêèõ çîíàõ Óêðà¿íè ùîðîêó ñïîñòåð³ãàþòüñÿ ÷èñëåíí³ âèïàäêè îòðóº-

ííÿ ëþäåé íèìè æ ç³áðàíèìè ãðèáàìè? ×îìó öüîãî íå òðàïëÿºòüñÿ â

³íøèõ ðåã³îíàõ?

. Ïåðåâ³ðòå, ÷è íå ñóïåðå÷àòü îäíà îäí³é êîíöåíòðàö³¿ äëÿ ÷àäíîãî ãàçó,

ÿê³ âõîäÿòü ó òàáë. 16 ³ 17.

. ßê³ îðãàíè êóðö³â ñòðàæäàþòü â³ä êóð³ííÿ íàéá³ëüøå? Â³äïîâ³äü îá-

´ðóíòóéòå.

. Ó ÿêó ïîðó ðîêó ïîâ³òðÿ ó âàø³é ì³ñöåâîñò³: à) ìàº íàéâèùó â³äíîñíó

âîëîã³ñòü; á) ìàêñèìàëüíó ìàñó âîäè â îäèíèö³ ñâîãî îáºìó?

. ×îìó ï³ä ÷àñ ïîæåæ ó ìèíóë³ ÷àñè ãîëîâíîþ íåáåçïåêîþ áóëî ïîëóìÿ,

à â íàø ÷àñ  îòðóéí³ ãàçè?

. Îá´ðóíòóéòå íåáàæàí³ñòü ïîäâîºííÿ ñó÷àñíî¿ ê³ëüêîñò³ êèñíþ â àòìîñ-

ôåð³ Çåìë³.

. ×èì ïîÿñíþºòüñÿ íàóêîâå ïåðåäáà÷åííÿ ò³º¿ ñóìíî¿ îáñòàâèíè, ùî êîí-

öåíòðàö³ÿ îçîíó ó ñòðàòîñôåð³ çìåíøóâàòèìåòüñÿ ùå ê³ëüêà äåñÿòèð³÷,

õî÷ ðîçâèíåí³ êðà¿íè ³ ïðèïèíÿòü çàñòîñóâàííÿ ôðåîí³â òà ³íøèõ õëîð-

íèõ ñïîëóê?

193

. ×è çìîæå ëþäèíà äèõàòè, ÿêùî âåñü êèñåíü ó ïîâ³òð³ çàì³íèòè îçîíîì?

Â³äïîâ³äü îá´ðóíòóéòå.

. ×îìó ó ªâðîï³ êèñë³ äîù³ íàðîñòàþòü ó íàïðÿì³ â³ä óçáåðåææÿ Àòëàí-

òè÷íîãî îêåàíó äî öåíòðó ìàòåðèêà?

. ×îìó â ÑØÀ ïîøèðþºòüñÿ çàáîðîíà ïàë³ííÿ öèãàðîê âñþäè, äå ïîðÿä

ç ôàíàòèêàìè öüîãî çàíÿòòÿ çìóøåí³ ïåðåáóâàòè íîðìàëüí³ ëþäè?

. Íàçâ³òü õâîðîáè, â³ä ÿêèõ ïåðåä÷àñíî (³íêîëè íà 3040 ðîê³â) ãèíóòü

êóðö³.

. Ðàí³øå ðåêîðäíî çàáðóäíåíèì ì³ñòîì ó ÑØÀ áóâ Ï³òñáóðã. ßêèì ÷è-

íîì éîãî íàñåëåííÿ çìîãëî âèð³øèòè ïðîáëåìó àòìîñôåðíèõ çàáðóä-

íåíü?

. Ðîçâèíåí³ êðà¿íè Çàõîäó ïîñò³éíî ñêîðî÷óþòü âèðîáíèöòâî ÷àâóíó ³

íåëåãîâàíî¿ ñòàë³, â³ääàþ÷è ïåðåâàãó çàêóïêàì öüîãî òîâàðó íà ñâ³òî-

âîìó ðèíêó. ßê ö³ ä³¿ ñòîñóþòüñÿ ñòàíó äîâê³ëëÿ ó öèõ êðà¿íàõ?

. ×è çãîäí³ âè â³äìîâèòèñÿ â³ä âèñîêîòåìïåðàòóðíî¿ òåõíîëîã³¿ ïðèãîòó-

âàííÿ ¿æ³ ³ ïåðåéòè äî íèçüêîòåìïåðàòóðíî¿ äëÿ çìåíøåííÿ ðèçèêó âè-

íèêíåííÿ ðàêó?

194

Ðîçä³ë 7

Ëþäèíà ³ ã³äðîñôåðà Çåìë³

7.1. Ùå ðàç ïðî îñîáëèâîñò³ âîäè

òà ¿õ çíà÷åííÿ

Âîäà  îäíà é íàéá³ëüø äîñë³äæåíèõ ³ âåëüìè çàãàäêîâèõ ðå÷î-

âèí. Âñ³ ìè çíàºìî ïðî âîäó ÷èìàëî, áî âèâ÷àëè ¿¿ âëàñòèâîñò³ ó êóð-

ñàõ ³ ô³çèêè, ³ õ³ì³¿. Òîìó íå âèòðà÷àòèìåìî ÷àñó íà ÷åðãîâå ïîâòî-

ðåííÿ ôàêòó êèï³ííÿ ïð³ñíî¿ âîäè ïðè 100 °Ñ ³ òàíåííÿ ëüîäó ïðè

0 °Ñ (çà íîðìàëüíîãî òèñêó àòìîñôåðè) òîùî.

Ïîäèâèìîñÿ íà âîäó ç åêîëîã³÷íîãî ïîãëÿäó, àíàë³çóþ÷è ³ ã³äðî-

ñôåðó, ³ ñàìó ðå÷îâèíó. Ñâîºþ ðóõëèâ³ñòþ âîäà ïîñòóïàºòüñÿ ëèøå

ïîâ³òðþ, àëå ðîçðèâ ì³æ íèìè äóæå âåëèêèé. Îñê³ëüêè ó âèãëÿä³ ïàðè

âîíà îïàíóâàëà ëèøå íàéíèæ÷³ ê³ëüêà ê³ëîìåòð³â àòìî-ñôåðè, à â

îäíîìó êóá³÷íîìó ìåòð³ ïîâ³òðÿ ¿¿ âì³ñò íå ïåðåâèùóº 4060 ãðàì³â

(ÿê ïðàâèëî, â³í íàáàãàòî ìåíøèé), òî ìàéæå âñÿ âîäà ëèøàºòüñÿ ó

ð³äêîìó ñòàí³ é ìàº ÷èìàëó ãóñòèíó. Íàñë³äêîì º ðîçòàøóâàííÿ âîäè

ó çàïàäèíàõ ³ ï³ä Çåìëåþ, ïîâíà àáî ÷àñòêîâà â³äñóòí³ñòü íà á³ëüø³é

÷àñòèí³ ïîâåðõí³ ñóõîäîëó. Ùå ñóòòºâ³øå òå, ùî îäèí âîäíèé

áàñåéí ìîæå äóæå â³äð³çíÿòèñÿ â³ä ñóñ³äíüîãî çà ñêëàäîì äîì³-

øîê, âì³ñò ÿêèõ ÷àñòî ðîáèòü âîäó íåïðèäàòíîþ äëÿ ïèòòÿ ÷è æèòòÿ

ó í³é.

Ëèøå îêåàí çàâäÿêè ³íòåíñèâíîìó îáì³íó âîäàìè ì³æ ð³çíèìè

éîãî ÷àñòèíàìè á³ëüø-ìåíø âèð³âíþº ñâ³é ñêëàä, ÷èì â³í ñõîæèé íà

àòìîñôåðó. Òà é â îêåàí³ âèð³âíþâàííÿ íåïîâíå, òîìó, íà â³äì³íó â³ä

âñþäè îäíàêîâîãî ïîâ³òðÿ, âîäí³ îðãàí³çìè äàëåêî íå çàâæäè ìî-

æóòü ïåðåñåëÿòèñÿ ç îäíîãî ì³ñöÿ â ³íøå, áî âîäà òàì çà ñêëàäîì

ìîæå áóòè íåïðèäàòíîþ äëÿ íèõ.

Õî÷ âîäà ³ º íåîáõ³äíîþ äëÿ æèòòÿ ÿê ïðîñòèõ, òàê ³ ñêëàäíèõ

îðãàí³çì³â, âñå-òàêè öå âàæêå äëÿ îñâîºííÿ ñåðåäîâèùå. Ìàéæå

âåñü âåëè÷åçíèé îáºì îêåàí³â çàïîâíåíèé ìîðîêîì ³ õîëîäîì. Íå

äèâíî, ùî, ïåðåâèùóþ÷è çà æèòòºâèì ïðîñòîðîì ñóõîïóòíó á³îïë³-

âêó àæ ó 80 ðàç³â, îêåàíè ìîæóòü ïîõâàëèòèñÿ âñüîãî îäíèì ïðîöåí-

òîì çàãàëüíî¿ ê³ëüêîñò³ âèä³â, ÿê³ âõîäÿòü äî ñêëàäó á³îñôåðè.

195

Ôàõ³âö³ íàðàõîâóþòü ïîíàä 20 õàðàêòåðèñòèê, çà ÿêèìè âîäó ç

ïîâíèì ïðàâîì çàðàõîâóþòü äî àíîìàëüíèõ ð³äèí. ×àñòèíà ç íèõ

âàæëèâà äëÿ á³îñôåðè:

• îñîáëèâîñò³ âçàºìîä³¿ ìîëåêóë Í

Î ì³æ ñîáîþ ìàëî íå íà ñòî

ãðàäóñ³â çá³ëüøóþòü òåìïåðàòóðè ¿¿ ïëàâëåííÿ ³ êèï³ííÿ. ßêáè

íå öÿ îáñòàâèíà, âåñü îêåàí ³ñíóâàâ áè ó âèãëÿä³ ãàçó â àòìî-

ñôåð³;

• òåïëîòà ôàçîâèõ ïåðåõîä³â (ïëàâëåííÿ ëüîäó ³ âèïàðîâóâàííÿ

âîäè) äóæå âèñîêà, ùî ìàéæå âèêëþ÷àº ìèòòºâ³ ÷è äóæå øâèäê³

ïðèðîäí³ êë³ìàòè÷í³ êàòàñòðîôè. ßê ïðàâèëî, ðîñëèíè ³ òâàðè-

íè âñòèãàþòü ïðèãîòóâàòèñÿ äî çèìè, à ïîò³ì ìàþòü äîñèòü

÷àñó äëÿ çâèêàííÿ äî òåïëîãî ïåð³îäó;

• íàÿâí³ñòü àæ äâîõ àòîì³â âîäíþ ó ëåãåíüê³é ìîëåêóë³ âîäè º

ïðè÷èíîþ ¿¿ äóæå âèñîêî¿ ïèòîìî¿ òåïëîºìíîñò³. Â³äîìî, ùî

âîíà º ÷óäîâèì òåïëîâèì àêóìóëÿòîðîì, âèð³âíþþ÷è ³ ãàëü-

ìóþ÷è øâèäê³ çì³íè òåìïåðàòóðè, íà ÿê³ òàê çäàòíà àòìîñôåðà.

Ó ïîºäíàíí³ ç íàéâèùîþ ñåðåä ïîøèðåíèõ ð³äèí òåïëîïðîâ³ä-

í³ñòþ öå ñïðèÿº åôåêòèâíîìó ïåðåíåñåííþ òåïëîòè â³ä çîíè åê-

âàòîðà äî âèùèõ øèðîò. ßêáè çãàäàí³ äâà ïàðàìåòðè âîäè áóëè

ñóòòºâî ìåíøèìè, ó òðîï³êàõ ïîñò³éíî ïàíóâàëà á òåìïåðàòóðà

5070 °Ñ, çîíà ïîëÿðíèõ óìîâ âïðèòóë íàáëèçèëàñÿ á äî ï³â-

í³÷íèõ êîðäîí³â Óêðà¿íè, à øâèäê³ñòü â³òð³â íà Çåìë³ çá³ëü-

øèëàñÿ á ó áàãàòî ðàç³â;

• ââàæàþòü (õî÷ öå é íå äîâåäåíî áåççàïåðå÷íî), ùî çìåíøåííÿ

ïèòîìî¿ òåïëîºìíîñò³ âîäè ïðè ¿¿ íàãð³âàíí³ â³ä 0 °Ñ àæ äî

òåìïåðàòóðè +37 °Ñ (äàë³ âîíà ïî÷èíàº çá³ëüøóâàòèñÿ) º îäí³ºþ

ç ïðè÷èí (îñíîâíîþ?) âèáîðó òåïëîêðîâíèìè òâàðèíàìè ñàìå

öüîãî ³íòåðâàëó òåìïåðàòóð äëÿ âíóòð³øíüîãî ñåðåäîâèùà ñâî¿õ

ò³ë, äå â³äáóâàþòüñÿ îñíîâí³ á³îõ³ì³÷í³ ðåàêö³¿;

• ÿê â³äîìî, ïðèºìíîþ äëÿ æèâèõ ³ñòîò õîëîäíèõ çîí º âëàñ-

òèâ³ñòü ïð³ñíî¿ ð³äêî¿ Í

Î ìàòè ìàêñèìàëüíó ãóñòèíó ïðè

+4 °Ñ. Öå ìàéæå âèêëþ÷àº ïîâíå ïðîìåðçàííÿ âîäîéì íàâ³òü

òàì, äå ñåðåäíÿ ð³÷íà òåìïåðàòóðà íàáàãàòî íèæ÷à â³ä 0 °Ñ;

• ãóñòèíà âîäè ïîì³òíî çàëåæèòü ÿê â³ä ¿¿ òåìïåðàòóðè, òàê ³ â³ä

ê³ëüêîñò³ ³ ñêëàäó äîì³øîê. Öå äóæå ïîñèëþº êîíâåêòèâí³ ïîòî-

êè â ¿¿ òîâù³. Äëÿ ¿õ âèíèêíåííÿ äîñèòü âæå íåçíà÷íî¿ â³äì³í-

íîñò³ ó ñîëîíîñò³ ÷è òåìïåðàòóð³;

• íà ùàñòÿ, ïëèíí³ñòü âîäè ìàëî çàëåæèòü â³ä ¿¿ òåìïåðàòóðè, ëè-

øàþ÷èñü ìàëîþ íàâ³òü ó ìîìåíò çàìåðçàííÿ. Öå íå ò³ëüêè

196

ñïðè÷èíþº øâèäê³ êîíâåêòèâí³ ïîòîêè, à é ñóòòºâî çìåíøóº

åíåðãåòè÷í³ âèòðàòè íà ïåðåñóâàííÿ ó âîä³ øâèäêîõ³äíèõ æè-

âèõ ³ñòîò (äåÿêèõ ðèá, òþëåí³â òîùî);

• âèñîêà ïðóæí³ñòü ³ ìàëà ñòèñëèâ³ñòü âîäè ïîÿñíþº âèñîêó

øâèäê³ñòü çâóêîâèõ õâèëü (âîíà âèùà, í³æ ó äåÿêèõ ìåòàë³â). Íå

äèâíî, ùî ñàìå ö³ õâèë³ º îñíîâíèì çàñîáîì ñï³ëêóâàííÿ âîä-

íèõ ³ñòîò, êàíàëîì ïðèïëèâó ³íôîðìàö³¿. Íàïðèêëàä, êèòè ïå-

ðåãóêóþòüñÿ ì³æ ñîáîþ íà â³äñòàí³ ñîòåíü ê³ëîìåòð³â (ùîïðàâ-

äà, ëèøå íà ãëèáèí³ òàê çâàíîãî çâóêîâîãî êàíàëó);

• íåçàáðóäíåíà òâåðäèìè ÷àñòèíêàìè âîäà º äîñèòü ïðîçîðîþ

äëÿ òîãî, ùîá ôîòîñèíòåçóþ÷³ êë³òèíè ïðàöþâàëè íà ãëèáèíàõ

100 ì, ùî º ñïðèÿòëèâîþ îáñòàâèíîþ äëÿ çá³ëüøåííÿ á³îðå-

ñóðñ³â îêåàíó.

Òà, ìàáóòü, íàéñóòòºâ³øèìè äëÿ æèâèõ ³ñòîò º òàê³ äâ³ íåçâè÷àéí³

âëàñòèâîñò³ âîäè:

• âîíà ìàº ðåêîðäíå ñåðåä ïîøèðåíèõ ð³äèí çíà÷åííÿ êîåô³ö³ºíòà

ïîâåðõíåâîãî íàòÿãó, âèñîê³ êàï³ëÿðí³ çäàòíîñò³, ðîçâèâàþ÷è

âåëèê³ ñèëè ïðè âçàºìîä³¿ ç òâåðäèìè ò³ëàìè (çìî÷óâàíí³ ÷è íå-

çìî÷óâàíí³). Ä³àïàçîí íàñë³äê³â öüîãî íàäçâè÷àéíî øèðîêèé: â³ä

îñâîºííÿ âîäîì³ðêàìè ïîâåðõí³ ³ ÷óäîâî¿ âëàñòèâîñò³ âîäè âòèñ-

êóâàòèñÿ ó ù³ëèíè é êàï³ëÿðè òèì íàñòèðëèâ³øå, ÷èì âîíè âóæ÷³,

àæ äî ñóïåðâàæëèâî¿ äëÿ âñüîãî æèâîãî ó÷àñò³ ó êåðóâàíí³ ìåìá-

ðàííèìè á³îõ³ì³÷íèìè ïðîöåñàìè;

• ðåêîðäíèì º äëÿ âîäè ³ ïðîñòîðîâå ðîçä³ëåííÿ çàðÿä³â îáîõ çíàê³â

ó ìåæàõ ¿¿ ìîëåêóë, ³ ä³åëåêòðè÷íà ñòàëà (â³äîìî, ùî âîíà äîð³â-

íþº àæ 81). Îñòàííÿ òàêà âèñîêà, ùî âîäà áåç çàéâèõ öåðåìîí³é

ðîç÷ëåíîâóº íà ôðàãìåíòè (àæ äî îêðåìèõ åëåìåíò³â, ÿê³ ³ñíóþòü

ó í³é ïåðåâàæíî ó ôîðì³ ³îí³â, îòî÷åíèõ îðåîëîì ç ìîëåêóë âîäè)

á³ëüø³ñòü ðå÷îâèí. Õî÷ îñîáëèâî âïðàâíî âîäà ðîçðèâàº íà ÷àñ-

òèíè ñîë³, àëå ³ ç ðåøòè ðå÷îâèí òåæ ïðèìóäðÿºòüñÿ äåùî â³ä³ðâà-

òè. Ðîç÷èííà çäàòí³ñòü âîäè òàêà âèñîêà, ùî âîíà í³êîëè íà áó-

âàº ÷èñòîþ ó çâè÷íîìó äëÿ íàñ çíà÷åíí³ öüîãî ñëîâà. Îêð³ì

áåçë³÷³ òðèêóòíèõ ìîëåêóë ç àòîìà êèñíþ ³ äâîõ àòîì³â âîäíþ

(Í

Î) âîíà çàâæäè ì³ñòèòü ùîñü ïðèõîïëåíå ç ïîâ³òðÿ (òàê,

âêëþ÷åííÿ âóãëåêèñëîãî ãàçó ñïðè÷èíþº íåâåëèêó êèñëîòí³ñòü

íàâ³òü ÷èñòî¿ äîùîâî¿ âîäè), ´ðóíòó àáî ã³ðñüêèõ ïîð³ä.

Ö³ëêîì ñëóøíîþ º íàçâà ì³íåðàëüíà âîäà äëÿ ò³º¿ ð³äèíè, ùî

ñòðóìåíèòü ç ÷àñòèíè äæåðåë, áî âîíà ì³ñòèòü ð³çíîìàí³òí³ äîì³øêè.

197

Áàãàòî åëåìåíò³â âõîäÿòü ³ äî ñêëàäó âîä ìîð³â òà îêåàí³â.

Ó òàáë.22 íàâåäåíî ìàéæå âè÷åðïí³ äàí³ ïðî ñêëàä îêåàí³÷íî¿ âîäè

(íàãàäàºìî, ùî ñåðåäíÿ ¿¿ ñîëîí³ñòü ñòàíîâèòü 0,35 %, òîáòî 35 ê³ëîã-

ðàì³â ñîëåé ó êîæí³é òîíí³ âîäè). Çàçíà÷åíî âì³ñò íà òîííó âîäè îêå-

àí³â 48 åëåìåíò³â, ÿê³ ïðèñóòí³ â í³é ó íàéá³ëüø³é ê³ëüêîñò³.

Òàáëèöÿ 22

Åëåìåíòíèé ñêëàä âîäè îêåàí³â, ìàñà íà 1 ò âîäè

Ç ìîðñüêî¿ âîäè âèäîáóâàþòü H

O, Cl, Na, Mg, S, Ca, K, C, Br, B,

Sr, Si, N, Li, Al, P, ², Ba, As, Se, Ti, V, Sn, Cs, Ga, ó íåçíà÷íèõ ê³ëüêîñ-

òÿõ  F, Cu, Zn, Mn, Pb, Ag, Ni, Co. Á³ëüø³ñòü åëåìåíò³â ç îñòàííüî¿

ãðóïè îñ³äàþòü íà ïîâåðõí³ òâåðäèõ ðåøòîê (çóáè òà ³íø³ ÷àñòèíè

æèâèõ îðãàí³çì³â), ôîðìóþ÷è òàê çâàí³ êîíêðåö³¿. Öå øàðóâàò³ îê-

ðóãë³ êàì³íö³ ð³çíèõ ðîçì³ð³â, ùî ãóñòî âñòåëÿþòü äíî îêåàí³â ó áà-

ãàòüîõ ì³ñöÿõ. Âæå äîâåäåíî, ùî âîíè ì³ñòÿòü ó ñîá³ á³ëüøå ìàðãàí-

öþ òà ê³ëüêîõ ³íøèõ åëåìåíò³â, í³æ óñ³ ðîäîâèùà ñóø³. ×èìàëó ä³ëÿí-

êó äíà â Òèõîìó îêåàí³ âèä³ëåíî äëÿ âèäîáóòêó êîíêðåö³é ³ Óêðà¿í³.

Ò³, õòî áàæàº, ìîæóòü âçÿòè äîçâ³ë óðÿäó ³ ðîçïî÷èíàòè õî÷ çàðàç...

Åëåìåíò Ìàñà Åëåìåíò Ìàñà, ìã Åëåìåíò Ìàñà, ìêã

(Í

Î) 965 êã N 100 Ag 30

Î 857 êã P 70 Bi 20

Í 108 êã

50 Se 10

Cl 19000 ã Ba 20 As 10

Na 10500 ã Fe 10 Ge 6

Mg 1300 ã Al 10 Sc 4

S 880 ã Mo 10 Ga 3

Ca 400 ã Cu 3 Pb 3

K 380 ã Sn 3 Hg 3

Br 65 ã U 3 Th 1

C28 ãV 3 Au0,4

Sr 8 ã Ni 2 La 0,29

B 4,6 ã Mn 2 Ce 0,13

F 1,3 ã Ti 1 Eu 0,1

Si 0,3 ã Co 0,5 Ra 0,0001

Rb 0,2 ã Cs 0,037

Li 0,15 ã Y 0,03

198

7.2. ßêà âîäà ïîòð³áíà

æèâèì îðãàí³çìàì?

ßêùî â³äïîâ³äàòè ñòèñëî, òî ìîæíà îáìåæèòèñÿ îäíèì ñëîâîì 

ð³çíà!

Ðîçãëÿíåìî öå íà ïðèêëàä³ ëþäèíè. Îðãàí³çì ñåðåäíüîãî äîðîñ-

ëîãî çåìëÿíèíà ì³ñòèòü äåñü 45 â³äåð âîëîãè, ÷àñòèíà ÿêî¿ ðóõàºòü-

ñÿ âñåðåäèí³ íàøîãî ò³ëà ìàéæå ç òàêîþ æ øâèäê³ñòþ, ÿê ïîâ³òðÿ ó

äèõàëüí³é ñèñòåì³: êð³çü ñåðöå  7 ò, íèðêè  1000 ë, ìîçîê  ìàé-

æå 1000 ë çà äîáó. Á³ëüøà ÷àñòèíà âîäè ì³ñòèòüñÿ âñåðåäèí³ êë³òèí,

çàáåçïå÷óþ÷è ¿õ íîðìàëüíó ä³ÿëüí³ñòü. Êîëè ¿¿ ê³ëüê³ñòü òðîøêè

çìåíøóºòüñÿ, ñèñòåìà äàò÷èê³â ç ó÷àñòþ ìîçêó ñòâîðþº â³ä÷óòòÿ

ñïðàãè òèì ñèëüí³øå, ÷èì á³ëüøà íåñòà÷à âîëîãè ó êë³òèíàõ.

Òîä³ ëþäèíà øóêàº âîäó. ßêùî âîíà íå âñòèãíå ¿¿ çíàéòè äî ìî-

ìåíòó âòðàòè ç íîðìàëüíî¿ ê³ëüêîñò³ ëèøå ïîëîâèíó â³äðà (10 %), òî

çàäèøêà ³ çàïàìîðî÷åííÿ ïåðåõîäÿòü ó ïîðóøåííÿ çîðó ³ ñëóõó, ãà-

ëþöèíàö³¿. Áåç íåãàéíîãî ââåäåííÿ âîäè öåé ñòàí çàê³í÷óºòüñÿ ñìåð-

òþ. Ó ñïåêó ñìåðòåëüíîþ ââàæàºòüñÿ âòðàòà 1215 % âîäè, à ïðè ïî-

ì³ðíèõ òåìïåðàòóðàõ  2225 %.

Âñå ñêàçàíå ïðè âèñîê³é òåìïåðàòóð³ çîâí³øíüîãî ïîâ³òðÿ òðèâàº

äâ³ äîáè, ÿêùî âäåíü ëþäèíà õîâàºòüñÿ â ò³íü, à òåìïåðàòóðà ëåæèòü

ó ìåæàõ 4045 °Ñ; 34 äîáè, ÿêùî õîëîäí³øå (4035 °Ñ). Äîñë³äæåí-

íÿ ïîêàçàëè, ùî ïðè÷èíîþ òàêèõ ïîðóøåíü º çì³íà ìåõàí³çìó òåð-

ìîðåãóëÿö³¿ ó ò³ë³ ëþäèíè ó ðàç³ ï³äâèùåííÿ òåìïåðàòóðè ïîâ³òðÿ

ïîíàä 33 °Ñ. Ïî÷èíàþ÷è ç ö³º¿ ìåæ³ ³ âèùå îõîëîäæåííÿ ò³ëà â³äáó-

âàºòüñÿ ëèøå ÷åðåç âèïàðîâóâàííÿ âîäè ó âèãëÿä³ ïîòó. Öå ïðèíöèïî-

âî ³íøà ñèòóàö³ÿ, í³æ ïðè óòðè÷³ íèæ÷³é òåìïåðàòóð³, êîëè âèïàðî-

âóâàííÿ ÷åðåç äèõàííÿ òàêå ñàìå, ÿê ³ óòâîðåííÿ ïîòó, à á³ëüøà ÷àñ-

òèíà òåïëà éäå â³ä ò³ëà ó ôîðì³ òåïëîâîãî âèïðîì³íþâàííÿ.

Âèä³ëåííÿ âîäè ç ïîòîì òàêå ³íòåíñèâíå, ùî íà â³òð³ âïðîäîâæ ñî-

íÿ÷íîãî äíÿ ó ïóñòåë³ ëþäèíà âòðà÷àº 1011 ë³òð³â âîëîãè, ÿêùî ¿é

äîâîäèòüñÿ ïðàöþâàòè ÷è ðóõàòèñÿ. Îäíî÷àñíî ÷åðåç øê³ðó âèâî-

äÿòüñÿ ³ ïîòð³áí³ îðãàí³çìó ñîë³.

ßêùî ïèòè àáñîëþòíî ïð³ñíó âîäó, òî ìîæíà çàãèíóòè âæå íå â³ä

ñïðàãè, à â³ä âòðàòè ñîëåé. Ëþäèíà ïîâèííà îòðèìàòè ñîë³ àáî ðà-

çîì ç ¿æåþ, àáî (çà òèì÷àñîâî¿ â³äñóòíîñò³ ¿æ³) ó ñêëàä³ âèïèòî¿ âîäè.

Îòæå, â îêðåìèõ âèïàäêàõ (³íòåíñèâíà ô³çè÷íà ðîáîòà ó ñïåêó â

ïóñòåë³ ÷è â ãàðÿ÷èõ öåõàõ) ïèòíà âîäà ïîâèííà ì³ñòèòè äîçîâàíó

199

(íåâåëèêó) ê³ëüê³ñòü ñîëåé. ²íøèì âàð³àíòîì ìîæå áóòè ïèòòÿ ì³íå-

ðàëüíèõ ñîëåé ç äîì³øêîþ ðå÷îâèí, ÿê³ ìàþòü âèðàæåíó òåðàïåâòè÷-

íó ä³þ, ñïðèÿþ÷è ïîâåðíåííþ îðãàí³çìó äî ð³âíîâàæíîãî ñòàíó

âíóòð³øíüîãî îáì³íó (òîáòî âèë³êîâóâàííþ).

Â³äîìî, ùî â íîðìàëüíèõ òåìïåðàòóðíèõ óìîâàõ ëþäèíà ñïîæè-

âàº ìåíøó ÷àñòèíó âîäè ç ¿æåþ, á³ëüøó  ó ð³äêîìó ñòàí³ (1,52,5ë

ùîäîáè). Ðàçîì âñ³ ëþäè çà ð³ê âèïèâàþòü ïðèáëèçíî 5 êóá³÷íèõ

ê³ëîìåòð³â âîäè (íå òàê ³ ìàëî  äåñÿòó ÷àñòèíó ñòîêó Äí³ïðà). Òà

íà ïèòòÿ éäå âñüîãî 1/9000 ïð³ñíî¿ âîäè, ÿêó ùîðîêó îòðèìóþòü êîí-

òèíåíòè. ßêùî öÿ âîäà íå ì³ñòèòü íàäòî âåëèêî¿ ê³ëüêîñò³ ïàòîãåí-

íèõ ì³êðîîðãàí³çì³â, ñîëåé ÷è ³íøèõ äîì³øîê, íå êàæó÷è âæå ïðî

øê³äëèâ³ ðå÷îâèíè (ðàä³îíóêë³äè, âàæê³ ìåòàëè, îòðóòè), òî âîíà

ïðèäàòíà äëÿ ïèòòÿ íå ò³ëüêè õîëîäíîþ, à é òåïëîþ.

ßê çãàäóâàëîñÿ, îñíîâíó ÷àñòèíó âîäè ëþäñòâî âèêîðèñòîâóº íà

ïîòðåáè ñ³ëüñüêîãî ãîñïîäàðñòâà. Âèìîãè äî ¿¿ ñêëàäó, çà îêðåìèìè

âèíÿòêàìè, ïðèáëèçíî òàê³ ñàì³, ÿê äëÿ ëþäèíè.

Öüîãî íå ìîæíà ñêàçàòè ïðî ïðîìèñëîâ³ñòü. Äåÿê³ ¿¿ ãàëóç³ ñòàâëÿòü

íàäçâè÷àéíî âèñîê³ âèìîãè äî ÷èñòîòè âîäè. Íàñò³ëüêè âèñîê³, ùî ó

ïðèðîä³ àáî íåìàº òàêî¿ ÷èñòî¿ âîäè, àáî çà íåþ òðåáà â³äïðàâëÿòèñÿ

äî ëüîäîâèêîâèõ îçåð ÷è íà Áàéêàë. Òîìó îäí³ºþ ³ç ñó÷àñíèõ (³ âåëè-

êèõ!) ãàëóçåé ïðîìèñëîâîñò³ ñòàëî ïðèãîòóâàííÿ ñàí³òàðíî áåçïå÷íî¿

ïèòíî¿ âîäè ç íàÿâíî¿ (íåïðèäàòíî¿ äëÿ ïèòòÿ) ³ äîî÷èùåííÿ ïðèðîä-

íî¿ âîäè äî ð³âíÿ, ÿêèé çàäîâîëüíèâ áè çàïèòè âèðîáíèöòâà.

Íà æàëü, ð³âåíü çàáðóäíåíîñò³ âîäè çá³ëüøóºòüñÿ ùîðàç øâèäøå.

ßêùî ùå íà ïî÷àòêó ÕÕ ñò. ó ðàéîíàõ ç íîðìàëüíèì çâîëîæåííÿì

íå áóëî ïðîáëåì ç ïèòíîþ âîäîþ, òî íèí³ ñèòóàö³ÿ ñóòòºâî çì³íè-

ëàñÿ.

Ïðè÷èíîþ ñòàëî íå ïðèïèíåííÿ äîù³â, à ãëîáàëüíå çàáðóäíåííÿ

ã³äðîñôåðè Çåìë³.

7.3. Çàáðóäíþþ÷³ àãåíòè ó âîä³

×èìàëî ç òîãî, ùî ñêàçàíî ó ðîçä. 6 ïðî âèäè çàáðóäíþþ÷èõ ðå-

÷îâèí, çàñòîñîâíå ³ äëÿ âîäè. Íåâåëèê³ çì³íè ñòîñóþòüñÿ ëèøå ïåðå-

õîäó õ³ì³÷íèõ çàáðóäíåíü çà ð³âíåì íåáåçïåêè íà ïåðøå ì³ñöå ³ â³ä-

ñòóïîì ô³çè÷íèõ íà äðóãå.

Ñóòòºâ³øîþ º òà îáñòàâèíà, ùî ó âîä³ á³îëîã³÷í³ çàáðóäíþþ÷³

àãåíòè íàáóâàþòü îñîáëèâîãî çíà÷åííÿ, ïîäåêóäè çà íåáåçïåêîþ íà-

â³òü âèïåðåäæàþ÷è õ³ì³÷í³. Öå òðàïëÿºòüñÿ íàé÷àñò³øå òîä³, êîëè

200

âîäà ñòàº æèòòºâèì ñåðåäîâèùåì äëÿ ïàòîãåííèõ ì³êðîîðãàí³çì³â,

ê³ëüê³ñòü ÿêèõ ó í³é ïîñò³éíî çá³ëüøóºòüñÿ. ßêùî ïåðåä âèêîðèñòàí-

íÿì äëÿ ïèòòÿ òàêó âîäó íå äåç³íô³êóâàòè, òî é ì³í³ìàëüíà ¿¿ ê³ëüê³ñòü

ìîæå ñïðè÷èíèòè âèáóõ òèõ õâîðîá, ùî ëåãêî ïåðåäàþòüñÿ ñàìå ÷åðåç

âîäó (òàáë. 23).

Òàáëèöÿ 23

Õâîðîáè, ùî ïåðåäàþòüñÿ ÷åðåç âîäó

×åðåç ïîâ³òðÿ (íàé÷àñò³øå ç ó÷àñòþ ì³êðîêðàïåëü ñëèíè ÷è âîäè)

ïåðåäàþòüñÿ ë³÷åí³ õâîðîáè, ÷åðåç âîäó  á³ëüø³ñòü. Ö³ ïîïåðåäæåí-

íÿ îñîáëèâî àêòóàëüí³ äëÿ óìîâ ñó÷àñíî¿ Óêðà¿íè, äå ç áàãàòüîõ ïðè-

÷èí çíèçèâñÿ ïðèðîäíèé ³ìóííèé çàõèñò ¿¿ íàñåëåííÿ, à åíåðãåòè÷í³

òà ³íø³ ïðîáëåìè ìîæóòü ñïðè÷èíèòè ïîã³ðøåííÿ ÿêîñò³ ïðèãîòó-

âàííÿ ïèòíî¿ âîäè.

Óòðèìàéòåñÿ â³ä ïèòòÿ âîäè ç á³îçàáðóäíåííÿìè. Íàâ³òü ëèøå îäèí

êîâòîê âîäè íåïåâíîãî ïîõîäæåííÿ º çàãðîçîþ äëÿ âàøîãî çäîðîâÿ.

Çà áàæàííÿ çá³ëüøåííÿ á³îëîã³÷íîãî çàáðóäíåííÿ ã³äðîñôåðè

âíàñë³äîê àíòðîïîãåííèõ âïëèâ³â ö³ëêîì ìîæíà ââàæàòè ïîìñòîþ

ïðèðîäè, ïðîòèä³ºþ íàäì³ðíîìó âòðó÷àííþ íàäòî âåëèêî¿ ê³ëüêîñò³

ëþäåé ó äîâê³ëëÿ.

Çàáðóäíþ-

þ÷èé á³îàãåíòè

Õâîðîáà Êë³í³÷í³ ïðîÿâè õâîðîá

Áàêòåð³¿ Õîëåðà

Òèô

Áàêòåð³àëüíà

äèçåíòåð³ÿ

Çàïàëåííÿ êèøîê

Ïðîíîñ, áëþâàííÿ, ñìåðòåëüíà âòðàòà âîäè

Ïðîíîñ, áëþâàííÿ, çá³ëüøåííÿ ñåëåç³íêè,

çàïàëåííÿ êèøîê (áåç ë³êóâàííÿ ÷àñòî

çàê³í÷óºòüñÿ ñìåðòþ)

Ïðîíîñ (ñìåðòåëüíîþ õâîðîáà º íàñàìïåðåä

äëÿ ä³òåé)

Ãîñòðèé á³ëü æèâîòà, áëþâàííÿ, íóäîòà (ó

íàø ÷àñ ïîð³âíÿíî ð³äêî çàê³í÷óºòüñÿ

ñìåðòþ)

Â³ðóñè ²íôåêö³éíèé ãåïàòèò

Ïîë³îì³ºë³ò

Æàð, á³ëü ãîëîâè ³ æèâîòà, âòðàòà àïåòèòó,

æîâòÿíèöÿ, çá³ëüøåííÿ ïå÷³íêè (ÿêà ÷àñòî

óðàæàºòüñÿ íåîáîðîòíî)

Æàð, ð³çêèé á³ëü ãîëîâè, ãîðëà, ìÿç³â,

íåîáîðîòíå óøêîäæåííÿ ê³íö³âîê (õâîðîáà

ìîæå áóòè ñìåðòåëüíîþ)

Íàéïðîñò³ø³ Äèçåíòåð³ÿ Ïðîíîñ, á³ëü ãîëîâè ³ æèâîòà (áåç ë³êóâàííÿ

õâîðîáà íåð³äêî ñìåðòåëüíà)

Ïàðàçèòè Øèñòîñîì³àç Á³ëü æèâîòà, àíåì³ÿ, óøêîäæåííÿ øê³ðè òà

âíóòð³øí³õ îðãàí³â, õðîí³÷íå ïîã³ðøåííÿ

çäîðîâÿ