Крэнь І.П. (рэд.) Гісторыя Беларусі у 2 ч. Частка 1. Са старажытных часоу да канца XVIII ст. курс лекцый

Подождите немного. Документ загружается.

а гэта падрывала іх гаспадарку. Збяднелыя сяляне траплялі ў феа-

дальную залежнасць. Абшчынныя землі пераходзілі да феадалаў ці

станавіліся ўласнасцю дзяржавы. 3 развіццём феадальнага ладу ўсё

болей скарачалася і колькасць сялян, што жылі на дзяржаўных

землях, паколькі гэтыя землі разам з людзьмі пераходзілі да свецкіх

і царкоўных феадалаў.

Асноўную масу земляробчага насельніцтва складалі эканамічна

залежныя ад багатых землеўласнікаў сяляне. Ва ўмовах развіцця

феадальных адносін яго склад па маёмаснаму і прававому становіш-

чу быў далёка не аднолькавы. У першыя стагоддзі феадальнай эпохі

ўсё вясковае насельніцтва часцей за ўсё называлася смердамі. Пер-

шапачаткова смерды залежалі ад дзяржавы. 3 развіццём феадальных

адносін яны трапляюць у залежнасць ад феадалаў і царкоўньгх арга-

нізацый. З'яўляюцца новыя катэгорыі феадальна залежных ся-

лян: закупы, радовічы, ізгоі, халопы, чэлядзь. Па розных прычы-

нах сяляне вымушаны былі звяртацца за эканамічнай дапамогай да

багатых, атрымлівалі ад іх пазыку-"купу" і былі абавязаны адпраца-

ваць на гаспадарцы пана да выплаты доўгу. Многія закупы не маглі

вярнуць пазыку і рабіліся неаплатнымі даўжнікамі. Групу, звязаных з

феадалам абавязацельствамі паводле дагавора ("рада") сялян, скла-

далі радовічы, што па розных прычынах вымушаны былі пакідаць

абшчынныя землі і сяліліся на зямлі феадала, рабіліся "ізгоямі".

Халопы і рабы былі асабіста несвабоднымі людзьмі і знаходзіліся

ў поўнай уласнасці феадала. Частка халопаў працавала ў яго ў якасці

хатніх і дваровьгх слуг. За рэдкім выключэннем яны не мелі асабістай

гаспадаркі і знаходзіліся на ўтрыманні паноў. Да залежных ад феада-

лаў людзей адносілася чэлядзь. Рабоў называлі "чэляддзю нявольнай".

Усіх залежньгх ад феадала людзей пачалі падзяляць на "непахожых" і

"пахожых". Першыя доўга жылі на адным месцы і страцілі магчы-

масць пакінуць пана. Другія яшчэ не былі поўнасцю заняволены.

Залежнае насельніцтва займала самае прыніжанае становішча на са-

цыяльнай лесвіцы. Іх жыццё цанілася ў 16 разоў танней за жыццё

кіраўнікоў княжацкіх маёнткаў - "агнішчан" і "цівуноў".

Сяляне, што жылі на княжацкіх і царкоўных землях, абавязаны

былі выконваць розныя павіннасці і плаціць падаткі. Яны адпрацо-

ўвалі паншчыну на раллі феадала, плацілі чынш натурай (мёдам,

ільном, печаным хлебам, аўсом, жытам, авечкамі, курамі і г. д.) ці

грашыма. Грашовая рэнта была рэдкай з'явай, што тлумачыцца

натуральным характарам гаспадаркі. 3 часам доля паншчыны ўсё

больш узрастае ў параўнанні з чыншам.

Насельніцтва павінна было несці і розныя павіннасці на

карысць дзяржавы: плаціла даніну, "палюддзе" (дадатковы па-

бор, які браўся пры зборы даніны), выконвала "павоз" - працоў-

ную павіннасць, звязаную з дастаўкай даніны ў пэўныя месцы,

давала падводы. Сяляне абавязаны былі таксама выконваць ваен-

ную павіннасць - выстаўляць "вояў". Яны прыцягваліся да будаўн-

іцтва гарадоў, абарончых ліній, мастоў, да пракладкі дарог.

Аснову эканомікі Беларусі ў старажытнасці складала сельская

гаспадарка. Пераважная большасць насельніцтва як балтаў, так і

славян пражывала ў вёсцы і займалася земляробчай працай. Земля-

робства на беларускіх землях было вядома яшчэ з неаліту. Яго

прынеслі сюды ў III—II тысячагоддзі да н. э. Ьідаеўрапейскія плямё-

ны. Для развіцця земляробства неабходны адпаведны клімат і гле-

ба. Усё гэта было ў Беларусі. Вучоныя лічаць, што ў цэнтральнай

Еўропе клімат, пачынаючы з першых вякоў н. э., быў блізкім да

сучаснага. За апошнія 800-900 гадоў у ім не было рэзкіх змен,

назіраліся толькі асобныя яго хістанні. Умерана-кантынентальны

клімат Беларусі з цёплай зімой і адносна халодным і даждлівым

летам - у цэлым спрыяльны для развіцця расліннасці. Прыдатныя

для заняткаў земляробствам тут і глебы, якія за апошнія 800-900

гадоў таксама карэнным чынам не змяніліся.

Пры падрыхтоўцы зямлі да апрацоўкі старажытныя земляробы

павінны былі ўкласці ў гэта дадатковую працу. Спачатку асвойвал-

іся ўрадлівыя землі з прыдатнымі для земляробства глебамі. А

потым пачалі распрацоўваць лясныя ўчасткі. Павелічэнне апраца-

ваных плошчаў у X—XIII стст. ішло за кошт вырубкі лясоў і скара-

чэння плошчаў, занятых лесам. Пры гэтым незаменнай была жалез-

ная сякера. Для апрацоўкі зямлі ў X—XIII стст. ужываліся драўля-

нае рала з жалезным наральнікам (папярэднік плуга), двухзубая

драўляная саха з жалезным парогам, а таксама барана-сукаватка,

жалезная матыка, суцэльна драўляная ці з жалезнымі акоўкамі рыд-

лёўка, граблі. Як цяглавую сілу выкарыстоўвалі коней і валоў.

Прылады для апрацоўкі зямлі, якія ўжываліся ў Беларусі ў X—

XIII стст., адпавядалі агульнаму ўзроўню земляробчай тэхнікі ў

лясной паласе Усходняй Еўропы. Яны выкарыстоўваліся і ў наступ-

ныя стагоддзі.

Узараную зямлю засейвалі ўручную, потым зерне засыпалі з

дапамогай драўлянай бараны. Самым распаўсюджаным, а пачына-

ючы з сярэдневякоўя і адзінай прыладай для ўборкі ўраджаю, быў

серп. Удасканальванне сярпа адбывалася на працягу тысячагод-

дзяў. У IX—XIII стст. на тэрыторыі сучаснай Беларусі з'явіліся

сярпы, формы якіх амаль не змяніліся да XIX—XX стст. Сярпы

IX—XIII стст. вельмі падобны па форме на тыя, што ўжываюцца і

цяпер. Старажытныя сярпы мелі насечку, што аблягчала зрэзванне

сцяблоў раслін. Сенажаці касілі косамі-гарбушамі. Іх насаджвалі

на кароткую драўляную ручку і рухам управа і ўлева зразалі траву.

Такія косы маглі ўжывацца і пры ўборцы ўраджаю вікі, гароха,

грачыхі. Пасля гарбушы былі выцеснены больш дасканалымі ко-

самі. Прасушаныя снапы малацілі на таку драўлянымі цапамі ці

калатушкамі, веялі пры дапамозе драўляных рыдлёвак, а потым

захоўвалі ў спецыяльных ямах ці свірнах.

У драўляных ступах размалочвалі зерне на крупу ці ў круглых

каменных жорнах рабілі з яго муку. 3 канапель і лёну з дапамогай

прэсаў выціскалі алей. Для таго часу гэта быў высокі ўзровень

развіцця пераапрацоўчай тэхнікі.

Пра тое, якія культуры вырошчвалі нашы продкі, расказваюць

знаходкі зярнят. Яны захоўваюцца не ўсюды, а толькі там, дзе

шчыльны і вільготны культурны слой. Добра захоўваецца зерне

таксама і ў абвугленым стане, г.зн. калі яго знаходзяць на месцы

пажарышчаў.

Асноўнай зерневай культурай было жыта. Сваім паходжаннем

яно абавязана пшаніцы, якая па марозастойкасці не магла канкуры-

раваць з жытам. Спачатку жыта было пустазеллем і суправаджала

пасевы пшаніцы. Па меры прасоўвання пшаніцы на поўнач яна не

вытрымлівала холаду, а жыта, хаця і паходзіць з паўднёвых шырот,

аказалася больш устойлівае да капрызаў надвор'я. Селянін прак-

тычна пераканаўся ў перавазе гэтай культуры.

Найбольш старажытныя знаходкі зярнят жыта ў Беларусі дату-

юцца IX ст. У слаях X ст. — іх няшмат. А з XI ст. яно пачынае

пераважаць над іншымі культурамі. Жыта было асноўнай харчовай

культурай і ў Панямонні. У слаях XII—XIII стст. у Гродне і Ваўка-

выску з усіх знойдзеных зярнят зярняты жыта складаюць 96—98%.

Вырошчваліся ў гэты час у Беларусі таксама пшаніца, ячмень,

авёс, проса, каноплі, гарох, бабы. Авёс ужываўся, відаць, як харчо-

вая культура, а для фуражных мэт тады яго яшчэ не выкарысто-

ўвалі.

Раней лічылі, што грэчку завезлі ў Еўропу арабы ў XV ст. Архе-

алагічныя знаходкі сведчаць, што з грэчкай земляробчае насельніц-

тва Беларусі было знаёма яшчэ ў XI ст. У X—XIII стст. яна была

ўжо добра вядома ў Панямонні.

У X—ХIII стст. на тэрыторыі Беларусі вырошчваліся ўсе вядомыя

ў наш час харчовыя культуры, за выключэннем тых, якія былі завезе-

ны ў Еўропу ў болып позні час з Амерыкі, - бульбы і таматаў.

Асноўнай сістэмай земляробства на тэрыторыі Беларусі ў XI—

XIII стст. была папарная з выкарыстаннем двух- і трохполля. Разам

з ёй ужываліся пералог і падсека, якія працягвалі існаваць у асоб-

ных раёнах Беларусі да XIX - пачатку XX ст. Зямля ўгнойвалася.

Ураджайнасць вагалася прыкладна ад сам-3 да сам-5. Ураджай сам-

2,5-3 лічыўся сярэднім, а сам-3,5 - высокім. У XI—XIII стст. земля-

робства, з'яўляючыся асноўным заняткам насельніцтва Беларусі,

дасягнула высокага ўзроўню развіцця.

Нашы продкі займаліся таксама агародніцтвам і садоўніцтвам.

Неаддзельнай ад земляробства была другая вядучая галіна сель-

скай гаспадаркі — жывёлагадоўля. Асноўнай крыніцай, што дазва-

ляе вызначыць ролю жывёлагадоўлі, як і палявання, з'яўляюцца

астэалагічныя матэрыялы. Яны сведчаць, што на тэрыторыі Бела-

русі разводзілі буйную рагатую жывёлу, свіней, коней, авечак і коз,

з птушак — кур, гусей, качак. Практычна ўсе вядомыя віды хатніх

жывёл меліся ў гаспадарцы сялян і феадалаў.

Дадатковым заняткам у гаспадарцы было паляванне. Нашы да-

лёкія продкі палявалі на зубра, лася, высакароднага аленя, дзіка,

казулю, мядзведзя, баброў, ваўкоў, зайцоў, вавёрак, на дзікіх пту-

шак (гуся, лебедзя, цецерука).

Паляўнічы промысел у значнай меры задавальняў патрэбы на-

сельніцтва не столькі ў ежы, колькі ў адзенні, абутку, якія вырабля-

ліся са скур і футра не толькі хатніх, але і дзікіх жывёл. Акрамя

таго, пушнінай збіралася даніна, падаткі.

Важным падсобным промыслам побач з паляваннем з'яўлялася

рыбная лоўля. У харчовым рацыёне таго часу рыба займала знач-

нае месца. Прыняцце хрысціянства з яго сістэмай пастоў і посных

дзён зацвердзіла рыбу як адзін з кампанентаў поснай ежы. Акрамя

звычайных спосабаў лоўлі кручком, невадам, брэднем у перыяд

масавай лоўлі, пры нарыхтоўцы рыбы пра запас на рэках рабіліся

спецыяльныя збудаванні. У летне-асенні час рабіліся запасы рыбы,

неабходнай на зіму і вясну.У гэтым важную ролю адыгрывалі і

рэкі, працякаючыя праз тэрыторыю Беларусі.

Вялікае значэнне ў жыцці мела бортніцтва - збор мёду дзікіх

лясных пчол. Паляўнічыя за мёдам выбіралі яго з дуплаў дрэў, а

потым самі сталі рабіць штучныя дуплы-борці. Борць выдзёўбліва-

лася з цэльнага кавалка і "манціравалася" на здаровым дрэве як

мага вышэй. Ствараліся цэлыя бортныя ўгоддзі. Уладальніка бор-

цей і збіральніка мёду звалі бортнікам. Праца яго была нялёгкай:

трэба было падняцца па зусім гладкаму ствалу на 20-метровую

вышыню, раскрыць борць і, падрэзаўшы цяжкія соты, скласці іх у

берасцяное вядро. I ўсе гэта пад атакай раз'юшаных пчол.

Нашы продкі займаліся таксама збіральніцтвам лясных арэхаў,

жалудоў, дзікіх пладоў, лясных яблык.

Жанчыны ў вёсцы таксама, як і ў горадзе, займаліся прадзівам і

ткацтвам. Характар хатняга промыслу мелі апрацоўка розных скур

і пашыў вопраткі.

У гаспадарчай дзейнасці вясковага насельніцтва Беларусі да

IX—X стст. пэўную ролю адыгрывалі апрацоўка балотнай руды і

атрыманне з яе железа, выраб глінянага посуду, ювелірная справа.

Але ў сувязі з развіццём вытворчых сіл у X—XIV стст. на тэрыто-

рыі Беларусі з сельскай гаспадаркі вылучаюцца самастойныя галі-

ны рамёстваў. Адбываецца выдзяленне рамеснікаў-прафесіяналаў

на вёсцы. Працэс аддзялення рамяства ад сельскай гаспадаркі

ўзмацняецца к XII ст., да якога адносіцца ўзнікненне большасці

гарадоў у Беларусі. XI—XIII стст. характарызуюцца развіццём га-

радской рамеснай вытворчасці.

ЛЕКЦЫЯ 4

УЗНІКНЕННЕ I РАЗВІЦЦЁ ГАРАДОЎ

• Прычыны і шляхі ўзнікнення гарадоў у IX—XIII стст.

• Знешні выгляд старажытнага беларускага горада, насельніцтва.

•

Размяшчэнне і характарыстыка асобных гарадоў.

• Развіццё рамяства.

• Гандаль. Шляхі зносін.

Прычыны і шляхі ўзнікнення гарадоў у IX—XIII стст.

Узнікненне гарадоў на Беларусі - вынік працяглых эканамічных

працэсаў, звязаных з грамадскім падзелам працы ва ўсходніх сла-

вян. Горад - гэта населены пункт, што гістарычна склаўся ўпершы-

ню пры пераходзе ад першабытнага да класавага грамадства ў вын-

іку аддзялення рамяства ад земляробства і з'яўлення дзяржавы.

Гарады ўзнікалі паўсюль, дзе ў іх адчувалася эканамічная і ваенная

патрэба, але менавіта там, дзе з асноўнай масы насельніцтва, заня-

тага сельскай гаспадаркай, вылучаліся рамеснікі. Для з'яўлення

горада ўрэшце рэшт неабходны дзве абставіны: гандлёва-транзітны

шлях, што забяспечваў рамесніку бесперабойны збыт тавараў і

наяўнасць умацаванага пункта, які гарантаваў яму бяспеку.

Апошнім мог быць і замак феадала, і манастыр, і крэпасць.

Аднак калі эканамічныя прычыны ўзнікнення старажытных бе-

ларускіх гарадоў былі аднолькавымі, то канкрэтныя шляхі іх фарм-

іравання былі рознымі. У гарадах развіваліся племянныя цэнтры

крывічоў, дрыгавічоў і радзімічаў, новыя гарады вырасталі вакол

сядзіб феадалаў і князёў, іх умацаванага жылля-замка. Абрастаючы

пасяленнямі рамеснікаў, феадальная сядзіба станавілася ядром го-

рада. Відавочна, на месцы феадальных замкаў узніклі Ізяслаў, Ба-

рысаў, Ваўкавыск, Клецк, Свіслач і іншыя.

Шэраг беларускіх гарадоў узніклі першапачаткова як паграніч-

ныя крэпасці (Браслаў, Гарадзея) ці ўнутраныя крэпасці асобных

княстваў (Менск). Магчыма, некаторыя гарады ўзнікалі і на базе

сельскіх пасяленняў шляхам паступовага павелічэння ў іх ролі ра-

мяства. Рамеснікі сяліліся ля вялікіх водных магістралей (Орша,

Копысь), ля волакаў і перапраў (Усвяты, Друцк).

Для росту гарадоў важнае значэнне мела іх геаграфічнае раз-

мяшчэнне. Горад, заснаваны на перакрыжаванні гандлёвых шляхоў,

каля пераправы ці зручнага для прыстані вусця ракі, меў спрыяль-

ныя ўмовы для свайго развіцця. Наяўнасць такіх умоў магло вызна-

чыць узнікненне горада на тым ці іншым месцы.

Найбольш раннія сляды гарадскога жыцця, што датуюцца IX—

X стст, выяўлены ў Полацку і Віцебску. Пра ўзнікненне беларускіх

гарадоў мы даведваемся з летапісаў, якія змяшчаюць упамінанне

пра іх у сувязі з рознымі палітычнымі ці релігійнымі падзеямі. 3 IX

па XIII ст. пісьмовыя крыніцы называюць больш за 40 гарадоў на

тэрыторыі Беларусі. Звесткі крыніц, зведзеныя ў табліцу, выгляда-

юць наступным чынам:

ПЕРШЫЯ ЛЕТАПІСНЫЯ ЗГАДКІ БЕЛАРУСКІХ ГАРАДОЎ

Стагоддзе

Назва горада

Сучасны статус

Год

Сучасная / летапісная

IX,

Полацк

Полотеск

Райцэнтр

862

Полотьск

Віцебск

Видебск

Абласны цэнтр

Витепеск

Абласны цэнтр

X, 974

Витьбеск

980 Тураў

Туров

Гарадскі пасёлак

Жыткавіцкага раёна

980

Заслаўе

Изяславль

Гарадскі пасёлак

Мінскага раёна

XI, 1019

Брэст

Берестье

Абласны цэнтр

1021

Усвяты

Всвят

Райцэнтр Пскоўскай

Восвяч вобласці, Расія

1059

Копысь Копыс

Гарадскі пасёлак

Аршанскага раёна

1065

Браслаў Браслаў

Райцэнтр

1067

Мінск Менск

Сталіца

Менеск

Стагоддзе

Год

Назва горада

Сучасная / летапісная

Сучасны статус

1067

1071

Орша

1078 Лагойск

1078

Лукомль

1078

Друцк

1078

Орск,

1097

Пінск

XII, 1102

1116

Барысаў

Слуцк

1127

Гродна

1127

1136

1142

Клецк

Стрэжаў

Лучын

Мсціслаў

Рша,Рыша

Голотическ

Логожск

Логожеск

Лукомль

Дрютеск

Одреск

Пиньск

Пинеск

Борисов

Случеск

Городно

Городен

Городень

Городня

Клеческ

Клечьск

Стрежев

Стрешин

Неколоч

Крычаў Кречют

Слаўгарад Пропойск

Прупой

Пропошеск

Лучін

Мстиславль

Райцэнтр

Месцазнаходжанне

невядома

Райцэнтр

Цэнтр сельсавета

Чашніцкага раёна

Сяло Талачынскага

раёна

Месцазнаходжанне

невядома

Райцэнтр

Абласны цэнтр

Райцэнтр

Гарадскі пасёлак

Жлобінскага раёна

Месцазнаходжанне

невядома

Райцэнтр

Сяло Рагачоўскага

раёна

Райцэнтр

Стагоддзе

Год

Назва горада Сучасны статус

Стагоддзе

Год

Сучасная / летапісная

Сучасны статус

1142

Гомель

Гомь

Абласны цэнтр

Гомий

Гомье

1142

Рагачоў

Рогачёв Райцэнтр

1147

Брагін Брягин

Райцэнтр

1155

Мазыр Мозыр

Райцэнтр

Мозр

1158

Гарадок Городок

Райцэнтр

1159

Чачэрск Чичерск

Райцэнтр

1162

Городец Месцазнаходжанне

невядома

XIII, 1213

Рэчыца Речица

Райцэнтр

1223

Нясвіж

Несвиж

Райцэнтр

1252

Навагрудак Новогородок Райцэнтр

1252

Слонім Услоним,

Райцэнтр

Вослонім

1252

Ваўкавыск

Волковыеск

Райцэнтр

Волковыйск

1252

Здзітаў Здитов

Сяло Бярозаўскага

раёна

1253

Турыйск Турийск

Сяло Шчучынскага

раёна

1267

Магілёў Могилев

Абласны цэнтр

1276

Камянец Камянец

Райцэнтр

1287

Кобрын Кобрынь

Райцэнтр

Як відаць з табліцы, XI—XIII стст. - час значнай колькасці

з'яўлення гарадоў на тэрыторыі Беларусі.

Пытанне аб першым упамінанні горада ў пісьмовай крыніцы

мае практычнае значэнне і нярэдка выклікае спрэчкі. Звычайна ад

гэтых дат умоўна адлічваюць узрост горада, адзначаюць гадавіны.

Аднак летапісная дата першай згадкі пра той ці іншы горад, як

правіла, не азначае часу яго ўзнікнення. Толькі ў адзінкавых вы-

падках летапісцы паведамілі пра заснаванне беларускіх гарадоў:

Барысава, Камянца, магчыма, Навагрудка. Археалагічныя даследа-

ванні паказваюць, што большасць населеных пунктаў з'явілася за-

доўга да таго, як пра іх паведамілі летапісы.

Ёсць думка, што назвы шэрагу старажытных беларускіх гарадоў

утвораны з дапамогай суфікса "ск" ("цк") ад рэк, на якіх яны

ўзніклі: Віцебск - ад Віцьбы, Друцк - ад Друці, Пінск - Піны,

Слуцк - Случы, Чачэрск - Чачэры, Турыйск - Тур'і, Брагін -

Брагінкі, Кобрын - ад Кобрынкі, Менск - ад Менкі (Мені) і г.д.

Асобныя назвы паходзяць ад асабістых імён князёў, якія заснавалі

іх ці якім яны належалі: Браслаў, Барысаў, Ізяслаў, Тураў. 3 назвамі

некаторых гарадоў звязаны тапанімічныя легенды.

Знешні выгляд старажытнага беларускага горада,

насельніцтва

Сярэдневяковаму гораду ўласцівы цэлы комплекс прыкмет. Ён

быў центрам рамяства і гандлю, адміністрацыйным, ваенным,

культавым і культурным цэнтрам. Праўда, гэтыя прыкметы былі

выяўлены ў поўнай меры толькі ў буйных гарадоў, у большасці ж

- толькі некаторыя з іх. Абавязковай прыкметай была наяўнасць

абарончага збудавання. Само слова "горад" паходзіць ад дзеясло-

ва "гарадзіць", "агароджваць". Умацаваныя сядзібы ўсіх тыпаў

нашы продкі называлі градамі, інакш кажучы - гарадамі. Горад

ІХ-Х стст. адрозніваўся ад вёскі сваімі ўмацаваннямі і тым, што

ён быў адміністрацыйным центрам, рэзідэнцыяй князя і іншай

знаці. У ХІ-ХІІ стст. у іх усё больш пасяляліся рамеснікі і купцы.

Пры далейшым развіцці раннефеадальнага грамадства гарады

сталі пераўтварацца ў цэнтры рамяства і гандлю. Весь (старажыт-

нарускае слова, ад яго паходзіць беларускае "вёска") - пасяленне

сельскагаспадарчага тыпу, дзе асноўным заняткам насельніцтва

былі земляробства і жывёлагадоўля. Характэрнай рысай эканомікі

старажытнага горада былі рамяство і гандаль. Аднак, нягледзячы