Крэнь І.П. (рэд.) Гісторыя Беларусі у 2 ч. Частка 1. Са старажытных часоу да канца XVIII ст. курс лекцый

Подождите немного. Документ загружается.

Гісторыя

Беларусі

ЧАСТКА ПЕРШАЯ

СА СТАРАЖЫТНЫХ ЧАСОЎ

ДА КАНЦА XVIII ст.

УДК 947.6 (075,8)

ББК 63.3 (4Беи)

Г51

Аўтарскі калектыў:

І.П. Крэнь (кіраўнік), І.І.Коўкель, С.В. Марозава,

С.Я. Сяльверстава, ІЛ.Фёдараў

Рэдакцыйная калегія:

П.І.Брыгадзін, І.І.Коўкель, І.П.Крэнь, Л.В.Лойка, УА.Нядзелька

Рэцэнзенты:

кафедра гісторыі Беларусі новага і найноўшага часу БДУ;

М.С. Сташкевіч, доктар гістарычных навук;

Г.Я. Галенчанка, доктар гістарычных навук

Г 51 Гісторыя Беларусі: У 2 ч. 4.1. Са старажытных часоў да

канца XVIII ст.: Курс лекцый. / І.П.Крэнь, І.І.Коўкель,

С.В.Марозава, С.Я.Сяльверстава, І.А. Фёдараў. - Мн.: РІВШ

БДУ, 2000. - 656 с.

ІSBN 985-6299-34-9

Курс лекцый адлюстроўвае асноўны змест вучэбнай праграмы па

гісторыі Беларусі для студэнтаў гістарычных факультэтаў вну. Прадстаў-

ляе цікавасць для аспірантаў, выкладчыкаў тэхнікумаў і вучылішчаў, на-

стаўнікаў школ, ліцэяў, іімназій, каледжаў, а таксама ўсіх аматараў Ай-

чыннай гісторыі.

Рэкамендавана да друку Саветам гістарычнага факультэта ГрДУ імя Янкі

Купалы.

ІSВN 985-6299-34-9 УДК 947.6 (075,8)

ББК 63.3 (4Беи)

УСТУП

Гісторыя з'яўляецца не толькі памяццю народа, але і тым пад-

муркам, на якім ён будуе сваё жыццё. Таму кожны народ, і бела-

рускі тут не выключэнне, хоча ведаць сваё мінулае, асабліва калі

яно даўняе і багатае. А гісторыя беларускага народа налічвае не

адно тысячагоддзе і прадстаўляе сабою важную частку агульнасла-

вянскай, еўрапейскай і сусветнай цывілізацыі. Гістарычнае мінулае

беларусаў — гэта іх неад'емнае багацце, важны фактар нацыяналь-

най адметнасці. Сваёй непаўторнай, гісторыяй гераічнай і трагіч-

най беларускі народ можа ганарыцца. Вывучэнне яе па праву зай-

мае вядучае месца і ў сістэме гуманітарнай адукацыі вучнёўскай і

студэнцкай моладзі. Менавіта на гістарычных ведах будуецца на-

цыянальная свядомасць.

Праўда, так ужо склалася, што гісторыя беларускага народа

практычна ніколі не пісалася з аб'ектыўных нацыянальных пазі-

цый. На працягу многіх стагоддзяў спачатку польская, затым рас-

ійская і савецкая гістарыяграфіі, закранаючы гісторыю Беларусі,

асвятлялі яе больш суб'ектыўна, з улікам сваіх інтарэсаў. Аб'ек-

тыўна ж адлюстраваць гістарычнае мінулае і сучаснасць можна

толькі пры сумленных падыходах і ацэнках даследчыкаў, іх неза-

лежнасці ад зададзенай ідэалогіі, уціску палітычных партый, рухаў

ці арганізацый, кан'юнктурных меркаванняў, не абасабляючыся

толькі нацыянальнымі межамі, а зыходзячы з міжнароднага харак-

тару гістарычнай навукі і гістарычнага працэсу.

Вядома, што вывучэнне гісторыі Беларусі павінна зыходзіць з

нацыянальных пазіцый беларускага народа, патрыятычных ад-

носін да сваёй Бацькаўшчыны. Гісторыкам нельга абысціся без по-

шуку новых дакументаў па ўсіх перыядах гістарычнага развіцця

беларусаў, без крытычнага пераасэнсавання раней выкарыстанай да-

кументальнай базы, уключэння ў навуковае абарачэнне найноўшых

публікацый беларускіх і замежных даследчыкаў. Вельмі важна

зрабіць навуковую перыядызацыю гістарычнага працэсу, паказаць

альтэрнатыўныя пункты гледжання па разглядаемых пытаннях.

Менавіта такія падыходы пакладзены ў аснову курса лекцый.

Аўтарамі першай часткі курса лекцый з'яўляюцца выкладчыкі ка-

федры гісторыі Беларусі Гродзенскага дзяржаўнага універсітэта імя

Янкі Купалы; другая частка падрыхтавана калектывам кафедры

гісторыі Беларусі новага і найноўшага часу Беларускага дзяржаў-

нага ўніверсітэта. Яны імкнуліся даць аб'ектыўнае і сістэматызава-

нае адлюстраванне гістарычнага працэсу на беларускіх землях, уд-

зялілі належную ўвагу фарміраванню беларускага этнасу, вывучэн-

ню традыцый беларусаў, іх псіхалогіі. У роўнай ступені разгледжа-

ны пытанні сацыяльнага, эканамічнага, дзяржаўна-палітычнага і

культурнага развіцця народа, яго барацьбы за сацыяльную і нацыя-

нальную свабоду і незалежнасць. У прапануемым выданні нямала

новых падыходаў у асвятленні гістарычных падзей, сюжэтаў і

гістарычных асоб. Аўтарскі калектыў улічваў спецыфіку навучання

студэнтаў гістарычных факультэтаў універсітэтаў. Аднак аўтары

ўсведамляюць, што дадзеныя лекцыі не могуць у поўнай меры

вычарпаць увесь праграмны матэрыял. Яны з'яўляюцца толькі пал-

муркам для далейшай паглыбленай самастойнай працы студэнтаў

над першакрыніцамі, манаграфічнай літаратурай, навуковай публі-

цыстыкай.

Іван Крэнь,

загадчык кафедры гісторыі

Беларусі Гродзенскага

дзяржаўнага універсітэта

ЛЕКЦЫЯ 1

УВОДЗІЫ Ў ГІСТОРЫЮ БЕЛАРУСІ

• Прадмет і задачы курса.

•

Праблема перыядызацыі гісторыі Беларусі.

Прадмет і задачы курса

Як і заўсёды на пераломе эпох, у момант нацыянальна-духоўна-

га ўздыму народа паўстае пытанне: хто мы? I тады позірк накіро-

ўваецца ў глыб роднай гісторыі, бо нацыя не можа быць жыцця-

стойкай без засведчанага і асэнсаванага мінулага. "Гісторыя -

гэта фундамэнт, на каторым будуецца жыцьцё народу. I нам, каб

адбудаваць свае жыцьцё, трэба пачаць з фундамэнту, каб буды-

нак быў моцны. А фундамэнт у нас важны, гісторыя наша бага-

та... ", - сцвярджаў Вацлаў Ластоўскі - першы беларускі гісторык,

які пісаў пра Беларусь яшчэ на пачатку XX стагоддзя.

Гісторыя Беларусі, яркая і самабытная, гераічная і трагічная,

далёкая і блізкая прыцягвае сёння да сябе ўвагу не толькі вучонага

свету, але і людзей з самых розных сацыяльных і прафесійных

слаёў. Моцная хваля нацыянальнага адраджэння ўзламвае старыя

догмы, раскрывае таямніцу, якая дзесяцігоддзямі хавала ад народа

праўду аб началах нашай дзяржаўнасці, узаемаадносінах з сусед-

зямі, выдатных гістарычных асобах, правадырах нацыі, яна такса-

ма сцвярджае веліч нашай мінуўшчыны, уваскрашае нашу год-

насць, даруе веру ў будучыню.

Першая частка курса лекцый па гісторыі Беларусі знаёміць з

асноўнымі падзеямі, з'явамі, працэсамі, датамі, імёнамі, заканамер-

насцямі развіцця нашай радзімы са старажытнейшых часоў да кан-

ца XVIII стагоддзя. Яго аўтары разглядаюць пытанні сацыяльна-

эканамічнага, палітычнага характару, праблемы дзяржаўнасці, эт-

нагенезу, культуры Беларусі як суб'екта гісторыі, разумеючы гісто-

рыю айчынную як арганічную частку еўрапейскай і сусветнай. Лек-

цыі дазваляюць пазнаць непаўторнасць, арыгінальнасць пройдзе-

нага народам шляху, яго матэрыяльнай і духоўнай культуры, усвя-

доміць яе нацыянальную адметнасць і каштоўнасць у суквецці сла-

вянскай, еўрапейскай і сусветнай культуры. Яны раскрываюць су-

пярэчлівасць, шматварыянтнасць, а разам з тым адзінства гіста-

рычнага працэсу на тэрыторыі Беларусі, яго паступальнасць.

Курс арыентуе на вывучэнне айчыннай гісторыі у шматстай-

насці чалавечых лёсаў: дзяржаўных мужоў, асветнікаў, дзеячаў

культуры, кіраўнікоў народных рухаў, палкаводцаў, прадстаўнікоў

духавенства; у сутыкненні і барацьбе ідэй, дзяржаўных прыярытэ-

таў, палітычных пазіцый, сацыяльных інтарэсаў, культурных і рэлі-

гійных плыняў.

Курс гісторыі Беларусі ставіць сваёй мэтай дапамагчы студэн-

там засвоіць гістарычны вопыт продкаў, навучыць іх крытычна

аналізаваць мінулае, адчуваць водгулле гістарычных працэсаў у

сённяшнім жыцці, асэнсоўваць сучаснасць скрозь прызму мінулага

і наадварот. Ён вучыць знаходзіць прычынна-выніковыя сувязі

гістарычных працэсаў і падзей, вызначаць эканамічныя, знешнепа-

літычныя, ідэалагічныя, рэлігійныя, геаграфічныя, прыродныя, цы-

вілізацыйныя і іншыя фактары, што абумовілі тэмпы, характар і

асаблівасці развіцця беларускага народа. Вучыць арыентавацца ў

альтэрнатыўных канцэпцыях гісторыі Беларусі, ацэньваць іх аб'ек-

тыўнасць, зыходзячы з фактаў.

Айчынная гісторыя - невычэрпная крыніца духоўнага ўзбага-

чэння, фарміравання навуковага гуманістычнага светапогляду, вы-

сокіх грамадзянскіх якасцей. Яе вывучэнне закладвае аснову для

абуджэння гістарычнай памяці і нацыянальнай свядомасці, пачуц-

цяў грамадзянскай годнасці і гордасці і, такім чынам, садзейнічае

нацыянальна-культурнаму адраджэнню Беларусі, засцерагае ад паў-

тарэння памылак мінулага. Курс закліканы выхоўваць чалавека-

грамадзяніна, патрыёта Беларусі, добрага гаспадара на сваёй зямлі,

які адчувае духоўную сувязь з пакаленнямі продкаў, а значыць, - і

адказнасць за працяг іх спраў, за будучыню сваёй краіны.

Праблема перыядызацыі гісторыі Беларусі

Пры вывучэнні мінулага кожнай краіны ўзнікае патрэба дзялен-

ня яго на перыяды - храналагічныя пласты, якія б адлюстроўвалі

« спецыфіку кожнага з этапаў гістарычнага шляху, пройдзенага наро-

дам. Гэтыя перыяды з'яўляюцца своеасаблівым фундаментам, на

якім будуецца ўвесь гістарычны будынак. Калі падзел на перыяды

мае заганы, тады ўвесь будынак гісторыі народа будзе трымацца на

кволым або фальшывым фундаменце.

У аснову гэтага падзелу павінны быць пакладзены такія факты і

падзеі, якія выклікалі найбольш глыбокія перамены ва ўсіх сферах

жыцця: палітычнай, сацыяльнай, эканамічнай, культурнай і вызна-

чылі далейшы лёс народа. Трэба выбраць найбольш істотны крытэ-

рый перыядызацыі, які дазволіў бы ўбачыць своеасаблівасць кож-

нага перыяду, усебакова ўлічваў змены у грамадстве. Пошукі тако-

га універсальнага крытэрыю вядуцца ўжо не адно дзесяцігоддзе.

Наш народ прайшоў шматвяковы шлях ад старажытных часоў

першабытнасці да сучаснасці. Можна пачуць сцвярджэнне, што

Беларусь мае тысячагадовую гісторыю. Так, беларуская пісьмовая

гісторыя пачала адмерваць сваё другое тысячагоддзе. Дапісьмовая

ж налічвае тых тысячагоддзяў не адзін дзесятак. Свой адлік яна

вядзе з часоў з'яўлення на нашай зямлі першых людзей.

Сучасныя навуковыя даныя даюць падставу з вялікай доляй упэў-

ненасці сцвярджаць, што першыя насельнікі прыйшлі сюды ў ся-

рэднім палеаліце (старажытнакаменным веку) прыкладна 100-40 ты-

сяч гадоў да нашай эры. 3 таго часу гісторыя чалавечага роду на

беларускай зямлі не перарываецца - адны пакаленні змяняюцца

другімі. Але ўжо тыя першабытныя людзі сваім жыццём і працай

закладвалі асновы нашага сучаснага грамадства. Сярод жыхароў ся-

рэднекаменнага веку - мезаліту (X—V тыс. г. да н. э.), якія прыйшлі ў

наш край з паўднёвага ўсходу, паўднёвага захаду і захаду, ужо можна

шукаць вытокі некаторых элементаў нашай сённяшняй культуры, бо

наступныя прышэльцы не маглі поўнасцю выцесніць сваіх папярэдні-

каў і назусім перарваць плынь традыцый і гістарычнай памяці.

Потым, паводле археалагічнай перыядызацыі (у яе аснову

пакладзены матэрыял, які адлюстроўваў перыяд узнікнення і выра-

бу прылад працы), на Беларусі быў неаліт - новы каменны век

(канец V—ІІІ тысячагоддзе да н. э.). Ад палявання, рыбалоўства

і збіральніцтва першабытнае насельніцтва пачало пераходзіць да

вытворчых форм гаспадаркі - земляробства і жывёлагадоўлі. У

эпоху бронзы (канец III тысячагоддзя - VІІІ-VІІ ст. да н. э.)

чалавечае грамадства на Беларусі, хоць у асноўным і працягвала

карыстацца каменнымі прыладамі працы, аднак узнялося яшчэ на

адну ступеньку цывілізаванасці, перайшло да патрыярхату. У жа-

лезным веку (VII—VI ст. да н. э. - VIII ст. н. э.) насельніцтва

Беларусі навучылася здабываць жалеза і вырабляць з яго прылады

працы, зброю, упрыгажэнні. У гэты час адбываецца ўдасканаленне

грамадскага ладу, фарміруюцца сацыяльныя групы, структура так

званай ваеннай дэмакратыі.

3 улікам накіраванасці працэсаў фарміравання беларускага на-

рода, яго антрапалагічных, моўных, культурна-бытавых асаблівас-

цей у гісторыі Беларусі вылучаюцца 4 вялікія этнічныя эпохі.

Першая вызначаецца як час засялення Беларусі і існавання тут

старажытнейшага даіндаеўрапейскага насельніцтва. Яна супадае з

каменным векам (палеалітам, мезалітам, неалітам). Другая эпоха

пачынаецца са з'яўлення індаеўрапейцаў на мяжы III - II тысяча-

годдзяў да н. э. і вызначаецца як балцкая. Яна адпавядае бронзава-

му і жалезнаму вякам археалагічнай шкалы і характарызуецца пе-

равагай балцкага этнічнага элемента. Трэці этап заключае ў сабе

славянскае засяленне Беларусі (IIІ ст. да н. э. - VIII ст. н. э.), час

існавання ўсходнеславянскіх племянных саюзаў палачан, дрыгаві-

чоў і радзімічаў (трэцяя чвэрць I тысячагоддзя н. э.) і Старажытна-

рускай дзяржавы (IX—XIII ст.), а таксама стварэнне Вялікага кня-

ства Літоўскага, якое да канца XIV ст, да каталіцкага хрышчэння

Літвы мела рэальныя перспектывы стаць новай усходнеславянскай

краінай з дзяржаўнай праваслаўнай царквой, палітычнай і культур-

най сталіцай Вільняй і дзяржаўнай мовай, блізкай да беларускай.

Чацвёрты этап этнічнай гісторыі Беларусі пачынаецца з канца

XIV ст. і цягнецца да нашага часу. Гэта час станаўлення, развіцця і

ўздыму беларускай народнасці, які змяніўся перыядам яе размы-

вання паланізацыяй і русіфікацыяй. У перыяд 1917—1991 гг. адбы-

ваюцца значныя гістарычныя падзеі ў жыцці беларускага народа.

якія часам носяць супярэчлівы характар. 3 аднаго боку, стварэнне

БНР і БССР мела станоўчае значэнне для нацыянальнай кансаліда-

цыі, але, з другога — падзел беларускага народа ў адпаведнасці з

Рыжскім мірным дагаворам не спрыяла фарміраванню беларускай

нацыі. Гэта адбудзецца ў наступны перыяд гісторыі беларусаў, які

пачаўся ў 1991 г. са стварэння ўласнай дзяржавы.

А.Турчыновіч, аўтар адной з першых спецыяльных работ, прыс-

вечаных гісторыі Беларусі ("Обозрение истории Белоруссии с древ-

нейших времен". СПб, 1857), выдзеліў у ёй два перыяды. Першы -

з пачатку XV да канца XVII ст. - уключаў уласна гісторыю Бела-

русі, якая цесна звязана з гісторыяй Летувы, Польшчы, Расіі. Другі

пачынаўся з канца XVII ст., калі беларуская гісторыя "вычэрпвала-

ся гісторыяй Польшчы і Расіі". Турчыновіч сцвярджаў, што Бела-

русь у мінулым наогул не мела сваёй гісторыі, а была арэнай міжу-

собіц, войнаў, "скрыжаваннем магутных супернікаў". Гэткі погляд,

які ў канчатковым выніку зводзіўся да адмаўлення самога факта

існавання беларускага этнасу, характэрны для ўсёй расійскай і

польскай гістарыяграфіі XIX - пачатку XX ст.

У 1920-ыя гады вядомы беларускі гісторык Усевалад Ігнатоўскі

прапанаваў "па асаблівасьці політыка-соцыяльнага і культурнага

жыцьця беларускага народу", як ён сам сфармуляваў крытэрый,

дзяліць гісторыю Беларусі на чатыры перыяды: Полацкі (IX—XIII

стст.), Літоўска-Беларускі (XIII - першая палова XVI ст.),

Польскі (1569 г. - канец XVIII ст.), Расійскі (канец XVIII - пача-

так XX ст.). Фактычна У. Ігнатоўскі выдзеліў і пяты перыяд, упер-

шыню ў беларускай гістарычнай навуцы, прысвяціўшы яго савец-

каму часу, і назваў яго "Беларусь пасля звяржэньня царызму".

Такой заснаванай на прынцыпе дзяржаўнасці перыядызацыі, ў

асноўным прытрымліваюцца многія гісторыкі. Блізкі па характару

крытэрый - рысы грамадскага стану і дзяржаўнасці нашых

зямель - паклалі ў падмурак сваей перыядызацыі Леанід і Тамара

Лойкі ("Крыжовы шлях". — Мн., 1993.). Паводле яе, першы перы-

яд гісторыі Беларусі (ад першых пісьмовых звестках пра наш край)

характарызуецца ўзнікненнем тут племянных саюзаў і першых

дзяржаўных утварэнняў.

Другі (другая палова IX - пачатак XII ст.) - узнікненне і

развіццё Кіеўскай Русі - старажытнай дзяржавы ўсходніх славян, з

якой непарыўна звязана гісторыя беларускіх зямель.

Трэці (XII—XIII стст.) - эпоха феадальнай раздробленасці, уз-

мацненне Полацкага, Турава-Пінскага і іншых княстваў, узнікнен-

не на тэрыторыі Беларусі мноства дробных дзяржаў.

Чацвёрты (з XIII ст. да другой паловы XVI ст.) - перыяд,

звязаны з узнікненнем і росквітам Вялікага княства Літоўскага,

Рускага, Жамойцкага, тэрытарыяльным і палітычным ядром якога

былі беларускія землі.

Пяты (1569—1795 гг.) - Беларусь у складзе Рэчы Паспалітай.

Шосты (канец XVIII ст. - 1917 г.) - у складзе Расіі.

Сёмы (кастрычнік 1917—1991 гг.) - савецкі перыяд у гісторыі

Беларусі.

У 1930-ыя гады М.Шкялёнак палічыў неабходным пакласці ў

аснову падзелу нашай гісторыі на перыяды не факт уваходжання

Беларусі ў склад той ці іншай краіны, а эвалюцыю ўласна бела-

рускай дзяржаўнасці, якая вызначала эвалюцыю і ўсіх астатніх

галін жыцця грамадства. "Сілы народу, - пісаў ён, - найболей

выяўляліся тады, калі гаспадарсцьвенасць яго была наймагутней-

шая, заняпадалі, калі заняпадала апошняя". Зыходзячы з гэтага

крытэрыю, даследчык падзяляў гісторыю Беларусі на наступныя

тры перыяды: I. Перыяд асобных дзяржаў - ад IX да паловы

XIII ст. 2. Перыяд суцэльнай дзяржаўнасці - ад паловы ХIII да

канца XVII ст. 3. Перыяд упадку беларускай дзяржаўнасці ад

канца XVII ст. і да апошняга часу.

У сваім імкненні стварыць універсальную перыядызацыю, якая

ахоплівала б увесь шлях нашага народа са старажытнейшых часоў.

дазваляла ўбачыць асаблівасці яго жыцця на розных этапах і разгля-

даць гісторыю Беларусі ў кантэксце гісторыі ўсходнеславянскай, са-

вецкая беларуская навука паклала ў яе аснову вучэнне аб сацыяльна-

эканамічных фармацыях, што зыходзіла з марксісцка-ленінскага ра-

зумення гістарычнага працэсу. Паводле гэтага вучэння, гісторыя ча-

лавецтва ведае пяць спосабаў вытворчасці, што паслядоўна змянялі

адзін аднаго: першабытнаабшчынны, рабаўладальніцкі, феадальны.

капіталістычны і камуністычны, кожны з якіх быў больш прагрэсіў-

ны за папярэдні. У асвятленні гісторыі СССР савецкімі гісторыкамі

выкарыстоўваўся выключна гэты фармацыйны прынцып, заснаваны

на эканамічнай дэтэрмінанце гістарычнага працэсу.

Паводле фармацыйнага прынцыпу, у гісторыі Беларусі выдзяляюц-

ца наступныя перыяды: першабытнаабшчынны лад (100—40 тыс г.

да н. э. - VIII ст. н. э.), феадальнае грамадства (IX ст. - 1861 г.).

перыяд капіталізму (1861—1917 гг.), эпоха сацыялізму (з 1917 г.).

Апошнія дзесяцігоддзі панавала заганнае ўяўленне, што сапраўдная