Крэнь І.П. (рэд.) Гісторыя Беларусі у 2 ч. Частка 1. Са старажытных часоу да канца XVIII ст. курс лекцый

Подождите немного. Документ загружается.

гісторыкі, што летапісныя даныя XII ст. адносілі да Гродна пінска-

га, а звесткі XIII ст. звязвалі з Гродна нёманскім. Па пытанню аб

месцазнаходжанні горада пасля XII ст. разыходжанняў не было.

Тоеснасць летапіснай Гародні і Гродна на Нёмане аргументавана

выклаў у кнізе "Гродненская старина" (Ч. I. Гродно, 1910) краяз-

наўца Я.Ф. Арлоўскі. Аднак канчаткова спрэчкі вырашыліся толькі

дзякуючы археалагічным раскопкам. У Гродне нёманскім выяўле-

ны значныя матэрыялы XI—XIII стст. Раскопкі, што праводзіліся

на Замкавай гары экспедыцыяй Інстытута матэрыяльнай культуры

АН СССР пад кіраўніцтвам Н.Н. Вароніна ў 1949 г., пацвердзілі

канцэпцыю Арлоўскага.

Размешчаны на значнай гандлёвай артэрыі - рацэ Нёман, летап-

існы Гарадзен трымаў у сваіх руках праезд па рацэ купецкіх кара-

ванаў з узбярэжжа Прыбалтыкі ў глыб Панямоння і наадварот.

Горад рос, багацеў. У XII ст. у ім пачалося мураванае будаўніцтва.

Пытанне аб першым упамінанні ў пісьмовых крыніцах Наваг-

радка з'яўляецца дыскусійным. У адпаведнасці з ускоснымі да-

нымі, адны гісторыкі называюць 1044 г, другія - 1117 ці 1119,

трэція - 1235. Першае прамое паведамленне пра Наваградак як

панямонскі горад адносіцца да 1252 г. У гэтым годзе ён упамінаец-

ца ў Іпац'еўскім летапісе разам з Ваўкавыскам, Слонімам, Здзіта-

вам, якія таксама згадваюцца тут упершыню ў сувязі з уварваннем

галіцка-валынскіх князёў Данілы і Васількі Раманавічаў у землі

Верхняга Панямоння, што незадоўга да гэтага апынуліся пад ула-

дай літоўскага князя Міндоўга. Сам Міндоўг княжыў у Наваградку,

а сыну свайму Войшалку перадаў Слонім і Ваўкавыск. "Даншо же

и Васшко придоста к Новугороду. Даншь же и Васшко, брат его,

разгадав с сыномь брата си посла на Волковыескь, а сына на

Услоним, а сам иде ко Здитову; и поимаша грады многы и взвра-

тишися в домы ".

Заснаваны ў X ст. як адзін з цэнтраў славянскай каланізацыі ў

Верхнім Панямонні, Наваградак у XII—XIII стст. стаў квітнею-

чым горадам з яркай культурай. Ён стаў другім пасля Полацка і

роўным яму па значэнню дзяржаўным цэнтрам Беларусі і ў сярэд-

зіне XIII ст. прыйшоў яму на змену.

Каля вёскі Турэйск Шчучынскага раёна знаходзяцца рэшткі ле-

тапіснага Турыйска (Турьска)- аднаго са старажытнейшых паселі-

шчаў славян у Панямонні, узнікшага ў канцы XI - пачатку XII ст.

Узнікненне гарадоў з'яўляецца паказчыкам высокага сацыяль-

нага, эканамічнага і культурнага ўзроўню беларускіх зямель у IX—

XIII стст.

Развіццё рамяства

Старажытныя беларускія гарады мелі высокаразвітую рамесную

вытворчасць. Разам з гандлем рамяство было характэрнай рысай

гарадской эканомікі і ў многім вызначала віды вытворчай дзей-

насці гараджан, якія займаліся таксама і сельскай гаспадаркай.

Ва ўмовах натуральнай гаспадаркі неабходнай для паспяхо-

вага развіцця рамёстваў была наяўнасць мясцовых выкапняў.

Распаўсюджаная на Беларусі дзернавая, азёрная і балотная руда

служыла сыравінай для атрымання жалеза. Гліна і пясок былі ас-

ноўным матэрыялам для ганчарства, іх выкарыстоўвалі ў будаўніц-

тве. Вапнякі перапальваліся на вапну, якая ўжывалася ў гарбарстве,

у будаўніцтве. Валунныя камяні выкарыстоўваліся ў будаўнічай

справе і пры вырабе мукамольных жорнаў. Жывёлагадоўля і паляў-

ніцтва забяспечвалі сыравінай гарбарнае, абутковае, кастарэзнае і

іншыя рамёствы. Вялізныя лясныя багацці забяспечвалі вытвор-

часць танным палівам і садзейнічалі развіццю дрэваапрацоўчага

рамяства. Не мела мясцовай сыравіннай базы толькі ювелірная

справа. Каляровыя і высакародныя металы атрымлівалі ў выніку

гандлёвых аперацый.

3 самых важных відаў вытворчасці былі металургія і кавальс-

кае рамяство. Металургія ў асноўным з'яўлялася пабочным за-

няткам вясковых жыхароў.Яны атрымлівалі жалеза з балотнай

руды сырадутным спосабам. У старажытных гарадах Беларусі

домніцы сустракаюцца рэдка. Яны выяўлены ў Ваўкавыску,

Пінску. Відаць, тут і ў некаторых іншых месцах металургічныя

работы рабіліся на месцы. У цэлым жа жалезаапрацоўка стара-

жытных гарадоў Беларусі працавала на прывазной прадукцыі

сялян-металургаў.

Гарадскія кавалі валодалі многімі сакрэтамі апрацоўкі чорнага

металу: коўкай, зваркай, цэментацыяй, загартоўкай, маглі атрымлі-

ваць сталь. Мясцовыя рамеснікі з жалеза і сталі выраблялі земля-

робчыя прылады працы і інструменты для разнастайных рамёстваў,

прыналежнасці ўбору і зброю, прадметы дамашняга ўжытку.

Майстры ювелірнай справы, прымяняючы розныя спосабы ап-

рацоўкі каляровых і высакародных металаў (ліццё, коўка, штам-

поўка, чаканка, валачэнне дроту, зернь,скань, чарненне, інкруста-

цыя), выраблялі самыя розныя рэчы, пераважна прадметы ўбору і

ўпрыгажэнні (спражкі, гузікі, пярсцёнкі, пацеркі, прывескі, завуш-

ніцы і інш.). Нашы далёкія продкі надавалі значную ўвагу ўпры-

гожванню свайго адзення. Упрыгажэнні тады лічыліся амулетамі-

сімваламі шчасця, дабра, ураджайнасці, засцерагалі ад злых духаў.

Пачынаючы з XII ст., значнае распаўсюджванне атрымаў выраб

рэчаў, звязаных з царкоўным культам і вераваннямі - крыжыкаў,

абразкоў. Асноўная частка ювелірнай прадукцыі ішла на задаваль-

ненне попыту гарадскога насельніцтва, частка паступала ў бліжэй-

шыя вёскі.

Умельцамі ювелірнай справы былі майстры Наваградка, ужо ў

канцы X—XI стст. яны валодалі гэтым мастацтвам. Пачынаючы з

XII ст. апрацоўка каляровых і высакародных металаў становіцца

вядучай галіной рамяства. У XII—XIII стст. тут існаваў багаты

квартал ювеліраў - гэта рамяство было самым даходным у той

перыяд.

Вышэйшым дасягненнем прафесіянальнай віртуознасці бела-

рускіх ювеліраў з'яўлялася выпрацоўка перагародчатых эмаляў.

Агульнапрызнаным шэдэўрам эмалевага мастацтва з'яўляецца

крыж Ефрасінні, выраблены майстрам Лазарам Богшай у Полацку

ў 1161 г. на заказ мясцовай князёўны.

Рамеснікі-шкляры выраблялі розныя ўпрыгажэнні. Шкляныя

бранзалеты - любімае ўпрыгажэнне гараджанак.

Ганчарная вытворчасць забяспечвала пастаянны попыт на по-

суд. У яго асартымент уваходзілі гаршкі, міскі, збаны, чарпакі,

кружкі, патэльні. Да X ст. посуд вырабляўся з гліны ўручную ляп-

ным спосабам. У X ст. на Беларусі распаўсюдзіўся ганчарны круг.

Ён даў магчымасць наладзіць масавую вытворчасць бытавога посу-

ду, якая набывае рамесны характар.

3 ганчарнай справай звязана вытворчасць плінфы - тонкай і

плоскай цэглы, якая ўжывалася пры пабудове храмаў. У ганчарных

майстэрнях рабілі таксама дэкаратыўныя паліўныя пліткі для ўпры-

гожвання падлогі і сцен манументальных будынкаў.

Распаўсюджанай формай рамеснай дзейнасці была апрацоўка

косці, каменю, бурштыну, дрэва. 3 мясцовых парод дрэва плотнікі-

"древоделы" будавалі жылыя і гаспадарчыя збудаванні, гарадскія

сцены і вежы, масты і маставыя. Сталяры-"цесляры" рабілі сохі,

бароны, ткацкія і такарныя станкі, вёдры, бочкі, рыдлёўкі, лодкі,

посуд і іншыя рэчы - прылады працы, прадметы быту, дэталі

транспартных сродкаў і станкоў, элементы пабудоў, дзіцячыя цацкі.

Значнае развіццё атрымала апрацоўка каменю. Каменныя блокі і

пліты выкарыстоўвалі для пабудовы манументальных збудаванняў.

3 камянёў высякалі мукамольныя жорны, тачыльныя брускі, прад-

меты рэлігійнага культу. Апрацоўвалі тут і бурштын, які прывозілі

з Прыбалтыкі.

Гарадскія рамеснікі валодалі майстэрствам разьбы па косці. 3

косці і рагоў рабілі грэбні, рукаяткі для нажоў, гузікі, іголкі, пласц-

іны-накладкі для калчанаў. Сярод касцяных вырабаў ХІ-ХІІІ стст.

ёсць рэчы, якія па мастацкіх вартасцях, майстэрству апрацоўкі

можна аднесці да лепшых узораў старажытнарускага кастарэзнага

мастацтва. Такія, напрыклад, як шахматныя фігуры (пешка і лад-

дзя) з Ваўкавыска.

Вялікае значэнне ў эканоміцы гарадоў мела гарбарная справа.

Для вырабу скур ужывалася вапна або попел, а таксама кара вярбы,

ёлкі, дуба. У выніку атрымліваўся выдатны матэрыял - "усмие" -

добра вырабленая мяккая і трывалая скура. 3 яе "усмошвецы" шылі

абутак (поршні, падобныя па знешняму выгляду на лапці, боты і

чаравікі), футляры, ножны, мячы, дэталі конскай збруі, рукавіцы,

рамні, кашалькі, скурай абцягвалі вайсковыя шчыты.

У гаспадарчым жыцці гарадоў пэўнае месца займала прадзенне

і ткацтва. Ніткі пралі на ручным верацяне, на канец якога надзявалі

каменны ці гліняны грузік-прасліцу. Прадзенне было заняткам кож-

най жанчыны не толькі на вёсцы, але і ў горадзе. Пралі з воўны,

лёну, пянькі. Адзенне шылі добра адпаліраванымі жалезнымі ці

бронзавымі іголкамі, падобнымі на сучасныя. Ваўняныя ніткі ўжы-

валі не толькі для ткання і шыцця, але і для вязання. 3 воўны

таксама валялі войлак. Ён выкарыстоўваўся як матэрыял для па-

ходных шатроў, пакрывалаў, папон, шапак.

У рамеснай вытворчасці і хатніх промыслах панавала руч-

ная тэхніка. Спецыялізацыя была слабая. Тым не менш рамес-

ная вытворчасць старажытнай Беларусі была носьбітам вы-

шэйшых тэхналагічных дасягненняў таго часу.

Гандаль. Шляхі зносін

Развіццё рамяства непарыўна звязана з абменам і гандлем. Га-

радскія рамеснікі працавалі на заказ, на рынак. Прадаючы свае

вырабы, яны набывалі сыравіну, прадукты і неабходныя ім вырабы

іншых рамеснікаў.

Гандаль у IX—XIII стст. развіваўся ва ўмовах натуральнай

гаспадаркі і абмежаванай патрэбы ў прывазных таварах. Унут-

раны гандаль меў у эканамічным жыцці старажытнай Бела-

русі большае значэнне, чым знешні. Найбольш развітымі былі

сувязі паміж горадам і вёскай. 3 вёскі дастаўляліся сельскагаспа-

дарчыя прадукты і сыравіна для рамеснай вытворчасці. Вырабы

гарадскіх рамеснікаў знаходзілі збыт сярод вясковага насельніцтва.

Нягледзячы на войны і феадальныя міжусобіцы, існавалі сувязі

старажытнай Беларусі з княствамі-суседзямі. 3 Кіеўскай зямлі пры-

возілі вырабы са шкла - бранзалеты, пацеркі і іншыя жаночыя

ўпрыгажэнні, посуд, аконнае шкло; прадметы рэлігійнага культу

(бронзавыя панікадзілы, крыжы-складні, ці энкалпіёны, абразкі,

нацельныя крыжыкі); паліўны керамічны посуд. 3 Валыні на бела-

рускія землі паступалі шыферныя прасліцы, што ўжываліся ў прад-

зенні і ткацтве, з Ноўгарада - соль.

Знешні гандаль вялі вялікія гарады, размешчаныя на буйных

водных магістралях. 3 Візантыі і Блізкага Усходу на беларускія

землі паступалі прадметы раскошы: шаўковыя квяцістыя тканіны,

вострыя прыправы, грэцкія арэхі, шкляны посуд тонкай мастац-

кай работы, распісаны золатам і эмаллю. Іран пастаўляў фаянса-

вы посуд.

Прадметамі імпарту з балтыйскага ўзбярэжжа былі бурштын і

вырабы з яго, упрыгажэнні з каляровых металаў. Відавочна, праз

прыбалтыйскія землі паступалі рэчы са Скандынавіі.

3 Зак. 82

Каўказ пастаўляў самшыт, які выкарыстоўваўся для вырабу гра-

бянёў і іншых прадметаў. 3 Прычарнамор'я прывозілі амфары з

віном і аліўкавым алеем. Рэшткі амфар знойдзены амаль ва ўсіх

старажытных гарадах Беларусі, але найбольшая колькасць - у На-

вагрудку і Ваўкавыску. 3 XI ст., пасля таго, як полаўцы засланілі

шлях у Арабскі халіфат, стаў павялічвацца гандаль з заходнееўра-

пейскімі краінамі. Імпарт рэчаў з краін Заходняй Еўропы адносна

невялікі, але прадстаўлены вельмі выразнымі знаходкамі: наверша

ад параднага сядзення з Ваўкавыска, бронзавы вадалей з Гродна

(прывезены з Германіі), абломак касцяной лыжачкі ў выглядзе

фігуркі святога з Мінска (Францыя) і інш. Заўважым, што Навагру-

дак па знаходках імпартных прадметаў раскошы сапернічае з

іншымі гарадамі Беларусі і Кіеўскай Русі.

Знешні гандаль быў галоўнай крыніцай задавальнення попыту

на каляровыя і высакародныя металы. Серабро прывозілася пера-

важна ў выглядзе манет, у асноўным, арабскіх дырхем, якія нярэд-

ка проста ўключаліся ў грашовае абарачэнне. 3 пачатку XI ст. іх

прыток скараціўся. Асноўнымі пастаўшчыкамі манетнага серабра

так званых дынарыяў у XI ст. становяцца Германія і Англія. Нека-

торая яго колькасць паступала з Чэхіі, Венгрыі, Даніі. 3 XII—ХШ

стст. на Беларусь пачынае паступаць серабро ў злітках. Іх лягчэй і

больш эканомна было выкарыстоўваць у рамеснай вытворчасці.

Галоўным прадметам вывазу з беларускіх зямель былі пушніна і

прадукты бортнага промыслу - воск, мёд. Мех выкарыстоўваўся

для адзення. 3 воску рабілі свечкі, яго ўжывалі ювеліры для ліцця

па васковай мадэлі. Гэтыя тавары ў вялікай колысасці ішлі на рынкі

Заходняй Еўропы і Усходу. Гандляроў з беларускіх зямель можна

было сустрэць на ўсёй тэрыторыі Русі, у Візантыі, на Аравійскім

паўвостраве, у Германіі, Прыбалтыцы. Асноўнымі шляхамі зносін

у старажытнасці былі водныя. Найбольшае значэнне для Полацкай

зямлі меў шлях "з варагаў у грэкі", на якім існавала шмат дзяржаў

і які звязваў Заходнюю Еўропу, краіны Прыбалтыкі з Прычарнамо-

р'ем. Цэнтральная частка гэтага шляху пралягла праз беларускія

землі і вызначыла ранняе ўзнікненне тут гарадоў, іх хуткае эканам-

ічнае і палітычнае развіццё.

Акрамя шляху па Лаваці, Ладажскаму возеру і Няве існавала

заходнедзвінскае адгалінаванне шляху "з варагаў у грэкі". Шлях з

Дняпра на Заходнюю Дзвіну меў для міжнароднага гандлю не мен-

шае, а можа быць, нават, і большае значэнне, чым шлях па Лаваці

на Ноўгарад. Ён значна скарачаў шлях у Заходнюю Еўропу. 3 вяр-

хоўяў Заходняй Дзвіны праз сістему волакаў таксама можна было

трапіць на Волжскі шлях, які злучаў Балтыйскае (Варажскае) і

Каспійскае (Хазарскае, Хваліскае) моры. Так здзяйсняліся сувязі

Беларусі з Волжскай Булгарыяй, Хазарскім царствам, краінамі

арабскага Усходу.

Водны шлях па Прыпяці і Заходняму Бугу выкарыстоўваўся для

гандлю з Польшчай і Чэхіяй. На паўночным усходзе Беларусі была

цэлая сістэма волакаў, якая звязвала паміж сабой Лаваць, Заход-

нюю Дзвіну і Днепр. Гандаль вёўся таксама і па сухапутных шля-

хах. Сетка сухапутных камунікацый, напрыклад, звязвала ў стара-

жытнасці Полацк з Рыгай, Ноўгарадам, Псковам, Літвой, Віцебс-

кам, Мінскам, Смаленскам. Шырокая сетка водных і сухапутных

шляхоў, якія пралягалі праз беларускія землі ў старажытнасці, бе-

зумоўна, садзейнічала іх эканамічнаму развіццю.

ЛЕКЦЫЯ 5

ВЫТОКІ БЕЛАРУСКАЙ ДЗЯРЖАЎНАСЦІ

• Утварэнне Полацкай зямлі-княства.

• Палітычны трохкутнік Кіеў-Полацк-Ноўгарад у другой палове

IX- першай палове X ст.

• Полацкае княства ў апошняй чвэрці X ст. Рагвалод і Рагнеда.

Ізяслаў.

Утварэнне Полацкай зямлі-княства

Вытокі дзяржаўнасці на нашай зямлі бяруць свой пачатак ў

сівой мінуўшчыне. Але да нядаўняга часу была амаль страчана

памяць аб пачатку, уздыме, славутых падзеях і дзеячах беларускай

дзяржавы. У грамадска-палітычных умовах 30—80-х гадоў айчын-

ная гістарычная навука адмовілася нават ад намёкаў на яе існаван-

не ў мінулым. Гісторыю Беларусі як гісторыю дзяржавы пачыналі з

1919 г. Такі падыход, узведзены ў ранг закону, быў замацаваны ў

Канстытуцыі БССР 1978 года. Між тым, з дакладных гістарычных

крыніц вядома, што асновы дзяржаўнасці ў нашых продкаў з'яв-

іліся яшчэ да ўтварэння Кіеўскай Русі.

Адпаведна прынятай у гістарыяграфіі канцэпцыі, узнікненне

інстытута дзяржавы непасрэдна звязана з распадам першабытнага

ладу, пераходам да суседскай абшчыны, паступовым выдзяленнем

сярод агульнай масы творцаў прадстаўнікоў адміністрацыйна-кла-

савай сістэмы, са спецыялізацыяй і канцэнтрацыяй вытворчасці,

узнікненнем гарадоў і г.д. У VІ-Х стст. у Заходняй Еўропе складва-

юцца феадальныя дзяржавы ў франкаў, бургундаў, вестготаў, нем-

цаў, вылучаюцца буйныя палітычныя цэнтры ў Даніі, Швецыі, На-

рвегіі. Ідзе дзяржаваўтварэнне ў Брытаніі, Скандынавіі. Усталёўва-

юцца дзяржавы ў славян: чэхаў, мараваў, харватаў і славенцаў, па-

лякаў. Сярэдневяковая беларуская дзяржава стваралася ў кантэксце

аналагічных працэсаў, што разгортваліся ў астатняй Еўропе. Мы не

былі першымі, але і не апошнімі.

На землях Усходняй Еўропы працэс утварэння дзяржаў ад-

бываецца ў VIII—X стст. Крывіцкі Полацк, палянскі Кіеў і сла-

венскі Ноўгарад выступілі першымі цэнтрамі кансалідацыі ўсход-

неславянскіх племянных саюзаў. Гэтыя саюзы ўяўлялі сабой паў-

патрыярхальныя-паўфеадальныя "княжанні" з князямі на чале і

насельніцтвам, якое характарызавалася агульнай этнічнай самасвя-

домасцю, моўным адзінствам і падабенствам культуры. Еўрапейс-

кая тэндэнцыя фарміравання дзяржаўнасці ахапіла тады і беларус-

кія землі. У недатаванай частцы "Аповесці мінулых гадоў" (датава-

ная пачынаецца з 852 г.) летапісец паведамляе, што паляне, драўля-

не, славене, а таксама дрыгавічы і палачане мелі свае племянныя

"княжанні" - правобраз першапачатковага дзяржаўнага ўтва-

рэння. Артыкулы другой паловы IX—X стст. называюць іх пле-

мяннымі цэнтрамі-гарадамі, сярод іх — Полацк і Тураў.

Недзе на мяжы VIII—IX стст. вакол Полацка пачало складвацца

аб'яднанне крывічоў, якое ў далейшым сфарміравалася ў самастой-

ную тэрытарыяльную, палітычную і эканамічную адзінку. Аб'ектыў-

на гэтаму працэсу спрыялі многія фактары. Сярод іх - адзінства

тэрытарыяльна-геаграфічных умоў лясной зоны і размяшчэнне

крывіцкіх плямёнаў на сутоцы рэк Балтыйскага і Чорнага мораў, на

традыцыйных гандлёвых шляхах, этнічнае змяшэнне з папярэднімі

насельнікамі гэтага рэгіёна - балтамі, у якіх перанялі элементы

мовы, побыту. Полацк прыгадваецца ў летапісах ужо ў 862 г. як

адзін з важнейшых гарадоў Усходняй Еўропы.

У першай палове IX ст. назіраўся працэс усталявання Полацкай

зямлі ў пэўных геаграфічных межах і пачалося афармленне яе дзяр-

жаўнасці. Ю.Заяц лічыць, што стварыць больш высокую сацыяль-

ную арганізацыю ў выглядзе раннедзяржаўнага ўтварэння крыві-

чам трэба было і для таго, каб замацаваць сваё ўладаранне на

каланізаваных землях балтаў. Асаблівасцю Полацкага "княжан-

ня" была поліэтнічнасць яго насельніцтва (крывічы, дрыгавічы,

рэшткі балцкіх, а на паўночным усходзе, верагодна, і фіна-угорскіх

плямёнаў). Княжаннем крывічоў, на яго думку, Полацкая зямля

была толькі ў тым сэнсе, што вышэйшая ўлада (княжацкая дынас-

тыя) ў ёй была дрыгавіцкага паходжання. Што датычыцца летапіс-

ных "палачан", дык пад гэтым тэрмінам у шырокім сэнсе трэба

разумець не полацкую галіну крывічоў, а сукупнасць усяго насель-

ніцтва Полацкай зямлі незалежна ад яго этнасу.

Сваім раннім узнікненнем і інтэнсіўным развіццём Полацкая

зямля ў многім абавязана водным гандлёвым шляхам, што звязвалі

Паўднёвую Русь, Візантыю і арабскі Усход з Паўночнай Руссю,

Прыбалтыкай і Скандынавіяй. Першай жыдцёвай артэрыяй Полац-

кага княства стала Заходняя Дзвіна. Яна ж вызначыла і кірунак яго

гістарычнага развіцця, і першапачатковую накіраванасць яго дзяр-

жаўных інтарэсаў, а разам з тым і яго асобнасць.

Рост полацкай тэрыторыі больш-менш бесперашкодна ішоў

прыкладна да сярэдзіны IX ст. разам з рассяленнем крывічоў. Да

гэтага часу ўлада Полацка на ўсходзе пашыралася на вярхоўі За-

ходняй Дзвіны і Дняпра, на поўдні заходзіла за Свіслач да вярхоўяў

Пцічы, на захадзе цягнулася ад вярхоўяў Нёмана да вярхоўяў

Дзісны. На поўначы ішла ад Усвятаў праз вярхоўі Дрысы і далей

паралельна Заходняй Дзвіне заходзіла ў межы сучаснай Латвіі. Ужо

ў IX ст. гэты племянны цэнтр сканцэнтраваў вакол сябе вялікую

тэрыторыю і стаў адным з важнейшых дзяржаваўтваральных

цэнтраў Усходняй Еўропы.

Паводле сучаснага адміністрацыйнага падзелу ў склад Полац-

кай зямлі ўваходзілі сучасная Віцебская вобласць і паўночная пало-

ва Мінскай. Да пачатку XIII ст. пад яе пратэктаратам знаходзілася

ніжняе Падзвінне (у межах сучаснай Латвіі да Рыжскага заліва).

Тэрыторыя княства складала 60 тыс. кв.км. Населена яна была

нераўнамерна і ўяўляла сабой кангламерат некалькіх густанаселе-

ных масіваў, падзеленых лясамі.

Полацкае княства - гэта першая беларуская дзяржава, якая

мела не ўяўны, а сапраўдны суверэнітет і сама распараджалася

сваім лёсам. На працягу стагоддзяў яна захоўвала ўсе важнейшыя

атрыбуты дзяржаўнасці: заканадаўчую ўладу ў выглядзе веча, вы-

канаўчую ўладу ў асобе князя, уласную княжацкую дынастыю Раг-

валодавічаў-Усяславічаў, стабільную тэрыторыю, магутнае войска.

Полацкая зямля праводзіла самастойную ўнутраную і знешнюю

палітыку, вызначалася знешнепалітычнай і вайсковай актыўнасцю.

У X—XI стст. Полацкае княства з'яўлялася адным з буйней-

шых і магутных княстваў на тэрыторыі Усходняй Еўропы і

сапернічала з Кіевам і Ноўгарадам у аб'яднанні зямель. Па

сацыяльна-эканамічнаму і культурнаму ўзроўню Полацкае княства