Брыгадзін П.І., Ладысеў У.Ф., Зялінскі П.І. і інш. Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Часть 2. XIX XX стагоддзі

Подождите немного. Документ загружается.

архітэктурнай культуры. Пачаткам развіцця "руска-візантый-

скага стылю" з'яўляюцца 30-я гады. На Беларусі асноўнай

сферай яго прымянення было царкоўнае будаўніцтва. Раз-

віццё гэтага стылю адбывалася ў двух накірунках: перабудо-

ва існуючых каталіцкіх і уніяцкіх храмаў (Заслаўскі фарны

касцёл, Ізабэлінская Міхайлаўская царква) і ўзвядзенне цэрк-

ваў па санкцыяніраваных Сінодам, а таксама прыватных

праектах. Найболынага росквіту стыль дасягнуў у другой

палове XIX - пачатку XX ст.

Развіццё класіцызму і рэалізму ў выяўленчым мастацтве

першай паловы XIX ст. азначала сур'ёзныя змены ў жывапісе

Беларусі. У 30-40я гг. ідэйныя каноны акадэмізму, заснава-

ныя на іерархічных каштоўнасцях жанраў, усё больш старэлі.

Захоўваўся прыярытэт гістарычнага жывапісу; бытавы жанр

як паўнапраўны яшчэ не прызнаваўся. Ідэйна-мастацкія ўста-

ноўкі акадэмізму ўступалі ў супярэчнасць з патрабаваннямі

жыцця і грамадскімі задачамі мастацтва.

Важную ролю ў развіцці жывапісу ў гэты перыяд адыгра-

ла Віленская школа жывапісу - аддзяленне выяўленчага мас-

тацтва факультэта літаратуры і мастацтва Віленскага універ-

сітэта. Заснавальнікам школы быў прафесар Ф. Смуглевіч,

які ўвайшоў у гісторыю жывапісу як майстар вялікіх шмат-

фігурных кампазіцый на гістарычныя і рэлігійныя тэмы, пей-

зажысг і бытапісец. Яго вучні - таленавігы майстар жанрава-

га партрэта Я. Рустэм і скульптар К. Ельскі. За чвэрць ста-

годдзя свайго існавання школа падрыхтавала больш 250 мас-

такоў, гравёраў, скульптараў і выкладчыкаў малявання для

навучальных устаноў Беларусі. Аднак школа не магла

поўнасцю вырашыць праблему прафесійнага навучання, бо

давала толькі сярэднюю адукацыю. Для ўдасканалення ведаў

і атрымання вышэйшай адукацыі найбольш таленавітыя сту-

дэнты накіроўваліся ў Пецярбургскую акадэмію мастацтваў

або ў Маскоўскае вучылішча жывапісу, скульптуры і дойлід-

ства (Строганаўскае вучылішча). Значнае месца ў падрых-

тоўцы прафесійных мастакоў належала Полацкай езуіцкай

акадэміі.

Найбольш распаўсюджанымі жанрамі жывапісу былі гіста-

рычны жанр і партрэт. У 30-40-я гг. распаўсюджванне ат-

рымлівае пейзаж і бытавы жанр. Як і ва ўсім выяўленчым

мастацтве, у жывапісе можна адзначыць два накірункі раз-

віцця. Першы звязаны з Віленскай школай жывагіісу (Ф. Смуг-

левіч) і Пецярбургскай школай жывапісу, якой былі ўласцівы

традыцыі класіцызму. Другая лінія была звязана з імёнамі

В. Баравікоўскага і Кіпрэнскага, якія былі схільны да раман-

тызму і сентыменталізму.

Буйным майстрам партрэтнага жанру на Беларусі быў член

Імператарскай акадэміі мастацтваў I. Аляшкевіч (1777-1830).

Пэндзлю мастака належаць партрэты вядомых палітыкаў і

дзеячаў: А. Чартарыйскага, Л. Сапегі, М. Радзівіла, А. Міцке-

віча і інш. У апошнія гады жыцця I. Аляшкевіч пісаў шмаг

рэлігійных кампазіцый, якія адрозніваліся добрымі каларьгг-

нымі спалучэннямі (напрыклад, "Мадона з дзіцяцем"). Не менш

цікавым партрэтыстам быў Ю. Пешка (1767-1831). Ён пісаў

партрэты прадстаўнікоў віленскай шляхты і духавенства. Ся-

род іх найбольш вядомыя партрэгы віленскага саветніка Вей-

са, партрэт С. Солтана, які ўзначальваў урад Вялікага княства

Літоўскага ў перыяд напалеонаўскага нашэсця, і партрэт вядо-

май апякункі мастацтваў Тэафілы Радзівіл.

Яркім прадстаўніком адзначанай плеяды быў В. Ваньковіч

(1799-1842). Сярод вялікай і разнастайнай спадчыны мастака

ёсць шмат паргрэтаў дзеячаў літаратуры і мастацтва, навукі.

Лепшымі сярод іх з'яўляюцца кампазіцыйны партрэт

"Міцкевіч на скале Аю-Даг", партрэты А. Тавянькоўскага і

яго жонкі Караліны, піяністкі М. Шыманоўскай, паэга А. Га-

рэцкага. Радавы маёнтак В. Ваньковіча ў Сляпянцы пад

Мінскам становіцца цэнтрам, які групаваў вакол сябе леп-

шыя мастацкія сілы. Тут бывалі Я. Дамель, М. Кулеша і

іншыя мастакі, скульптары, кампазітары.

Развіццё гістарычнага жанру ў жывапісе Беларусі шмат

чым вызначалася захаваннем сярод мастакоў палітычных по-

глядаў, якія былі звязаны з аднаўленнем Рэчы Паспалітай.

Невыпадкова многія бралі для сваіх гістарычных кампазіцый

сюжэты з польскай гісторыі. Аднак мясцовыя мастакі нама-

галіся адлюстроўваць тыя моманты, якія былі непасрэдна

звязаны з гісторыяй роднага краю. Вядомым гістарычным

жывапісцам гэтага часу быў Я. Дамель (1789-1840). На сваіх

палотнах ён адлюстроўваў найбольш драматычныя моманты

гістарычнага развіцця. Гэта карціны "Смерць князя Панятоў-

скага", "Гібель прадвадзіцеля крыжаносцаў Ульрыха ў Грун-

вальдскай бітве", "Павел I вызваляе Касцюшку з няволі" і

інш. Вядомасць атрымала карціна "Пераход Напалеона праз

Беразіну". Акрамя гістарычных палотнаў для творчасці Я. Да-

меля характэрны шматлікія рэлігійныя кампазіцыі, а таксама

партрэты, якія адрозніваюцца глыбокім псіхалагізмам.

Мастаком, у творчасці якога ўдала спалучаліся якасці

гістарычнага жывапісца і мастака-этнографа, быў М. Куле-

ша (1800-1863). Пра майстэрства мастака можна меркаваць

па такіх яго гістарычных кампазіцыях як "Гусары", "Гетман".

Прыхільнікам гістарычнай тэматыкі М. Кулеша заставаўся і

ў сваіх эпічных пейзажах і шматлікіх літаграфіях. Значнае

месца гістарычны жанр займаў у работах мастакоў Я. Трая-

ноўскага і Я. Сухадольскага.

У гэтым жанры выступалі не толькі мастакі-пейзажысты,

але і майстры іншых жанраў. Вялікі ўклад у беларускі пей-

зажны жывапіс унеслі мастакі В. Садоўнікаў, I. Герасімовіч,

В. Дмахоўскі. Крыху ў баку ад агульнага развіцця пейзажна-

га жывапісу стаіць творчасць мастака-этнографа і гісторыка

Напалеона Орды (1807-1883). Усё сваё жыццё мастак прыс-

вяціў адлюстраванню цікавых мясцін Беларусі, Літвы і Ук-

раіны, звязаных з вялікімі гістарычнымі падзеямі, а таксама з

выдатнымі асобамі, якія тут нарадзіліся. Н. Орда ў асноўным

працаваў як акварэліст. Яго эмацыянальна насычаныя і паэ-

тычныя акварэлі ("Разваліны замка ў Лідзе", "Крэва", "Мір",

"Нясвіж", "Белая вежа" і інш.) надзвычайна дакладна гіерада-

юць прыгажосць пейзажу і гістарычных помнікаў Беларусі.

Яркім прадсгаўніком беларускага жывапіс.у быў I. Т. Хруцкі

(1810-1885). Гэты мастак увайшоў у сусветны жывапіс як

заснавальнік юіасічнага нацюрморта. У 1839 г. за нацюрморт

"Кветкі і плады" ён атрымаў званне акадэміка. Аднак не менш

яскрава мастак праявіў сябе ў жанры партрэта і пейзажа.

У творчасці жывапісцаў першай паловы' XIX ст. даволі

інтэнсіўна развіваўся бытавы жанр. Мастакі стварылі шмат

яркіх жывапісных палотнаў, дзе паказана багацце матэры-

яльнай і духоўнай культуры беларускага народа. Першымі ў

гэтым жанры сталі выхавальнікі Віленскай школы жывапісу

К. Кукевіч, Ю. Карчэўскі, К. Русецкі і інш. Нягледзячы на

ўплыў класіцызму, у творчасці гірадстаўнікоў бытавога жан-

ру ўсё болып зацвярджаецца рэалістычны элемент.

Некаторыя мастакі - ураджэнцы Беларусі - увайшлі ў

гісторыю рускага рэалістычнага жывапісу. Сярод іх вядомыя

партрэтысты С. Заранка (1818-1871) і К. Карсалін (1809-

1871). Яны амаль усё сваё свядомае жыццё правялі за межамі

Беларусі, але ніколі не парывалі сувязяў са сваёй радзімай.

Развіццё паліграфіі, масавыя тыражы друкаваных выданняў

прадвызначылі развіццё беларускай графікі. Сярод майстроў

гэтага віду мастацтва найбольш вядомымі з’яўляюцца М. Па-

далінскі, Ю. Главацкі, Ю. Азямблоўскі, Б. Клямбоўскі. Твор-

часці беларускіх графікаў уласціва ярка выражаная сацыяль-

ная накіраванасць. Так, літаграфія ўраджэнца Мінска Ю. Азям-

блоўскага "Славянскі нявольнік" ("Беларускі раб") сваім сюжэ-

там прыцягнула ўвагу А. Міцкевіча і дэманстравалася ім пад-

час чытанняў лекцый па славянскіх літаратурах у Парыжы.

Публіцыстычнасць сюжэта літаграфіі прыцягнула ўвагу А. Гер-

цэна, які высока ацаніў работу беларускага графіка.

Жывапіс Беларусі першай паловы XIX ст. багаты і разна-

стайны. Яго станаўленне і развіццё адбывалася ў агульным

накірунку развіцця рускага, польскага, літоўскага і ўкраінс-

кага жывапісу.

Адной з формаў выяўленчага мастацтва была скульптура.

Сярод скульптараў таго часу найбольшую вядомасць набылі

Ельскія (бацька - Караль і два яго сыны - Ян і Казімір),

Я. Астароўскі, Р. Слізень і інш. Іх творчасць была разнастай-

най у жанравых адносінах. Гэта партрэты-бюсты, медальёны

і барэльефы гістарычных дзеячаў, родных, знаёмых. Асаблі-

вае месца ў іх творчасці займала касцёльная скульптура,

якая захавалася і па сённяшні дзень.

У сярэдзіне XIX ст. завяршыўся адзін з этапаў у гісторыі

беларускай культуры. Пад уплывам польскай і рускай куль-

туры ішоў працэс фарміравання і развіцця нацыянальнай

культуры. Перш за ўсё ён вызначыўся ў станаўленні сучаснай

беларускай мовы, новай беларускай літаратуры, асэнсаванні

гістарычнага шляху.

Разам з тым у грамадска-культурным жыцці народа Бела-

русі выразна праявілася неадпаведнасць паміж дасягнутым

узроўнем духоўнай культуры і авалоданнем культурнымі гра-

мадскімі каштоўнасцямі. Магчымасці распаўсюджвання ас-

веты, народнай адукацыі былі абмежаваны. Феадальны строй

уступаў у супярэчнасць не толькі з сацыяльна-эканамічным,

але і з грамадска-культурным прагрэсам.

ІІІІ

СТАНАЎЛЕННЕ БУРЖУАЗНАГА ГРАМАДСТВА

Гістарыяграфія, крыніцы. Перыяд 60-90-х гг. XIX ст. у

гісторыі Беларусі аб'ядноўвае шэраг самастойных у гістарыя-

графічным плане пытанняў: адмена прыгоннага права і шляхі

капіталістычнай эвалюцыі сельскай гаспадаркі; рост гарадоў,

развіццё прамысловасці і гандлю; сацыяльны рух; фарміраван-

не беларускай нацыі і развіццё культуры; палітыка царызму і

г.д. Першыя публікацыі, прысвечаныя аналізу гэтых пытан-

няў, з'явіліся яшчэ да 1917 г. Спецыфічнай рысай тагачасных

публікацый было тое, што іх аўтары часта з'яўляліся сведкамі

гістарычных падзей і працэсаў, якія яны апісвалі. Іх работы

вызначаліся эмпірызмам, багаццем цікавых назіранняў, ста-

тыстычных звестак. Сярод іх, у залежнасці ад манеры струк-

турызацыі і характару змешчаных матэрыялаў, сустракаюц-

ца гістарычныя нарысы з элементамі мемуарыстыкі, падра-

бязныя статыстыка-эканамічныя даследаванні, падмацаваныя

вялізнымі дадаткамі ў выглядзе табліц, этнаграфічныя і фаль-

клорныя агляды і г. д. Тагачасная гістарыяграфія развівалася

ў трох аспектах: афіцыйна-ахоўніцкім, ліберальна-дэмакра-

тычным і народніцкім.

3 пункту гледжання афіцыйных колаў былі адлюстраваны

гістарычныя падзеі 1863 г. на Беларусі, а таксама грамадска-

палітычнае жыццё пасля разгрому паўстання пад кіраўніцт-

вам К. Каліноўскага ў публікацыях П. Бранцава, М. Катко-

ва, Г. Карнілава, М. Каяловіча, В. Ратча і інш. Імклівыя з'явы

аб'ектыўнай рэальнасці, класавыя супярэчнасці канца XIX -

пачатку XX стст. знайшлі свой адбітак з адпаведных пазіцый

у публікацыях чарнасоценца Л. Саланевіча, ліберала А. Са-

пунова, прадстаўнікоў беларускай нацыянальнай думкі Анто-

на і Івана Луцкевічаў, К. Каганца, С. Палуяна і іншых.

Бурны рост прамысловасці, саматужных промыслаў, пашы-

рэнне гандлю, становішча рабочых, эвалюцыя аграрнага пы-

тання і сельскагаспадарчай вытворчасці ў Беларусі 60-90-х гг.

XIX ст. адлюстраваны ў багатых звесткамі выданнях,

ТЭ М А II

4 Зак.2283

даследаваннях I. Вульферта, А. Дэмбавецкага, П. Баброўс-

кага, В. Сямёнава і іншых.

У 20-я гг. XX ст. з'явіліся грунтоўныя працы М. Доўнар-

Запольскага "Народное хозяйство Белоруссии 1861-1914 гг."

(1926), А. Цвікевіча "Западно-русснзм": Нарысы з гісторыі

грамадзкай мысьлі на Беларусі ў XIX і пачатку XX в."

(1929). Грамадска-палітычны рух і яго вынікі не маглі заста-

вацца па-за ўвагай даследчыкаў таго часу. Былі надрукава-

ныя ў гэты час манаграфіі і артыкулы С. Агурскага, У. Пічэ-

ты, А. Смоліча, Ф. Турука і іншых.

Гістарыяграфія 30-50-х гг. XX ст. вызначылася празмер-

най ідэалагізацыяй рабочага і сялянскага руху, грамадска-

культурнага жыцця. Не без ідэалагічных шаблонаў таго часу,

але ўсё ж змястоўны матэрыял аб сацыяльна-эканамічным

развіцці Беларусі ўтрымліваюць даследаванні Д. Дудкова,

I. Саладкова, М. Фрыдман і іншых.

У 60-80-х гг. з'явіўся шэраг прац па пытаннях сацыяльна-

эканамічнага развіцця Беларусі (даследаванні М.В. Біча,

М.Ф. Болбаса, К.І. Шабуні, В.П. Панюціча, Л.П. Лі-

пінскага, Х.Ю. Бейлькіна і іншых), развіцця грамадска-

палітычнай і навуковай думкі (Г.В. Кісялёў, У.А. Васілевіч,

У.М. Конан, В.Ф. Шалькевіч, Г.А. Каханоўскі, А.С. Майх-

ровіч, С.Х. Александровіч і інш.), эвалюцыі і формаў рабо-

чага, сялянскага, рэвалюцыйнага і нацыянальна-вызвален-

чага рухаў, палітыкі царызму на Беларусі (С.М. Самбук,

М.В. Біч і іншыя), гісторыі культуры Беларусі (Л.М. Дро-

баў, А. А. Лойка, А.І. Мальдзіс і іншыя). Каштоўным зда-

быткам для вывучэння гісторыі Беларусі стала выданне ка-

лектыўных абагульняючых прац: "и стория рабочего класса

Белорусской ССР" (Мн., 1984. Т. 1), "Гісторыя Беларускай

ССР" ( Мн., 1972. Т. 2), "Гісторыя беларускага мастацтва"

(Мн., 1989. Т. 3) і г. д.

Па-за ўвагай даследчыкаў у гэты час засталіся пытанні

гісторыі дваранства, буржуазіі, інтэлігенцыі, комплекснага

асэнсавання развіцця беларускага нацыянальнага руху і яго

ідэалогіі, фарміравання беларускай нацыі, палітыка царызму

ў Беларусі ў сацыяльна-культурнай і нацыянальнай сферах,

грамадска-палітычнага становішча і г. д.

90-я гады вызначаліся цікавасцю даследчыкаў да пытан-

няў перш за ўсё палітычнай і этнакультурнай гісторыі Бела-

русі. З'явіліся ў друку цікавыя працы М.В. Біча, В.П. Паню-

ціча, Г.В. Кісялёва, П.І. Брыгадзіна, З.В. Шыбекі і інш. Вы-

дадзены "Нарысы гісторыі Беларусі" (Мн., 1994. Ч. 1; Мн.,

1995. Ч. 2).

Крыніцы па гісторыі Беларусі 60-х гг. XIX - пачатку XX стст.

шматлікія. У значнай ступені яны апрацаваны і апублікава-

ны, асабліва статыстыка і заканадаўчыя акты. Але боль-

шасць дакументаў знаходзіцца ў архівасховішчах і рукапіс-

ных аддзелах бібліятэк Мінска, Гродна, Вільнюса, Масквы,

Санкт-Пецярбурга, Варшавы, Кракава і інш. Узнікае праб-

лема іх выяўлення і выкарыстання. Як архіўныя, так і апуб-

лікаваныя крыніцы адрозніваюцца па свайму паходжанню і

ступені сваёй рэпрэзентатыўнасці. Часта гістарычныя кры-

ніцы не супаставімыя паміж сабой з-за адрозненняў па

свайму паходжанню, тэхніцы і праграме збору звестак. Па

прычыне існуючага разрыву паміж задачамі, якія стаялі

перад складальнікам дакумента, і навуковымі мэтамі дас-

ледчыкаў, нярэдка паўстае праблема выяўлення падтэкста

вай, скрытай інфармацыі.

Аснову для характарыстыкі сацыяльна-эканамічных, дэ-

маграфічных і культурных працэсаў складаюць масавыя

статыстычныя дадзеныя. Цікавыя звесткі па гісторыі Бела-

русі даносяць апублікаваныя матэрыялы пазямельных абс-

ледаванняў 1877, 1887, 1905 гг., ваенна-конскіх перапісаў,

статыстыкі землеўладання, дадзеныя паказальнікаў і спісаў

фабрык і заводаў, штогадовых справаздач губернатараў і

дадаткаў да іх, аглядаў навучальных устаноў, "Адресов-

календарей ..." і г. д. Каштоўнымі з'яўляюцца апублікава-

ныя вынікі Усеагульнага перапісу насельніцтва 1897 г.

Яны дазваляюць адносна аб'ектыўна характарызаваць са-

цыяльна-дэмаграфічную, прафесійную і саслоўную струк-

туры насельніцтва, дапамагаюць прааналізаваць вынікі на-

цыянальнай палітыкі царызму, эвалюцыю сацыяльна-эка-

намічных працэсаў на Беларусі ў канцы XIX ст.

Значную частку дакументаў складаюць заканадаўчыя

акты, распараджэнні ўрадавых органаў, а таксама матэрыя-

лы справаводства міністэрстваў, Сінода, губернатарскіх кан-

цылярый, павятовых органаў. Яны дазваляюць характарыза-

ваць палітыку царызму на Беларусі, тагачаснае грамадскае і

культурнае жыццё, некаторыя працэсы ў развіцці эканомікі.

У другой палове XIX - пачатку XX стст. узрастае роля

перыядычнага друку. Перыядычныя выданні істотна адрозні-

валіся паміж сабой па ідэйна-мастацкаму накірунку. У

Мінску, Гродне, Віцебску, Магілёве, Вільні выдаваліся "Гу-

бернские ведомости" з афіцыйнай інфармацыяй губерняў,

"Памятные книжки...", "Епархиальные ведомостИ" і г. д. Вялікі

ўплыў на грамадскую думку аказвала газета "Минский лис-

ток", якая хутка адклікалася на розныя праявы жыцця. У

пачатку XX ст. павялічылася колькасць дзяржаўных і пры-

ватных перыядычных выданняў, у тым ліку з'явіўся беларус-

камоўны легальны друк, матэрыялы якога дазваляюць уз-

навіць многія старонкі гісторыі нацыянальна-вызваленчага

руху, жыцця рабочых і сялян.

Да нядаўняга часу мала выкарыстоўвалася даследчыкамі

беларуская мемуарыстыка. Багатыя звесткі ўспамінаў, а так-

сама эпісталярная спадчына дазваляюць раскрыць падтэкст

гістарычных з'яў і працэсаў. Частка мемуараў апублікавана.

Гэта ўспаміны віленскага генерал-губернатара М. Мураўёва,

нацыяльна-культурных дзеячаў А. Луцкевіча, Я. Дылы,

А. Багдановіча і інш.

Звесткі аб палітычных працэсах і падзеях, сацыяльных

канфліктах, вызваленчым руху на тэрыторыі Беларусі ўтрым-

ліваюць дакументы палітычных партый, нелегальных аргані-

зацый. Гэтыя матэрыялы ў большасці яшчэ не апрацаваныя і

захоўваюцца ў архівах. Наогул гістарычныя крыніцы па бе-

ларускай гісторыі другой паловы XIX - пачатку XX стст.

разнапланавыя і багатыя, што дазваляе гісторыкам пра-

водзіць маштабныя даследаванні.

100

ЛЕКЦЫЯ 5

БУРЖУАЗНЫЯ РЭФОРМЫ

♦ Аграрная рэформа 1861-1863 гг.

♦ Рэформы грамадскага ладу 1864 г.

Аграрная рзформа 1861-1863 гг. У XIX ст. у дзяржаўна-

палітычным ладзе краін Заходняй Еўропы адбыліся значныя

змены. Перамога капіталізму над феадалізмам у эканамічнай

сферы выклікала неабходнасць стварэння адпаведнай палі-

тычнай сістэмы буржуазнага грамадства. На змену феадаль-

на-абсалютысцкай манархіі прыйшлі новыя формы дзяржаў-

нага ўтварэння - канстытуцыйныя манархіі, буржуазна-пар-

ламенцкія рэспублікі.

У адрозненне ад заходніх краін дзяржаўна-палітычны лад

Расіі ў сярэдзіне XIX ст. заставаўся некранутым буржуазнымі

пераўтварэннямі. Тут панавалі абсалютызм і прыгоннае пра-

ва. Сведчаннем крызісу дзяржавы стала Крымская вайна

(1853-1856). Расія не здолела супрацьстаяць краінам Заход-

няй Еўропы і пацярпела паражэнне. Стала відавочна, што

прыгонніцкая сістэма значна прайграе капіталістычнай з яе

таварна-грашовымі адносінамі, рынкам працы і жорсткай

канкурэнцыяй, якія падштурхоўваюць тэхнічнае развіццё, вя-

дуць да інтэнсіфікацыі вытворчасці. Між тым аб'ектыўныя

патрэбы эканамічнага і палітычнага развіцця грамадства

прымусілі расійскія ўлады пачаць распрацоўку і правядзенне

неабходных рэформаў "зверху".

Беларусь сярэдзіны XIX ст. уяўляла сабой аграрны рэгіён.

Сельская гаспадарка вызначала яго эканамічнае аблічча. Ас-

ноўную масу насельніцтва (каля 72,3%) складалі сяляне, якія

падзяляліся на тры катэгорыі: прыватнаўласніцкія, дзяржаў-

ныя і вольныя. Акрамя гэтага на Беларусі меліся нязначныя

групы сялян удзельных (належалі царскай сям'і), паезуіцкіх,

ленных, царкоўных і манастырскіх.

Нягледзячы на прыгоннае права, умовы эканамічнага раз-

віцця непазбежна ўцягвалі Беларусь на шлях капіталізму.

101