Беларуская мова. Прафесійная лексіка

Подождите немного. Документ загружается.

261

СПІС УМОЎНЫХ СКАРАЧЭННЯЎ

А.А. – Атилов, А. Азбука бокса / А. Атилов. – Ростов-на-Дону:

Феникс, 2007. – 64 с.

А.Б. – Булыка, А.М. Слоўнік іншамоўных слоў / А.М. Булы-

ка. – Мінск: Нар.асвета, 1993. – 398 с.

АТП – Агульная тэорыя права: навуч. дапам. / М.У. Сільчанка,

В.В .Сядзельнік, С.А. Жаўняровіч; пад рэд. М.У. Сіль-

чанкі. – Гродна: ГрДУ, 2004. – 345 с.

Б.Дж. – Бэрдшоў, Дж. Эканоміка: у 2 ч. – Мінск: Тэхналогія; Бела-

рускі Фонд Сораса, 1996. – Ч. 1: Уводзіны. Мікраэканоміка;

пер. з англ. А. Кудраўцава; пад рэд. У. Кулажанкі. – 560 с.;

Ч. 2: Макраэканоміка; пер. з англ. Т. Паваліхінай; пад рэд.

А. Церашкова. – 527 с.

БелСЭ – Беларуская Савецкая Энцыклапедыя: у 12 т. – Мінск:

БелСЭ, 1969–1975.

В.Е. – Егорычев, В.Е. Язык и люди / В.Е. Егорычев // Адукацыя

і выхаванне. – 2004. – № 6. – С. 60–63.

В.І. – Іўко, В.С. Барацьба спартыўная / В.С. Іўко, Я.І. Качурка,

В.А. Максімовіч. – Гродна: ГрДУ, 1997. – 331 с.

В.К. – Камаев, В.Д. Учебник по основам экономической теории

(экономика) / В.Д. Камаев. – М.: Владос, 1997. – 384 с.

І.К. – Кузнецов, И.Н. История государства и права Беларуси /

И.Н. Кузнецов, В.А. Шелкопляс. – Минск: Дикта, 1999. – 272 с.

КПБ – Крымінальнае права Беларусі (закон, злачынства, ад-

казнасць): навуч. дапам. / А.У. Баркоў [і інш.]; пад рэд.

А.У. Баркова. – Мінск: Завігар, 1997. – 287 с.

М.С. – Сільчанка, М.У. Асноўныя этапы беларускай дзяржаўнасці:

навуч. дапам. / М.У. Сільчанка, І.А. Басюк. – Гродна:

ГрДУ, 1995. – 122 с.

262

С. – Сокал, С.Ф. Кароткі агляд гісторыі палітычнай і прававой

думкіБеларусі / С.Ф. Сокал. – Магілёў: Абл. друк. імя

Я.М. Свярдлова, 1999. – 142 с.

Сільч. – Сільчанка, М.У. Паходжанне дзяржавы і права: вучэб.

дапам. / М.У. Сільчанка. – Гродна: ГрДУ, 2005. – 147 с.

С.К. – Юрыдычны энцыклапедычны слоўнік / рэдкал.: С.В. Кузьмін

[і інш.]. – Мінск: БелЭн, 1992. – 636 с.

С.Л. – Сямешка, Л.І. Беларуская мова: вучэб. дапам. /

Л.І. Сямешка. – Мінск: Сучаснае слова, 1999. – 224 с.

СЭБ – Спортивная энциклопедия Беларуси. – Минск: БелЭн,

2005. – 504 с.

ТСБМ – Тлумачальны слоўнік беларускай мовы: у 5 т. – Мінск:

БелЭн, 1977–1984.

У.К. – Краж, У.М. Беларускія народныя гульні ў школе /

У.М. Краж, В.В. Трубчык. – Мінск, 1993. – 111 с.

Хрэстам. – Хрэстаматыя па старажытнай беларускай літаратуры:

вучэб. дапам. / склад. А.Ф. Коршунаў. – Мінск: Дзярж.

вуч.-пед. выд-ва МА БССР, 1959. – 471 с.

ЭпБ – Энцыклапедыя прыроды Беларусі: у 5 т. – Мінск: БелСЭ,

1983–1986.

ЭРБ – Республика Беларусь: энциклопедия: в 6 т. – Минск:

БелЭн, 2005. – Т. 1. – 1040 с.

ЭСЮС – Энциклопедический словарь юного спортсмена. – М.:

Педагогика, 1980. – 480 с

263

*ГЭТА ЦІКАВА!

ЖЫЦЦЁ ВАЕННЫХ У БЕЛАРУСКІХ ФРАЗЕАЛАГІЗМАХ

У сучаснай беларускай літаратурнай мове існуе шмат фразеа-

лагізмаў, звязаных з маўленнем ваенных. Адны з іх запазычаны з

рускай мовы: адпраўляць у штаб Духоніна (каго), баявое хры-

шчэнне, біць у набат, на ўзводзе. Іншыя з’яўляюцца паўкалькамі

ці калькамі: з французскай мовы – браць на абардаж (каго, што),

паліць свае караблі; з нямецкай мовы – складваць зброю і інш.

Аднак большасць фразеалагізмаў, якія ўзніклі ў маўленні ваенных,

па паходжанні агульныя для ўсходнеславянскіх моў (рускай, бела-

рускай, украінскай): разведка боем, цяжкая артылерыя, выклі-

каць агонь на сябе, выбываць са строю, не з палахлівага дзе-

сятка, у абозе, здаваць пазіцыі і інш. «Дакладную характарыс-

тыку ў генетычным плане... выразы, магчыма, атрымаюць толькі

з шырокім вывучэннем славянскай фразеалогіі ў гістарычным пла-

не, калі будуць складзены гістарычныя слоўнікі фразеалагізмаў

славянскіх моў. На сённяшнім жа этапе развіцця гістарычнай фра-

зеалогіі і фразеаграфіі выкарыстанне тэрмінаў тыпу «агульны для

ўсходнеславянскіх моў» больш правамернае, чым неаргументава-

ная кваліфікацыя пэўнага выразу як «уласна беларускага» ці «ўлас-

на рускага» і г.д.» [3, с. 6–7].

Некаторыя фразеалагізмы ўтвораны ў выніку пераасэнсаван-

ня тэрміналагічных словазлучэнняў, якія ў маўленні ваенных ужы-

валіся ў сваім прамым значэнні: браць на мушку (каго, што) (‘за-

сяроджваць увагу на кім-, чым-н., сачыць за кім-, чым-н.’); браць

на ўзбраенне (што) (‘дзейсна выкарыстоўваць, прымяняць у сва-

ёй практыцы, дзейнасці’); дымавая заслона (‘маскіроўка, наўмыс-

нае адцягванне ўвагі ад чаго-н.’); камандаваць парадам (‘распа-

раджацца, верхаводзіць, быць завадатарам, аказваць уплыў на ход

чаго-н.’); міна запаволенага дзеяння (‘тое, што пагражае небяс-

печнымі наступствамі’); падводзіць міну (пад каго, пад што)

(‘цішком рабіць вялікую непрыемнасць каму-н.’); пачуццё локця

(‘узаемная падтрымка’) і інш. Апошні выраз (пачуццё локця) з’яў-

ляецца паўкалькай з рускай мовы. Ён сведчыць пра стэрэатып рус-

кага салдата: яго ўменне падтрымліваць сінхроннасць руху і раў-

ненне ў страі. Спецыфіка войн на тэрыторыі Расіі заключалася ў іх

маштабнасці, у правядзенні асноўных баёў на раўніннай мясцовасці,

дзе звычайна задзейнічана вялікая маса людзей і дзе ўменне тры-

264

маць строй, адчуваць локаць свайго суседа ў страі, аказваць калек-

тыўны адпор ворагу цаніліся намнога больш, чым гераізм індывіда.

У выніку метафарызацыі свабодных словазлучэнняў склаліся

наступныя выразы: браць на абардаж (каго, што) (‘рашуча дзей-

нічаць у адносінах да каго-, чаго-н.’). Слова абардаж абазначае

‘счэпліванне свайго судна з варожым для рукапашнай схваткі’;

станавіцца ў строй (‘рабіцца дзеючым, працаздольным ці бая-

здольным’). Слова строй абазначае ‘воіны, пастроеныя радамі’ і

‘састаў дзеючай арміі’; ціхай сапай (‘цішком, потайкам і паступо-

ва рабіць што-н.’). Усім вядома слова сапёр. У рускую мову яно

прыйшло з французскай і мае значэнне ‘той, хто займаецца сапай’.

А што такое сапа? Як пазначае Э.А. Вартаньян, у Італіі цаппа –

жалязняк, рыдлёўка для земляных работ. Запазычанае з італьян-

скай мовы ў французскую, гэтае слова спачатку гучала як сап і мела

значэнне ‘земляныя, акопныя і падкопныя работы’, а потым перай-

шло ў слова сапёр. Тэрмін сапа пранік і ў маўленне ваенных, дзе

ціхая сапа азначала ‘работы, якія вядуцца з асаблівай асцярож-

насцю, без шуму, у поўным сакрэце’. Калі ж гэты выраз шырока

распаўсюдзіўся ў агульнаўжывальнай мове, ён набыў значэнне

‘цішком, употай і паступова рабіць што-н.’ [2, с. 268].

На аснове суадносных дзеяслоўных фразеалагізмаў (аддаць

чэсць (каму), выбываць (выходзіць) са строю, ламаць (пала-

маць) коп’і (з-за каго, за што)) утвораны выразы адданне чэсці

(‘вітанне каго-н. па-ваеннаму, з прыкладаннем рукі да галаўнога

ўбору’), выхад са строю (чаго) (‘псаванне, паломка чаго-н.’), коп’і

ломяцца (з-за каго, з-за чаго) (‘адбываюцца гарачыя спрэчкі, ра-

шучая барацьба’) і пад.

Многія фразеалагізмы звязаны з даўнімі рэаліямі, гістарычнымі

падзеямі і асобамі. Напрыклад, фразеалагізм біць у набат (‘настой-

ліва звяртаць усеагульную ўвагу на што-н. небяспечнае, заклікаць

на барацьбу з ім’). У маскоўска-рускіх войсках набатам называлі

вялікі медны барабан, гук якога з’яўляўся сігналам трывогі. Пазней

гэтым словам сталі называць і трывожнае гучанне спецыяльнага

звона – набата. Гук гэтага звона, мерны, моцны, далёка разносіўся

па акрузе, і людзі ведалі, што ім пагражае нейкая небяспека.

Пра старажытнасць расказвае і фразеалагізм ламаць (пала-

маць) коп’і (з-за каго, за што) (‘горача спрачацца, даказваць,

змагаючыся за што-н., адстойваючы чые-н. інтарэсы’). Тады кап’ё

(доўгая драўляная палка з металічным наканечнікам) было зброяй

першай сутычкі. Уступаючы ў бой, воіны стараліся выбіць праціў-

ніка з сядла, пры гэтым нярэдка ламалі коп’і.

265

Ва ўсіх славянскіх мовах, а таксама ў французскай, нямецкай

і іншых з той жа вобразнасцю і граматычнай структурай, пры адпа-

ведных лексічных эквівалентах, жыве фразеалагізм спаліць за са-

бой масты (‘рашуча парваць з мінулым, не мець магчымасці вяр-

нуцца да яго’). Гісторыя войнаў і паходаў ведае нямала выпадкаў,

калі, наступаючы і пераправіўшыся на другі бок ракі, палкаводцы

спальвалі за сабой масты, каб паказаць салдатам, што назад да-

рогі адрэзаны і што наперадзе толькі рашучая і пераможная ба-

рацьба або смерць. Захавалася паданне, што менавіта так зрабіў

Дзмітрый Данскі. Ноччу 8 верасня 1380 г. ён разбурыў пасля сябе

ўсе пераправы праз Дон, каб воіны ведалі, што назад дарогі няма.

Гэта надало мужнасці воінам, і на Куліковым полі яны канчаткова

разбілі мангола-татарскую арду. Цяжкае іга перастала існаваць.

Пра падзеі больш блізкія да нас сведчыць выраз адпраўляць у

штаб Духоніна (каго) (‘расстрэльваць’). Гэты выраз быў асабліва

хадавым у гады грамадзянскай вайны і пасля. Генерал Духонін узна-

чальваў у 1917 г. Вярхоўнае Галоўнакамандаванне рускай арміі і 20 ліста-

пада 1917 г. на магілёўскім вакзале стаў адной з першых ахвяраў баль-

шавіцкага тэрору. Выраз склаўся ў сувязі з гэтай падзеяй [3, с. 34].

Як пазначае І.Я. Лепешаў, «свядомае і асэнсаванае засваенне, а

затым і ўжыванне шмат якіх фразеалагізмаў можа быць паспяховым

толькі пры ўмове, калі носьбіт мовы ведае вытокі, гісторыю ўзнікнен-

ня гэтых выразаў, мае хоць бы элементарнае ўяўленне пра жыццё пэў-

ных фразеалагізмаў у часе і прасторы» [3, с. 3] (В.Маршэўская).

Рэкамендаваная літаратура

1. Вартаньян, Э.А. Из жизни слов / Э.А. Вартаньян . – М.:

Детгиз, 1963. – 319 с.

2. Лепешаў, І.Я. Этымалагічны слоўнік фразеалагізмаў /

І.Я. Лепешаў. – Мінск: БелЭн, 2004. – 448 с.

УСТАРЭЛЫЯ СЛОВЫ Ў ЭКАНАМІЧНАЙ ЛЕКСІЦЫ

На пэўным этапе свайго развіцця любая мова імкнецца да таго,

каб тая сукупнасць моўных сродкаў, якая склалася і нарматыўна

замацавалася, як мага паўней і дакладней адлюстроўвала сістэму

разнастайных прадметаў, з’яў, дзеянняў, паняццяў, прымет і г.д.

Змены ў жыцці грамадства (палітычныя, сацыяльныя, экана-

мічныя, культурныя) адлюстроўваюцца ў мове, перш за ўсё ў яго

слоўнікавым складзе. Змены ў лексічнай сістэме мовы абумоўле-

266

ны тым, што з’яўленне новага ў жыцці прыводзіць да з’яўлення

новых слоў, у выніку чаго адбываецца папаўненне слоўнікавага за-

пасу. Але ў мове назіраецца і адваротны працэс – знікненне некато-

рых слоў, што таксама з’яўляецца адлюстраваннем змен у жыцці

грамадства. Улічваючы гэта, «у лексічным складзе мовы вылуча-

юцца дзве катэгорыі слоў: словы актыўнага ўжытку і словы, якія

рэдка ўжываюцца і застаюцца ў пасіўным запасе» [3, с. 436].

З’ява існавання актыўнай і пасіўнай часткі ў слоўнікавым

складзе можа назірацца не толькі сярод агульнаўжывальных слоў,

але і сярод спецыяльнай лексікі, да якой большасць даследчыкаў

адносяць тэрміны, прафесіяналізмы, наменклатуру [1, с. 111; 4,

с. 167]. Спецыяльная лексіка, з’яўляючыся спецыфічнай і параўналь-

на самастойнай часткай у сістэме лексікі літаратурнай мовы, у той

жа час непарыўна звязана з ёй і падпарадкоўваецца тым законам,

нормам і працэсам, якія адбываюцца ў мове.

Спынімся на некаторых асаблівасцях існавання і функцыяна-

вання пасіўнай часткі сярод эканамічных намінацый.

Пасіўная частка ўключае ў сябе словы, якія выйшлі ці выхо-

дзяць з ужытку і з’яўляюцца малавядомымі ці невядомымі нось-

бітам сучаснай беларускай мовы. Існаванне пасіўнай часткі лексікі

абумоўлена дзвюма прычынамі: па-першае, у рэчаіснасці пераста-

юць існаваць прадметы, з’явы, паняцці – і па гэтай прычыне зніка-

юць адпаведныя назвы, па-другое, у працэсе развіцця лексічнай

сістэмы на змену адным назвам прыходзяць другія.

У адпаведнасці з гэтым устрэлыя словы сярод эканамічнай

лексікі, як і сярод агульнаўжывальных слоў, падзяляюцца на гіста-

рызмы і архаізмы.

Гістарызмы, пад якімі мы разумеем словы, што «выйшлі з

актыўнага ўжытку і перайшлі ў пасіўны запас у сувязі са знікнен-

нем тых рэалій, якія яны абазначалі» [3, с. 438], у эканамічнай лек-

сіцы сустракаюцца не часта. Значэнне большасці такіх адзінак на

сёння не ўсведамляецца дастаткова поўна без спецыяльных да-

веднікаў. Такія словы не маюць сінонімаў у сучаснай беларускай

мове. Аналізуючы «Слоўнік бугальтэрскае тэрмінолёгіі» (Менск,

1928), мы выявілі наступныя адзінкі, якія на сённяшні дзень з’яўля-

юцца гітарызмамі: ліхвяр ‘той, хто бярэ высокія, недазволеныя

законам працэнты за пазычаныя грошы’, гербавы збор ‘асобы

дзяржаўны збор пры афармленні дакументаў па грамадска-права-

вых справах’, скарбнік ‘у дарэвалюцыйнай Расіі – кіраўнік казна-

чэйства’, сельскагаспадарчая камуна ‘у першыя гады Савецкай

улады – адна з форм калектыўнай сельскай гаспадаркі з поўным

267

абагульненнем сродкаў выворчасці, спажывання і бытавога абслу-

гоўвання’, чырвонец ‘грашовы крэдытны білет вартасцю ў дзе-

сяць рублёў, які быў ва ўжытку ў СССР з 1922 да 1947 г.’, а такса-

ма словы бушаль, тэрміновыя купоны, базная кніга, гарцавы

збор, заборная кніжка, картэль, чырвоны процант, ападат-

кавальны ліст, ордарная кніга, ясак і інш.

Архаізмы, якія ўяўляюць сабой «назвы прадметаў і з’яў, што

існуюць і ў наш час, але ў працэсе развіцця мовы былі названы

іншымі словамі – сінонімамі» [2, с. 576], больш пашыраны ў экана-

мічнай лексіцы. У залежнасці ад таго, поўнасцю ці часткова адроз-

ніваюцца яны ад сучасных назваў, вылучаюцца наступныя іх тыпы.

Уласналексічныя архаізмы – словы, якія сваім фанетыка-

марфалагічным саставам поўнасцю адрозніваюцца ад сучасных

назваў: літацыя – аўкцыён, угода – здзелка, установец – зас-

навальнік, агуловы прыбытак – валавы прыбытак, павер –

крэдыт, дысконт – улік, застава – заклад, гуртавік – аптавік,

мыта – пошліна, посул – прапанова, злічва – вынік, падраху-

нак, застаўны ліст – закладны ліст, каморны – кладаўшчык,

манко – недаважванне, гуртавы гандаль – аптовы гандаль,

перавознае мыта – транзітная пошліна і інш.

Лексіка-фанетычныя архаізмы адрозніваюцца ад сучасных

назваў асобнымі гукамі: амортызацыйны капітал – амартыза-

цыйны капітал, балянс – баланс, дэномінацыя – дэнамінацыя,

гіпотэка – іпатэка, процант – працэнт, рэквізыты – рэквізі-

ты, цэртыфікат – сертыфікат, даклярацыя – дэкларацыя,

рэялізацыя – рэалізацыя, сортымэнт – асартымент, субсы-

дыя – субсідыя, фузыя – фузія, экспэдытар – экспедытар і інш.

Лексіка-словаўтваральныя архаізмы адрозніваюцца ад сучасных

назваў словаўтваральнымі элементамі – суфіксамі ці прыстаўкамі:

акцыйнае таварыства – акцыянернае таварыства, бракар –

бракароб, грузаатрымовец – грузаатрымальнік, дастаўнік – да-

стаўшчык, банкавы крэдыт – банкаўскі крэдыт, пазычковец –

пазычальнік, імпортар – імпарцёр, корэспандавальны рахунак –

карэспандэнцкі рахунак, попіс – вопіс, выплатнік – плацель-

шчык, рэзервенны капітал – рэзервовы капітал і інш.

Што да лексіка-семантычных архаізмаў, у якіх страчваецца

адно ці два значэнні мнагазначнага слова, то сярод эканамічнай

лексікі гэты тып архаізмаў менш распаўсюджаны. Напрыклад, у

семантыцы мнагазначнага слова пенсія ўстарэлым будзе значэн-

не ‘заработная плата’, а значэнне ‘перыядычнае грашовае забес-

пячэнне ў старасці, у выпадку страты працаздольнасці і г.д. з’яўля-

268

ецца сучасным, агульнаўжывальным. У слове сіндыкат выйшла з

ужытку значэнне ‘ў СССР на пачатку нэпу – аб’яднанне трэстаў

пэўнай галіны прамысловасці, якое вяло планавую закупку і збыт

прадукцыі’. З іншай семантыкай слова функцыянуе і на сённяшні

дзень. Устарэлымі з’яўляюцца значэнні ‘пакупнік’ у слове купец і

‘іншаземны купец’ у слове госць.

Такім чынам, нягледзячы на тое, што спецыяльная лексіка мае

свае спецыфічныя асаблівасці, яна ўсё ж такі застаецца элементам

лексічнай сістэмы і падпарадкоўваецца яе законам. Пацвярджэнне

гэтаму – наяўнасць устарэлых назваў (гістарызмаў і архаізмаў) як

на агульнамоўным узроўні, так і сярод тэрмінаў, прафесіяналізмаў,

наменклатур. (А.Садоўская)

Рэкамендаваная літаратура

1. Антанюк, Л.А. Беларуская мова: спецыяльная лексіка: курс

лекцый / Л.А. Антанюк, Б.А. Плотнікаў. – Мінск: Акадэмія кіра-

вання пры Прэзідэнце Рэспублікі Беларусь, 2003. – 240 с.

2. Беларуская мова: энцыклапедыя / Беларус. энцыкл.; пад рэд.

А.Я. Міхневіча; рэдкал.: Б.І. Сачанка (гал. рэд.) [і інш.]. – Мінск:

Бел-Эн, 1994. – 655 с.

3. Лекcікалогія сучаснай беларускай літаратурнай мовы / пад

рэд. А.Я. Баханькова. – Мінск: Навука і тэхніка, 1994. – 463 с.

4. Ляшчынская, В.А. Студэнту аб мове: прафесійная лексіка:

вучэб. дапам. для студэнтаў ВНУ / В.А. Ляшчынская. – Мінск:

УП «ІВЦ Мінфіна», 2003. – 243 с.

З’ЯВА СІНАНІМІІ Ў СПАРТЫЎНАЙ ТЭРМІНАЛОГІІ

Спартыўная лексіка, якая шырока ўвайшла ў наша жыццё і

штодзённа выкарыстоўваецца ва ўсіх сродках масавай інфармацыі

(радыё, тэлебачанне, газеты, часопісы), можа служыць аб’ектам

даследавання такой моўнай з’явы, як сінанімія тэрмінаў. Прычым

тэрміны-сінонімы ў адрозненне ад агульнамоўных сінонімаў «не

характарызуюць розныя ўласцівасці паняцця» [1, с. 176].

Пры аналізе спартыўных сінанімічных лексем можна заўва-

жыць, што для абазначэння аднаго і таго ж паняцця (з’явы, асобы)

найчасцей у якасці сінонімаў выступаюць уласны тэрмін (слова,

словазлучэнне) і запазычаны (пераважна з англійскай мовы). Як

слушна заўважае В.А. Ляшчынская, «наяўнасць сінонімаў і вары-

янтаў сярод тэрмінаў тлумачыцца стыхійнасцю моўных кантактаў,

паколькі больш за ўсё розных тыпаў тэрмінаў для абазначэння ад-

269

наго і таго ж паняцця звязана з узаемадзеяннем слоў уласных і за-

пазычаных» [1, с. 178]. Напрыклад: перадача – пас; нападаючы –

форвард; паўсярэдні нападаючы – інсайд; паўабаронца – хаў-

бек; грубае парушэнне – фол; ручны мяч – гандбол; станові-

шча па-за гульнёй – афсайд; пераможца – чэмпіён, лідар; суд-

дзя – арбітр (з лац.) – рэферы (з англ.); перыяд (у гульні) – тайм

(у футболе, хакеі), раунд (у боксе), сэт (у тэнісе); варатар – гал-

кіпер і пад.

Неабходна мець на ўвазе, што пры выкарыстанні сінанімічных

тэрмінаў, асабліва ў адным кантэксце, могуць узнікаць цяжкасці ў

разуменні пэўнай інфармацыі. Так, у газеце «Звязда» (ад 15 мая

2007 г.) у артыкуле «Аптымальная зборная» чытаем: «У «зорную»

дружыну таксама ўвайшлі расійскі нападаючы Яўген Малкін, ка-

надскі форвард Рык Нэш». У тых, хто не ведае іншамоўнага тэр-

міна форвард, можа скласціся ўражанне, што дадзеныя тэрміны

абазначаюць не адно, а розныя паняцці. Для параўнання разгледзім

такі прыклад: «Узровень беларускіх суддзяў аказаўся найслабей-

шым за апошнія чатыры гады. Абслугоўвалі матчы і замежныя

арбітры з Расіі і Фінляндыі» («Звязда», 27 красавіка 2007 г.). Тут

сінонімы арбітр – суддзя адразу ўспрымаюцца як адно паняцце,

паколькі з’яўляюцца шырокавядомымі.

Значна радзей сустракаюцца ўласнабеларускія тэрміны-сіно-

німы: паражэнне – пройгрыш, праціўнік – сапернік, балель-

шчык – прыхільнік, ігра – гульня, ігрок – гулец (разм.), варатар –

брамнік і некаторыя іншыя. На сінонімах ігрок – гулец і варатар –

брамнік спынімся больш падрабязна. Нягледзячы на тое, што ў

ТСБМ слова гулец падаецца з паметай ‘размоўнае’, яно апошнім

часам усё часцей ужываецца беларускамоўнымі спартыўнымі ка-

ментатарамі, у прыватнасці, падчас футбольных і хакейных мат-

чаў, як і словы гульня, згуляць замест адпаведных ігрок, ігра,

сыграць. Што да сінонімаў варатар – брамнік, то слова брамнік

у дадзеным значэнні зафіксавана ў «Русско-белорусском словаре

спортивной терминологии» (1993 г.). Відавочна, што ўтварэнне па-

добных спартыўных тэрмінаў на ўласным лексічным матэрыяле ў

пачатку 90-х гадоў ХХ ст. – гэта адлюстраванне спробы сістэма-

тызацыі і ўнармавання тэрміналогіі ў перыяд беларусізацыі. Аднак

на сённяшні дзень у беларускай спартыўнай лексіцы слова брамнік

выкарыстоўваецца вельмі рэдка.

Зафіксаваны прыклад і варыянтаў-тэрмінаў: дваяборства –

двухбор’е (‘спартыўнае спаборніцтва, якое складаецца з двух відаў

практыкаванняў’).

270

У якасці сінонімаў да спартыўных тэрмінаў ужываюцца і сло-

вы ваеннай лексікі. Асабліва ярка гэта праяўляецца ў гульнявых

відах спорту, баявых адзінаборствах. Напружанасць барацьбы,

высокая ступень эмацыянальнасці, азарт – усё, чым суправаджа-

юцца спартыўныя відовішчы, знаходзіць свой адбітак і ў ваенных

тэрмінах: паражэнне – разгром, спартсмен – баец, паядынак –

бой, атака – штурм, абстрэл (варот), нападаючы – бамбардзір

і пад. Але калі ў ваеннай тэрмінасістэме дадзеныя тэрміналагічныя

адзінкі з’яўляюцца стылістычна нейтральнымі, то ў спартыўнай

набываюць стылістычную афарбоўку, метафарызуюцца. На думку

А.А. Елістратава, «выкарыстанне ваеннай лексікі ў спартыўнай

мове з’яўляецца заканамерным і, хутчэй за ўсё, непазбежным, па-

першае, па прычыне гістарычнай узаемасувязі вайны і спорту, па-

другое, па прычыне падобнага характару правіл многіх спартыў-

ных гульняў і баявых дзеянняў, па-трэцяе, па прычыне імкнення да

экспрэсіі ў апісанні спартыўных відовішчаў. Працэс метафарыза-

цыі ваеннай лексікі ў спорце з’яўляецца прадуктыўным, паколькі

можа ўносіць новыя моўныя адзінкі» [2, с. 69]. Прыведзеныя вы-

шэй прыклады пранікнення ваенных тэрмінаў у спартыўную лексі-

ку дазваляюць гаварыць аб адноснай адкрытасці той ці іншай тэр-

мінасістэмы, аб узаемаабмене паміж тэрмінасістэмамі.

Паколькі спорт у жыцці цывілізаванага грамадства, па сутнасці,

з’ява інтэрнацыянальная, то поўнасцю пазбегнуць сінаніміі ў да-

дзенай тэрмінасістэме практычна немагчыма. І разам з тым неаб-

ходна імкнуцца да больш актыўнага стварэння і ўжывання бела-

рускамоўных лексем-тэрмінаў (А. Асіпчук).

Рэкамендаваная літаратура

1. Ляшчынская, В.А. Беларуская мова. Тэрміналагічная лек-

сіка / В.А. Ляшчынская. – Мінск: РІВШ БДУ, 2001. – 254 с.

2. Елистратов, А.А. Военная лексика в языке спорта / А.А. Ели-

стратов // Русская речь. – 2005. – № 2. – С. 64–69.

3. Павловец, Д.Д. Русско-белорусский словарь спортивной тер-

минологии / Д.Д. Павловец. – Гомель, 1993. – 73 с.