Беларуская мова. Прафесійная лексіка

Подождите немного. Документ загружается.

Праверачны тэст

1. Галоўнай, дыферэнцыяльнай прыкметай чалавека з’яў-

ляецца:

1) членараздзельная мова; 4) мозг;

2) верхнія і ніжнія канечнасці; 5) мысленне.

3) язык, зубы;

2. Устанавіце адпаведнасць паміж функцыямі мовы і іх

сэнсавай характарыстыкай.

А. Камунікатыўная. 1. Мова – сродак, які забяспечвае

Б. Пазнавальная. магчымасць думаць і пазнаваць свет.

В. Эстэтычная. 2. Мова – сродак уздзеяння на пачуцці

Г. Этнічная. і думкі людзей.

3. Мова – прыкмета, сімвал нацыі,

сродак этнічнай кансалідацыі.

4. Мова – сродак узаемаадносін паміж

людзьмі.

5. Мова – сродак выражэння эмоцый,

пачуццяў, настрою.

3. Паводле матэрыялістычнай тэорыі ўзнікненне мовы

звязана з...

1) мова – дар Бога;

2) мова – вынік сумеснай дзейнасці першабытных людзей;

3) мова – здольнасць чалавека пераймаць гукі навакольнага

асяроддзя;

4) мова – наяўнасць інстынктыўных гукавых комплексаў;

5) мова – праяўленне эмоцый.

Лекцыя 2. ГІСТАРЫЧНЫЯ ЭТАПЫ ФАРМІРАВАННЯ

І РАЗВІЦЦЯ БЕЛАРУСКАЙ МОВЫ

Мэта лекцыі – паказаць працэс станаўлення беларускай мовы,

асаблівасці яе развіцця на розных гістарычных этапах.

Задачы лекцыі:

- ахарактарызаваць асноўныя перыяды фарміравання беларус-

кай мовы;

- прааналізаваць прычыны заняпаду беларускай мовы на пэў-

ных гістарычных этапах (у тым ліку і на сучасным);

- адзначыць ролю выдатных асветнікаў у працэсе адраджэн-

ня, унармавання і захавання беларускай мовы;

- садзейнічаць фарміраванню ў студэнтаў пачуцця каштоўнасці

роднай мовы.

Пытанні

1. Беларуская мова ў сям’і індаеўрапейскіх моў. Вытокі бела-

рускай мовы.

2. Роля беларускай мовы ў ВКЛ.

3. Прычыны заняпаду беларускай мовы ў Рэчы Паспалітай і

Расійскай імперыі.

4. Утварэнне новай беларускай літаратурнай мовы. Працэс бе-

ларусізацыі ў 20-я гады ХХ ст.

5. Русіфікатарскі характар нацыянальна-моўнай палітыкі дзяр-

жавы на працягу 30–80 гадоў ХХ ст.

6. Асаблівасці развіцця беларускай літаратурнай мовы ў 90-я

гады ХХ ст. Стан беларускай мовы на сучасным этапе.

Праблемныя пытанні

1. Чаму перыяд існавання ВКЛ даследчыкі называюць «зала-

тым векам» у гісторыі развіцця беларускай мовы?

2. Ці з’яўляецца сёння беларуская літаратурная мова сродкам

зносін нацыі? Якія фактары могуць паўплываць на адраджэнне бе-

ларускай мовы ў розных сферах жыцця?

Рэкамендаваная літаратура

1. Гіруцкая, Л.А. Беларуская мова (прафесійная лексіка) /

Л.А. Гіруцкая. – Мінск, 2005.

2. Лепешаў, І.Я. Практыкум па лексікалогіі і фразеалогіі / І.Я. Ле-

пешаў, М.А. Якалцэвіч. – Гродна, 2001.

3. Ляшчынская, В.А. Студэнту аб мове: прафесійная лексіка /

В.А. Ляшчынская. – Мінск, 2003.

4. Плотнікаў, Б.А. Беларуская мова ў сістэме славянскіх моў /

Б.А. Плотнікаў. – Мінск, 1999.

5. Сямешка, Л.І. Беларуская мова / Л.І. Сямешка. – Мінск, 1999.

6. Шакун, Л.М. Карані роднай мовы / Л.М. Шакун. – Мінск, 2001.

Пры вывучэнні складанага пытання пра паходжанне беларус-

кай мовы (як і рускай, украінскай) трэба мець на ўвазе, што ўзнікнен-

не беларускай мовы нельга датаваць пэўным годам ці нават дзеся-

цігоддзем (Ф. Янкоўскі). Станаўленне беларускай мовы цесна звяза-

на з гістарычнымі і сацыяльна-палітычнымі фактарамі, якія абу-

моўліваюць яе росквіт або заняпад.

1. Беларуская мова ў сям’і індаеўрапейскіх моў. Вытокі

беларускай мовы

У свеце, паводле звестак вучоных, налічваецца ад 2,5 да 6000

жывых і мёртвых моў. На аснове падабенства роднасныя мовы

аб’ядноўваюцца ў моўныя сем’і (іх каля 20): індаеўрапейская,

цюркская, угра-фінская, кітайска-цібецкая, мангольская, семі-

та-хаміцкая і інш. У сваю чаргу, моўныя сем’і могуць распадацца

на моўныя групы і падгрупы. Аднак ёсць мовы (напр., японская,

якая абслугоўвае звыш 110 млн. чалавек, карэйская), якія існуюць

ізалявана, не ўваходзяць у склад сем’яў ці груп.

Беларуская мова належыць да індаеўрапейскай моўнай

сям’і, славянскай групы, усходнеславянскай падгрупы.

Індаеўрапейскія мовы – самая вялікая ў свеце моўная сям’я.

У наш час амаль кожны другі жыхар планеты гаворыць на мове

індаеўрапейскага паходжання. Сама назва паказвае на вельмі да-

лёкую, але ўсё ж роднасць моў народаў Еўропы і Азіі. Індаеўра-

пейская сям’я моў падзяляецца на 12 (у дапаможніках Л.І. Сямешкі,

Л.А. Гіруцкай і некаторых іншых аўтараў называецца лічба 16) груп:

індыйская, германская (англійская, нямецкая, галандская, швед-

ская, дацкая, нарвежская, ісландская і г.д.), раманская (іспанская,

італьянская, французская, румынская, малдаўская, партугальская,

мёртвая лацінская мова і г.д.), славянская, балтыйская (літоў-

ская, латышская і мёртвая пруская мова), кельцкая (ірландская,

шатландская і г.д.), іранская (персідская, афганская, таджыкская і

г.д.), грэчаская, армянская, албанская, хецкая, тахарская.

Славянская група распадаецца на тры падгрупы: усходнюю

(беларуская мова, руская, украінская), заходнюю (польская, чэш-

ская, славацкая, сербалужыцкая, мёртвая палабская), паўднё-

вую (балгарская, македонская, сербскахарвацкая, славенская,

мёртвая стараславянская). Увогуле, славянскія мовы – пятая па-

водле распаўсюджанасці група моў на Зямлі (пасля кітайскай, індый-

скай, германскай і раманскай) [5].

Славянскія мовы выдзеліліся з індаеўрапейскай мовы (мовы-

асновы, прамовы, мовы-маці) недзе на мяжы ІІІ і ІІ тысячагод-

дзяў да н.э. Ад тых старажытных часоў ва ўсіх індаеўрапейскіх

мовах застаўся вялікі пласт слоў. У беларускай мове індаеўра-

пейскімі паводле паходжання з’яўляюцца словы Бог, вера, дух,

дзіва, неба, маці, брат, снег, воўк, вуж, лён, лічэбнікі два, тры,

дзесяць, сто, займеннікі ты, вы, сам і інш.

ІІІ тысячагоддзе да н.э. – І тысячагоддзе н.э. – агульны пе-

рыяд у гісторыі славян – агульнаславянскі (скончыўся гэты перы-

яд прыкладна ў сярэдзіне І тысячагоддзя н.э.). І, адпаведна, мову

славян гэтага часу называюць агульнаславянскай, або прасла-

вянскай. Яна складалася з блізкароднасных племянных дыя-

лектаў. Даследчыкі вылучаюць тры асноўныя дыялекты, якія

ўмоўна называюць усходнім, заходнім, паўднёвым. Ёсць гіпотэ-

за і аб існаванні агульнай балта-славянскай мове-продку, што тлу-

мачыцца асабліва блізкімі адносінамі ў старажытнасці славян і бал-

таў (шматлікія прозвішчы, назвы населеных пунктаў, вадаёмаў на

Беларусі маюць балцкія карані: Нёман, Нача, Ашмяны, Смаргонь,

Кемелішкі, Гервяты, Геранёны і многія іншыя). Існуе версія і сла-

вяна-фінскага паходжання беларускай народнасці. Якое месца зай-

мала мова продкаў беларусаў у праславянскім свеце? На думку

рускага вучонага А. Шахматава, беларускага даследчыка П. Бу-

зука і некаторых іншых, хутчэй за ўсё прабеларусы займалі пра-

межкавае становішча паміж продкамі рускіх, украінцаў і заходнімі

славянамі. Пра гэта сведчаць агульныя для беларускай і заходнес-

лавянскіх моў працэсы (дзеканне, цеканне, страта мяккага [p]).

Паступова славяне пашыралі тэрыторыю свайго рассялення

(ад Віслы і Одэра да Дона і Волгі, ад Карпат да Балтыкі), і за час

вандровак па Еўропе сувязі паміж імі паслабляліся. Дарэчы, агуль-

ная колькасць славян у свеце каля 290 млн. чалавек (для параўнан-

ня: кітайцаў каля 1247 млн. на 1999 г.). Яны аб’яднаны паміж сабой

не толькі агульнасцю паходжання, многімі культурнымі традыцы-

ямі, але і незвычайнай блізкасцю моў (такая блізкасць праяўляец-

ца ў падабенстве каля дзвюх тысяч слоў, а таксама ў фанетыцы,

граматыцы). Параўн.: галава (бел.), голова (рус.), голова (укр.),

gіowa (пол.), hlava (чэшс.), глава (балг.) і пад.[2].

У VІ–VІІ ст. н.э. завяршылася рассяленне славян і ўтварыліся

тры групы славянскіх плямён (усходнія, заходнія і паўднёвыя славя-

не). Пазней на іх аснове пачнуць складвацца асобныя народнасці.

У ІХ ст. усходнія славяне ўтварылі феадальную дзяржаву Кіеў-

ская Русь, а ў канцы Х ст. на нашыя землі прыйшло хрысціян-

ства, разам з ім і пісьменнасць на стараславянскай (царкоўна-

славянскай) мове – першай літаратурна-пісьмовай мове ўсходніх

славян (успомнім асветнікаў Кірылу і Мяфодзія). На гэты час яшчэ

не было кнігадрукавання, таму ўсе пісьмовыя помнікі рукапісныя.

(Буйныя цэнтры старажытнай пісьменнасці на Беларусі: Полацк,

Тураў, Пінск, Смаленск, Слуцк, Мазыр). Царкоўнаславянскай мо-

вай карысталіся не толькі пры перапісванні свяшчэнных тэкстаў,

але і для стварэння арыгінальных твораў рэлігійнага зместу (ка-

занні, павучанні, словы, малітвы епіскапа Кірылы Тураўскага;

словы-прамовы царкоўнага дзеяча, філосафа палескага Златаву-

ста; пісьмовая спадчына пісьменнікаў-асветнікаў Клімента Сма-

ляціча і Аўраама Смаленскага). Асаблівай увагі заслугоўвае куль-

турна-асветніцкая дзейнасць Ефрасінні Полацкай (заснавала

жаночы і мужчынскі манастыры і царкву ў Полацку, скрыпторыі –

майстэрні, у якіх перапісваліся свяшчэнныя кнігі; па яе загаду май-

страм Лазарам Богшам у 1161 г. быў створаны надзвычайнай пры-

гажосці крыж, надпіс на якім зроблены таксама на царкоўнасла-

вянскай мове). Старажытныя беларускія пісьменнікі-асветнікі былі

людзьмі высокай культуры, якія ведалі не толькі Біблію, але і ан-

тычную літаратуру – Гамера, Платона, Арыстоцеля.

Дзяржаўнай жа мовай Кіеўскай Русі з’яўлялася старажыт-

наўсходнеславянская, ці старажытнаруская мова, утвораная

шляхам сінтэзу стараславянскай мовы і жывой гутарковай мовы

ўсходніх славян. Нагадаем, што тэрмін «старажытнаруская» звяз-

ваецца не з сучаснай рускай мовай (велікарускай), а адносіцца ў

роўнай ступені да ўсіх трох усходнеславянскіх моў. На старажыт-

наўсходнеславянскай мове напісаны такія творы, як «Слова пра

паход Ігаравы», «Аповесць мінулых гадоў», «Руская праў-

да», «Слова мітрапаліта Іларыёна», «Астрамірава Евангел-

ле», творы Уладзіміра Манамаха, а таксама шматлікія ганд-

лёвыя дагаворы, граматы, грашовыя разлікі, надпісы на прад-

метах матэрыяльнай культуры (пра гэта сведчаць археалагіч-

ныя раскопкі). Ужо ў гэты час у літаратурна-пісьмовай мове

ўсходніх славян вылучаецца як мінімум тры стылі: справавы,

царкоўна-кніжны і свецка-літаратурны (найбольшая колькасць

стараславянскіх элементаў назіраецца ў творах рэлігійнага змес-

ту, менш – у мастацкіх, яшчэ менш – у справавых тэкстах, апош-

нія з якіх адлюстроўваюць спецыфічныя рысы сучаснай беларус-

кай мовы). Дарэчы, аўтарства «Слова пра паход Ігаравы» (ХІІ

ст.), на думку рускага даследчыка Б.Зотава, хутчэй за ўсё нале-

жыць Кірыле Тураўскаму (вельмі блізкая да «Слова..» манера

выкладання думак, пачуццяў з дапамогай мовы, уласцівыя яму

выяўленчыя і вобразныя сродкі) [4].

Такім чынам, да ХІІІ ст. існавала адносна адзіная пісьмовая

мова ўсходніх славян, аднак гаварылі продкі рускіх, беларусаў і

ўкраінцаў па-рознаму. Кожная мова развівалася сваім шляхам!

2. Роля беларускай мовы ў ВКЛ

У ХІІІ ст. пасля распаду Кіеўскай Русі (а гэтаму паспрыялі

міжусобныя войны феадалаў) пачалі складвацца асобныя народ-

насці – беларуская, руская і ўкраінская. Беларуская народнасць

утварылася з трох плямён: крывічы, радзімічы, дрыгавічы.

(Тэрмін «Белая Русь» упершыню сустракаецца ў канцы XIV ст. у

адносінах толькі да Полацкай зямлі. У далейшым ён пашырыўся

на ўсю Беларусь.)

Асноўную ролю ў фарміраванні беларускай мовы (даследчыкі

называюць яе старабеларускай) адыгралі мясцовыя гаворкі (паў-

ночна-ўсходні і паўднёва-заходні дыялекты). Як асобная самастой-

ная мова яна сфарміравалася ў перыяд, калі нашы землі знаходзіл-

іся ў складзе Вялікага Княства Літоўскага. Менавіта ў ВКЛ на

працягу ХІV–ХVІ стст. старабеларуская мова выкарыстоўвалася

ў якасці дзяржаўнай. У пісьмовых дакументах таго часу наша зямля

часта называецца Літвой, беларусы – літоўцамі, або ліцвінамі, у знак

таго, што яны былі жыхарамі ВКЛ, а мова – літоўскай, рускай, про-

стай (продкі ж сучасных літоўцаў называліся жамойтамі і аўкш-

тайтамі).

На беларускай мове былі створаны летапісы, арыгінальныя

і перакладныя мастацкія творы, вучэбная, публіцыстычная,

юрыдычная літаратура; вялася дыпламатычная перапіска (у

1392–1393 гг. хан Арды Тахтамыш піша ліст польскаму каралю

Ягайла на старабеларускай мове). Важна і тое, што на славянскім

усходзе распачалося кнігадрукаванне (6 жніўня 1517 г. у Празе

Ф. Скарына надрукаваў на царкоўнаславянскай мове Псалтыр).

Спынімся на асветніцкай дзейнасці Ф. Скарыны (гуманіст, перша-

друкар, перакладчык, пісьменнік, рэдактар, мастак). Менавіта ён

узняў беларускую мову і беларускую культуру на еўрапейскі

ўзровень (праз два стагоддзі тое самае паспрабуе зрабіць для рус-

кага народа М.В.Ламаносаў). Гэты перыяд знакаміты такімі вядо-

мымі асветнікамі, людзьмі энцыклапедычнай адукаванасці, як Міко-

ла Гусоўскі, Сымон Будны, Сімяон Полацкі, Васіль Цяпінскі, Анд-

рэй Рымша, Лаўрэнцій Зізаній, Мялецій Сматрыцкі і інш.

Назавём жанры і найбольш вядомыя помнікі літаратуры таго часу.

1. Справавая літаратура, да якой адносіліся гандлёвыя да-

гаворы, дарчыя граматы, судовыя і пасольскія кнігі, пастановы

сейма, справаздачы, каралеўскія наказы, пісьмовыя правы на ва-

лоданне зямлёй і інш. Прыклады дадзенага жанру: «Дагавор По-

лацка з Рыгай» (1330 г.), «Дарчая грамата» Вітаўта літоўскім

канонікам (1399), «Судзебнік» караля Казіміра Ягелончы-

ка (1468 г.), «Кніга судовых спраў» (1516 г.) і інш. Помнікі

справавой пісьменнасці, як рукапісныя, так і друкаваныя, сабраны

ў 600 тамоў Літоўскай метрыкі, дакументы якой даюць уяў-

ленне пра розныя бакі палітычнага, эканамічнага, культурнага

жыцця ВКЛ на працягу некалькіх стагоддзяў і з’яўляюцца кры-

ніцай вывучэння беларускай мовы. Найбольш слынным даку-

ментам гэтага перыяду, безумоўна, лічыцца Статут Вялікага

Княства Літоўскага (тры рэдакцыі: 1529 г., 1566 г., 1588 г.), які

стаў узорам, асновай для ўпарадкавання права нават у многіх

суседніх дзяржавах: Прусіі, Польшчы, Расіі! Доўгі час заставаў-

ся адзіным зборам законаў у Еўропе, быў перакладзены на лацін-

скую і польскую мовы. Не выклікае сумненняў, што «Статут» быў

распрацаваны і падрыхтаваны на высокім тэарэтычным і прафе-

сійным узроўні кваліфікаванымі прававедамі і дзяржаўнымі чы-

ноўнікамі (рэдакцыя 1588 г. падрыхтавана пад кіраўніцтвам канц-

лера ВКЛ А.Б. Валовіча і падканцлера Л.І. Сапегі). «Статут» –

сведчанне дзяржаўнасці беларускага і літоўскага народаў, іх

высокай прававой культуры. Некаторыя сучасныя гісторыкі

многія гады даказвалі, што да кастрычніка 1917 года беларусы

аб дзяржаўнасці толькі марылі... Публікацыя «Статута Вялікага

Княства Літоўскага» (Мінск, 1989 г.), прымеркаваная да 400-год-

дзя першай публікацыі (1588 г.), – важкі аргумент у сённяшніх

спрэчках аб дзяржаве і беларускай мове.

Справавыя дакументы даволі паслядоўна адлюстроўвалі асаб-

лівасці народнай гаворкі, яе багатую лексіку, фанетычныя і грама-

тычныя з’явы. Слоўнік старабеларускай мовы папаўняўся грамад-

ска-палітычнай, юрыдычнай тэрміналогіяй (увогуле перыяд ВКЛ

адметны фарміраваннем розных тэрмінасістэм: гандлёвай, ваеннай,

навуковай і г.д.

): аброк, права, мыто (пошліна), послух (сведка),

рубель, чалядзін, дзяржава, прыгонныя людзі, помста, забой-

ца, кошт і г.д.

2. Летапісы (захавалася каля 20 збораў) ХV–ХVІІ стст. Ся-

род іх знаходзяцца Супрасльскі збор, Увараўскі збор, Віленскі

зборнік, дзе апісваюцца жыційныя, ваенныя, княжацкія справы на

тэрыторыі нашай краіны. Найбольш знакамітымі з’яўляюцца

«Чэцці-Мінеі», напісаныя паповічам Бярозкам з Новагародка, які

распавядае пра забойства Святаполкам Барыса і Глеба, а таксама

Баркалабаўскі летапіс (апісваюцца падзеі ў наваколлі Быхава).

3. Перакладная жыційная літаратура (ХV–ХVІ стст.). Пе-

раклады з грэчаскай, сербскай і некаторых іншых моў: «Алексан-

дрыя» (апісваюцца паходы і подзвігі Аляксандра Македонскага),

«Гісторыя Траянскай вайны» (аб заваяванні грэкамі Троі); «Апо-

весць аб Трыстане», «Гісторыя аб Атыле», «Аповесць пра

Баву».

4. Мастацкая і палемічная літаратура: «Метры» Сімяо-

на Полацкага на старабеларускай мове, эпіграмы Андрэя Рым-

шы, палемічныя прамовы Мялешкі супраць польскага засілля, а

таксама вершы невядомых аўтараў.

5. Лінгвістычная літаратура: «Грамматіка Словенска»,

«Лексіс» (тлумачыцца 1061 стараславянскае слова) Лаўрэнція

Зізанія, «Грамматіка» Мялеція Сматрыцкага, якую пазней

М.В. Ламаносаў назаве «вратами учёности». Дадзеная праца пры-

свечана апісанню стараславянскай мовы, але, як і ў Л. Зізанія, ме-

тамовай (мовай, з дапамогай якой апісваецца іншая мова, у пры-

ватнасці, царкоўнаславянская) паслужыла старабеларуская, дзе

адзначаюцца рысы жывой беларускай гаворкі: зацвярдзелы р, акан-

не, замена яць на е, беларускія лексемы але, друк, праца і інш.

6. Рэлігійная літаратура. Францыск Скарына (23 кнігі

Бібліі, «Малая падарожная кніжыца», «Апостал»), Сымон

Будны на старабеларускай мове ў 1562 г. выдае «Катэхізіс»;

Васіль Цяпінскі выдаў у сваім перакладзе на старабеларускую

мову «Евангелле». Да гэтага ж часу належаць 30 зборнікаў кіта-

баў (рукапісныя рэлігійныя кнігі татар, якія з ХІV ст. да сённяшніх

дзён жывуць на Беларусі). Лінгвістычная каштоўнасць дадзеных

тэкстаў у тым, што арабскімі літарамі паслядоўна і выразна пера-

даюцца многія фанетычныя асаблівасці беларускай мовы, якія не-

рэгулярна, эпізадычна фіксаваліся ў старабеларускіх помніках, на-

пісаных кірыліцай. Да такіх асаблівасцей належаць аканне, якан-

не, перадача г фрыкатыўнага, афрыкатаў дж, дз, мяккага с і

інш. У тэкстах гэтых помнікаў назіраецца паступовы пераход ад

марфалагічнага да фанетычнага прынцыпу напісання слоў. Акрамя

ўласных лексем, у дадзеных помніках ёсць і беларуская фразеало-

гія (галаву звесіць, сэрца баліць, чыніць паклон і інш.).

У старабеларускіх рукапісных і друкаваных кнігах даволі раз-

настайна пададзены жывыя моўныя з’явы, уласцівыя беларускім

гаворкам і не характэрныя ў цэлым для рускай і ўкраінскай моў. Да

пералічаных фанетычных адметнасцей неабходна дабавіць падаў-

жэнне зычных (зелле, жыццё і інш.), зацвярдзенне р, ж, ш, ч

(прамо, божэ, иншыхъ, чыи і г.д.), прыстаўныя гукі в, г (во-

сень, гусеница і інш.), пераход в, у, л у ў, перададзенае праз в

(вжо, прышовъ і пад.), чаргаванне складоў ро, ло з ры, лы ў

становішчы паміж зычнымі (кровъ – крыви, глотка – глытати і

пад.). З марфалагічных рысаў: скланенне назоўнікаў тыпу боль,

жаль, тень, насыпъ і г.д. на ўзор мужчынскага роду, ужыванне

канчаткаў -у(-ю) у назоўніках р. скл. адз. л. м. р.(народу, броду і

пад.). У слоўнікавым складзе беларускай мовы, акрамя спрадвеч-

набеларускай лексікі, сустракаюцца шматлікія запазычанні з роз-

ных моў: польскай (скарга, еднасць, ліст, ксёндз і інш.), чэшскай

(брама, гарцаваць і інш.), літоўскай (пуня, клуня, жвір і інш.),

нямецкай (варта, штурм, фурман і інш.), французскай (пашпарт,

сяржант і інш.), італьянскай (пошта, палац, кампанія і інш.), ла-

цінскай (правінцыя, камісія, працэс, копія і інш.), грэчаскай (біблія,

манах і інш.), цюркскіх (атаман, тавар, торба і інш.) і г.д. [4].

Старабеларуская мова на працягу некалькіх стагоддзяў абс-

лугоўвала розныя сферы грамадскага жыцця ў ВКЛ. Яна аказала

ўплыў на іншыя мовы, у прыватнасці, на літаратурную мову рускай

народнасці. Менавіта гэты перыяд (XIV–XVI стст.) лічыцца роскв-

ітам у гісторыі беларускай культуры, мовы, таму вучоныя і назвалі

яго «залатым векам».

Аднак далейшы ход развіцця беларускай мовы быў надзвы-

чай неспрыяльным.

3. Прычыны заняпаду беларускай мовы ў Рэчы Паспа-

літай і Расійскай імперыі

У 2-й палове ХVІ ст. пасля аб’яднання Літвы з Польшчай на

аснове Люблінскай уніі (1569 г.) беларускія землі ўвайшлі ў склад

Рэчы Паспалітай. Пры падтрымцы каталіцкага Рыма Рэч Паспа-

літая пачынае праводзіць палітыку апалячвання і акаталічвання

беларусаў. Спачатку афіцыйна выкарыстоўваліся і польская, і бе-

ларуская мовы, але з цягам часу паступова ў якасці дзяржаўнай

уводзіцца польская мова. У 1696 г. Варшаўскі сейм прыняў паста-

нову аб забароне беларускай мовы ў дзяржаўных і судовых уста-

новах. У канцы ХVІІ ст. беларуская літаратурна-пісьмовая

мова прыходзіць у поўны заняпад. Па сутнасці, працягвае раз-

вівацца толькі народная гутарковая мова (дыялекты), якая сустра-

каецца ў шматлікіх помніках фальклору (казкі, паданні, прыказкі,

прымаўкі, вершаваныя творы, жарты і г.д.), а таксама ў якасці ўста-

вак у польскамоўныя драматычныя творы для характарыстыкі

беларускіх персанажаў. Менавіта з гэтага часу ў галовы тутэйша-

га насельніцтва ўбівалася негатыўнае, зневажальнае стаўленне да

ўсяго беларускага, у першую чаргу да беларускай мовы, якую сталі

называць «мовай хамскай, мужыцкай, паганскай». Польская мова

лічылася мовай вышэйшага гатунку, панскай, шляхетнай. На вялікі

жаль, многія прадстаўнікі беларускай шляхты за пэўныя прывілеі

выракаліся не толькі роднай мовы, але і свайго беларускага пахо-

джання, больш таго – сваёй веры.

У канцы ХVІІІ ст. у выніку трох падзелаў Рэчы Паспалітай

(1795 г.) беларускія землі ўвайшлі ў склад Расійскай імперыі. У

1840 г. царскі ўрад (Мікалай І) забараняе ўжываць назву «Бела-

русь» (існавала назва «Северо-Западный край»). Афіцыйная пе-

рапіска і мастацкая літаратура на беларускай мове былі забароне-

ны. У літаратурнай беларускай мове гэтага часу амаль не было

грамадска-палітычнай і навуковай тэрміналогіі, не было строгай

сістэмы граматычных, лексічных і арфаэпічных нормаў (гэтым тлу-

мачыцца адсутнасць у беларускай літаратуры такога напрамку, як

класіцызм, дзе творы павінны пісацца на добра апрацаванай мове,

высокім стылем).

Сваёй роднай мовай беларускі народ карыстаўся толькі ў бы-

тавой сферы. Польскія і рускія вучоныя не прызнавалі беларускую

мову самастойнай, разглядалі яе як польскі або рускі дыялект; вялі

спрэчкі наконт таго, кім з’яўляюцца тутэйшыя жыхары: рускімі ці

палякамі.

У 1867 г. царскі ўрад забараніў друкаванне кніг на беларус-

кай мове. Гэта забарона праіснавала да рэвалюцыі 1905 года. За

ўсё ХІХ ст., па падліках даследчыкаў, выйшла не больш за 75 кніг.

Пасля паўстання 1863 г. на працягу 30 гадоў на Беларусі не было

надрукавана ніводнай кнігі на беларускай мове. А тыя, што вы-

ходзілі ў свет, друкаваліся за межамі Расійскай імперыі. Сярод не-

шматлікіх твораў, якія з’явіліся ў ХІХ ст., найбольш значнымі лічацца

ананімныя паэмы «Тарас на Парнасе» (аўтарства прыпісваецца

В. Равінскаму) і «Энеіда навыварат».

4. Утварэнне новай беларускай літаратурнай мовы. Пра-

цэс беларусізацыі ў 20-я гады ХХ ст.

Як ні дзіўна, але менавіта ў час поўнага нацыянальнага заня-

паду ў асяроддзі навукоўцаў-беларусістаў з’яўляецца ідэя бе-

ларускага нацыянальнага Адраджэння. Узнавіць беларускую

культуру праз адраджэнне беларускай мовы – такую мэту ставілі

перад сабой асветнікі ХІХ ст. (ля вытокаў гэтага прагрэсіўнага пра-

цэсу стаялі Я. Чачот, Я. Баршчэўскі, В. Дунін-Марцінкевіч,

К. Каліноўскі, У. Сыракомля, Ядвігін Ш., А. Гурыновіч і іншыя

прагрэсіўныя пісьменнікі). Нягледзячы на царскую забарону аб

друкаванні кніг, у канцы ХІХ ст. за мяжой выходзяць творы Фран-

цішка Багушэвіча (зборнікі «Дудка беларуская» і «Смык бела-