Брыгадзін П.І., Ладысеў У.Ф., Зялінскі П.І. і інш. Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Часть 2. XIX XX стагоддзі

Подождите немного. Документ загружается.

Прамежкавае становішча паміж горадам і вёскай займалі

мястэчкі. Яны не мелі заканадаўча аформленага дакладнага

вызначэння. Гэта была спецыфічная з'ява, характэрная для

заходніх губерняў Расійскай імперыі. Каля паловы мястэчак

знаходзілася на тэрыторыі Беларусі. Тут пераважалі па коль-

касці дробныя мястэчкі (да 2 тыс. жыхароў), але налічвалася

каля ста населеных пунктаў з насельніцтвам ад 2 да 5 тыс.

чалавек і нават вышэй.

У 80-х гг. XIX ст. з'явілася неабходнасць размежавання

мястэчак і сельскіх паселішчаў у сувязі з забаронай у 1882 г.

яўрэям сяліцца па-за межамі гарадоў і мястэчак. Мястэчкі

мелі пераважна прыватнаўласніцкі характар і шматэтнічны

склад насельніцтва. 82,5% мястэчак Беларусі ў пачатку 60-х

гг. знаходзілася на памешчыцкіх землях, астатнія - на дзяр-

жаўных, у той час як вёскі стаялі пераважна на сялянскіх

землях. У 1863 г. для мяшчан замест падушнага падатку

быў уведзены падатак з нерухомай маёмасці. Разам з мяш-

чанамі гэты падатак павінны былі плаціць таксама і жыха-

ры (у тым ліку сяляне) мястэчак. Акрамя таго, пасля 1875 г.

з'явілася местачковае мяшчанскае самакіраванне. У пачат-

ку 60-х гг. у беларускіх губернях налічвалася 418 мястэчак,

у канцы стагоддзя - каля 320. Мястэчкі адыгрывалі знач-

ную ролю ў эканамічным жыцці. Каля паловы ўсіх занятых

у сферы прамысловасці Беларусі канцэнтравалася ў мястэч-

ках, у гарадах - прыкладна 30%, у сельскіх населеных пунк-

тах - каля 18%.

За другую палову XIX ст. толькі адно паселішча Беларусі

атрымала афіцыйны статус горада. Гэта - Горкі ў 1861 г.,

хаця шэраг мястэчак па сваіх памерах і гандлёва-прамысло-

ваму значэнню не ўступалі некаторым гарадам, а часам іх і

пераўзыходзілі. Расійскі ўрад не спяшаўся надаваць гарадскі

статус населеным пунктам Беларусі. Тыя, што былі афіцыйна

прызнаны гарадамі, звычайна выконвалі пэўную адміністра-

цыйную функцыю. Сярод 44 беларускіх гарадоў налічваліся

4 губернскія цэнтры, 31 - павятовых і толькі 9 - пазаштатных

ці беспавятовых гарадоў.

122

У гарадскіх цэнтрах Беларусі на працягу другой паловы

XIX ст. паступова паляпшаліся бытавыя ўмовы жыцця і

прадпрымальніцтва. Тут з'явіліся брукаваныя вуліцы, элект-

раасвятленне, тэлефонная сувязь і г. д. Ужо з 1860 г. уздоўж

шашэйных і чыгуначных дарог працягнуліся тэлеграфныя

правады, якія злучылі многія населеныя пункты. 3 1874 г. на

Беларусі пачалі дзейнічаць водаправод (у Мінску), з 1889 г. -

электраасвятленне (пры Добрушскай папяровай фабрыцы), з

1898 г. - трамвай (у Віцебску), які тут быў пушчаны раней,

чым у Маскве і Пецярбургу.

У ііэ л ы м урбанізацыйныя працэсы ў Беларусі другой пало-

вы XIX ст. развіваліся ў неспрыяльных умовах. Тагачаснаму

стану эканомікі Беларусі найбольш адпавядалі дробныя гара-

ды і буйныя мястэчкі. У іх канцэнтравалася больш паловы

неземляробчага насельніцтва Беларусі. Структура вытвор-

часці ў такіх паселішчах найбольш адпавядала мясцоваму

ўкладу жыцця. Беларускія гарады мелі перавагу над расійскімі

ў сферы гандлю, які тут быў больш інтэнсіўным.

Транспарт, гандаль, крэдыт. Да 60-х гадоў XIX ст. асноў-

нымі сродкамі зносін на Беларусі з'яўляліся водныя, шашэй-

ныя і грунтавыя дарогі, якімі карыстаўся ўнутраны і замежны

гандаль. Водныя шляхі ў беларускіх губернях складалі ў ся-

рэдзіне XIX ст. 5399 вёрст, паштовыя дарогі - 3816 вёрст,

шашэйныя дарогі - 1109 вёрст. Водныя шляхі ўтваралі рэкі

басейнаў Дняпра, Заходняй Дзвіны і Нёмана, што Днепра-

Бугскім, Агінскім і Бярэзінскім каналамі злучаліся ў адзіную

транспартную сетку. У рачным суднаходстве за 60-90-я гг.

XIX ст. значна ўзрасла роля параходаў. У 1900 г. на рэках

Беларусі налічвалася 194 паравых і 590 непаравых суднаў.

За гэты ж перыяд прыкметна палепшылася якасць і павялічы-

лася працягласць шашэйных дарог. У пачатку XX ст. у раз-

ліку на 100 кв. вёрст Беларусь іх мела ў 2 разы больш, чым

Еўрапейская Расія. Асаблівае значэнне мела Пецярбургска-

Кіеўская і Маскоўска-Варшаўская шашэйныя дарогі.

На эвалюцыю структуры гарадскіх паселішчаў, далейшае

развіццё гандлёва-прамысловай дзейнасці істотны ўплыў ака-

123

зала чыгуначнае будаўніцтва. Акрамя ваенна-стратэгічных

задач яно адпавядала патрэбам агульнарасійскага рынку.

Аднак правядзенне чыгуначных магістраляў не ўлічвала пат-

рэб развіцця беларускага ўнутранага рынку, існаваўшай

структуры гарадскіх паселішчаў, змяніла транзітнае станові-

шча Беларусі ў гандлі Расіі з заходнімі краінамі. Першая

чыгунка праз Беларусь прайшла ў 1862 г. Гродзенскі кавалак

пабудаванай Пецярбургска-Варшаўскай магістралі склаў 50

вёрст. У 1866 г. было завершана будаўніцтва Рыга-Арлоў-

скай чыгункі, якая прайшла праз паўночны ўсход Беларусі

(Дзвінск - Полацк - Віцебск). У лістападзе 1871 г. быў

адкрыты рух на беларускім адрэзку (праз Оршу, Барысаў,

Мінск, Баранавічы) чыгуначнай магістралі Масква - Брэст.

Праз два гады была здадзена ў эксплуагацыю Лібава-Ромен-

ская чыгунка, якая прайшла праз Маладзечна - Мінск - Баб-

руйск - Гомель. У 80-х гг. пачаўся рух на палескіх чыгунках,

якія складаліся з невялікіх участкаў (Вільня - Баранавічы -

Лунінец, Гомель - Лунінец - Пінск - Жабінка, Баранавічы

Слонім - Ваўкавыск - Беласток). Да палескіх чыгунак былі

далучаны ўчасткі, якія звязалі Брэст з Украінай, Гомель з

Бранскам. У 1896 г. закончылася будаўніцтва лініі Асіповічы -

Старыя Дарогі, а ў 1902 г. Пецярбургска-Адэскай магістралі,

якая пралягла праз Віцебск, Оршу, Магілёў, Жлобін.

У выніку чыгуначнага будаўніцтва асноўнымі вузламі і

цэнтрамі трапзітнага гандлю сталі Мінск, Гомель, Орша,

Жлобін, Пінск, Мазыр, Слонім, Баранавічы, Лунінец і інш.

Аднак на мясцовым рынку новыя чыгуначныя станцыі не

адразу станавіліся гандлёвымі цэнтрамі. У 60-90-х гг. пасту-

пова страчваюць сваю ролю кірмашы, затое актывізуецца

магазінна-крамны гандаль. У канцы XIX ст. на яго прыходзі-

лася 95% усяго ўнутранага абароту гарадоў.

На беларускім рынку галоўным таварам у канцы XIX ст.

быў лес. Другое месца па значнасці ў грузаабароце займала

група прадуктаў паляводства (зернявыя,. плады, гародніна

і г. д.). Аднак удзельная вага гэтых тавараў на працягу

другой паловы XIX ст. скарачалася, асабліва ў сувязі з аг-

124

рарным крызісам. Апошні прывёў да пераспецыялізацыі

землеўласнікаў на мясамалочную вытворчасць і адпаведна

да росту ў таваразвароце ўдзельнай вагі прадуктаў жывёла-

гадоўлі. У грузаабароце Беларусі былі тавары з мінеральна-

га паліва, будаўнічых матэрыялаў, металічных вырабаў,

шкла, солі.

Прадукты сельскай гаспадаркі і вырабы прамысловасці,

акрамя збыту на месцы, вывозіліся ў гарады Расіі, Украіны,

Польшчы. Спірт вывозіўся ў Пецярбург, Кіеў, Адэсу, Маск-

ву, Цвер. Прадукцыя запалкавых фабрык адпраўлялася ў

Ромны, Палтаву, Харкаў, Варшаву, Баку; папера і кардон - у

Кіеў, Екацярынаслаў, Адэсу, Рыгу. Вырабы шкляной і ке-

рамічнай прамысловасці збываліся ў Маскве, Кіеве, Адэсе.

У другой палове XIX ст. з развіццём гандлёвага прадпры-

мальніцтва вырасла колькасць асоб, якія ім займаліся. Склад

апошніх па саслоўнаму паходжанню і сацыяльна-эканамічна-

му становішчу істотна пашырыўся. Да канца XIX ст. гандлё-

вае прадпрымальніцтва ў адносна буйных памерах закана-

даўча звязвалася з прыналежнасцю да купецкага саслоўя. На

пачатку 60-х гг. колькасць купцоў у беларускіх губернях

складала 14,9 тыс. чалавек. Перапіс насельніцтва 1897 г.

зафіксаваў тут каля 18,3 тыс. чалавек. Аднак многія прад-

прымальнікі лічылі для сябе больш мэтазгодным заставацца

па-за межамі купецкага саслоўя, прыналежнасць да якога не

давала ніякіх рэальных пераваг. Яны набывалі пасведчанні

на права займацца гандлем і промысламі, але не выкуплялі

гільдзейскіх дакументаў. Акрамя таго, статыстыка набытых

прамысловых дакументаў улічвала і дробнае прадпрымальні-

цтва (развозны, разносны гандаль і г. д.). Так, толькі ў

Мінскай губерні ў 1870 г. было выдадзена 12 625 гадавых

пасведчанняў і білетаў на права гандлю і промыслаў, з іх

1317 (10,4%) - гільдзейскіх. У 1895 г. колькасць набытых тут

гадавых дакументаў склала 14 239, у тым ліку 2 529 (17,8 %)

купецкіх.

У сярэдзіне XIX ст. пачалі з'яўляцца на тэрыторыі Бела-

русі крэдытныя кааператывы, аб'яднанні дробных гандляроў,

125

рамеснікаў, сялян і г. д. У 1870 г. у Гомелі, а затым у 1874 г. -

у Полацку, 1882 г. - у Віцебску былі адкрыты гарадскія

грамадскія банкі, якія належалі органам гарадскога самакі-

равання. У 1873 г. быў створаны першы прыватны банк на

тэрыторыі Беларусі - Мінскі камерцыйны. Ён займаўся пера-

важна крэдытаваннем гандлю сельскагаспадарчай прадук-

цыяй, лесам. Аддзяленні банка дзейнічалі ў Гомелі, Магілёве,

а таксама за межамі Беларусі - у Лібаве, Навазыбкаве. У

1881-1884 гг. у Мінску, Віцебску, Магілёве, Гродне пачалі

дзейнічаць аддзяленні Дзяржаўнага банка Расіі, якія крэдыта-

валі багатых кліентаў. Ва ўсіх беларускіх губернях дзейнічалі

аддзяленні Дваранскага зямельнага банка, які быў сгвораны

для льготнага крэдытавання памешчыкаў пад заклад зямлі і

будынкаў. У Мінску, Віцебску і Магілёве былі адчынены

аддзяленні Сялянскага зямельнага банка, куды, як і ў Два-

ранскі зямельны банк, доступ мелі асобы праваслаўнага ве-

равызнання. У 1874 г. з'явіліся Мінскае і Магілёўскае тава-

рыствы ўзаемнага крэдыту, да канца XIX ст. іх колькасць

павялічылася да 9. Асобныя з іх мелі не меншы аб'ём апера-

цый, чым філіялы буйных агульнарасійскіх банкаў.

Па крэдытных аперацыях у сярэдзіне XIX ст. Беларусь

залежала ад Германіі і яе пасрэдніцы Польшчы. У апошняй

чвэрці XIX ст. асноўны накірунак уплыву ў крэдытнай сферы

перамясціўся з захаду на ўсход. У гэты час ужо склалася

агульнарасійская крэдытная сістэма. У 90-х гадах XIX ст. у

гарадах Беларусі пачалі працаваць аддзяленні Маскоўскага

міжнароднага гандлёвага банка (Віцебск, Брэст), Пецярбург-

ска-Азоўскага (Мінск), Арлоўскага (Гомель, Орша, Баб-

руйск), Паўднёва-Рускага (Магілёў), Віленскага (Бабруйск),

Паўднёвага (Гродна) камерцыйных банкаў. Усе беларускія

губерні былі ўключаны ў раён дзейнасці Віленскага зямельна-

га банка. Акрамя таго, Віцебская, Магілёўская і Мінская

губерні ўваходзілі ў сферу ўплыву Маскоўскага, а Віленская

і Гродзенская - падпадалі пад уплыў Пецярбургска-Тульска-

га зямельных банкаў.

126

АСАБЛІВАСЦІ САСЛОЎНАЙ УРАДАВАЙ

ПАЛІТЫКІ Ў 60-90-я гг. XIX ст.

♦ Нацыянальны аспект

♦ Сацыяльна-саслоўныя праблемы

Нацыянальны аспект. Нацыянальная палітыка Расійскага

ўрада ў дачыненні да Беларусі вызначалася ў большай сту-

пені спецыфічнымі чым агульнымі рысамі. Прычыны гэтага

былі абумоўлены неабходнасцю змагання расійскага са-

мадзяржаўя з уплывам польскага нацыянальна-вызваленчага

руху і рэжымам абмежавальных законаў, асабліва ў дачы-

ненні яўрэйскага насельніцтва.

Абмежавальныя законы прывялі да штучнай канцэнтрацыі

яўрэяў у гарадах і мястэчках Беларусі, колькаснай перавагі

іх сярод гарадскога пралетарыяту і гандлёва-прамысловага

насельніцтва, адбіліся на ўзроўні канцэнтрацыі прадпрыем-

стваў і дэфармавалі структуру прамысловай і гандлёвай бур-

жуазіі, пралетарыяту, затрымлівалі іх кансалідацыю як сацы-

яльных груп. Яны абвастрылі аграрную перанаселенасць у

Беларусі, прывялі да зніжэння кошту зямлі, перашкаджалі яе

вольнай куплі-продажу, спрыялі захаванню дваранскага зем-

леўладання ў беларускіх губернях.

Кантынгент чыноўнікаў у Беларусі другой паловы XIX ст.

фарміраваўся ў асноўным за кошт прысланых з унутраных

губерняў Расіі дзяржаўных служачых. 3 1863 па 1865 гг. у

беларускіх губернях было прызначана на службу звыш 4600

новых чыноўнікаў. Пераважная большасць з іх з'яўлялася

ўраджэнцамі велікарускіх губерняў. Каб утрымаць запроша-

ных чыноўнікаў на новым месцы, ім на льготных умовах

прадаваліся казёныя і канфіскаваныя маёнткі, устанаўлівалі-

ся павышаныя аклады. Так, у 1866-1873 гг. у Віленскай,

Мінскай і Гродзенскай губернях 300 чыноўнікаў купілі 329 зя-

мельных уладанняў агульнай плошчай 146,3 тыс. дзесяцін.

ЛЕКЦЫЯ 7

127

Наогул, для службы ў заходняй частцы Расійскай імперыі

заахвочваліся ўраджэнцы велікарускіх губерняў. Трэба

зазначыць, што далёка не заўсёды прынятыя льготы апраўдва-

ліся. Нярэдка губернатары скардзіліся на тое, што прыезджыя

чыноўнікі характарызаваліся нізкімі маральнымі і прафесій-

нымі якасцямі. Ахвочымі да прапанаваных прывілеяў былі

чыноўнікі авантурыскага складу, якія не стваралі аўтарытэту

расійскім уладам сярод мясцовага грамадства.

Росту аграрнай перанаселенасці ў беларускай вёсцы са-

дзейнічала абмежаванне перасялення сялян на слабанаселе-

ныя і вольныя землі Расійскай імперыі. Яно праводзілася з

мэтай захавання таннай рабочай сілы і ўмацавання "рускага

элемента" ў беларускіх губернях за кошт праваслаўнага ся-

лянства. Гэта піадмацоўваў закон 13 ліпеня 1889 г. і пазней

крыху яго аблегчыў цыркуляр 2 ліпеня 1894 г., які ствараў

больш спрыяльныя ўмовы перасялення.

Урадавая палітыка ў дачыненні да дваранства Беларусі

змянялася ў залежнасці ад нацыянальна-канфесійнай прына-

лежнасці яго прадстаўнікоў, пашырэння польскага нацыя-

нальнага руху і рэвалюцыйнага руху ў Расіі, змен у адносі-

нах дваранства да ўрадавых мерапрыемстваў, асабліва рэ-

алізацыі рэформы 1861 г. і аграрнага заканадаўства.

У першыя гады пасля падаўлення паўстання 1863 г. урад

ставіўся з недаверам да каталіцкага дваранства; гэта вы-

значалася рэпрэсіўнымі мерамі ў сферы землеўладання і

землекарыстання, некаторым абмежаваннем саслоўных пра-

воў. Мясцовае дваранства ўрадам было як бы падзелена на

часткі. Большнасць дваран каталіцкага веравызнання лічы-

ліся нядобранадзейнымі ў палітычных адносінах, меншасць -

праваслаўнага веравызнання, нямецкія памешчыкі, дваране

прыбалтыйскага паходжання - былі прызнаны апорай са-

мадзяржаўя.

Пасля паўстання 1863 г. урад вярнуўся да палітыкі

прыпіскі да падатковых саслоўяў беззямельнай і неаселай

шляхты, якая актыўна праявіла сябе ў нацыянальным руху. У

новых правілах 1864 г. ускладніліся шляхі пацвярджэння

128

шляхтай сваёй дваранскай годнасці, што скарачала коль-

касць прадстаўнікоў вышэйшага саслоўя. У беларускіх гу-

бернях была прыпынена дзейнасць дваранскіх сходаў -

саслоўных выбарных органаў, а таксама зачынены дваран-

скія вучылішчы, заканчэнне якіх давала права паступаць на

дзяржаўную службу. У дваранскія вучылішчы паступалі пе-

раважна дзеці маламаёмаснай шляхты, сацыяльная і палі-

тычная актыўнасць якіх выклікала асаблівую заклапоча-

насць ва ўрада. Уведзены былі абмежаванні пры паступ-

ленні католікаў у вышэйшыя і сярэднія навучальныя ўстано-

вы. Да 1868 г. на тэрыторыі Беларусі захоўвалася ваеннае

становішча. Дваранству ў час яго дзеяння забаранялася

збірацца разам па некалькі чалавек, нават на сямейныя ўра-

чыстасці, без асобага дазволу мясцовых уладаў. Захоўвалі-

ся штрафы і кантрыбуцыйныя зборы, якія спачатку наклад-

валіся бескантрольна і ператварыліся ў крыніцу дадатковых

даходаў мясцовых уладаў, а з 1866 г. накладваліся толькі са

згоды губернатара.

Пасля адмены ваеннага становішча ў заходніх губернях

урад меў пэўныя хістанні ў сваёй палітыцы ў дачыненні да

дваранства. Але ў канчатковым выніку, адмовіўшыся што-

небудзь змяніць у сферы абмежаванняў у адносінах да ка-

таліцкай часткі дваранства, ён пайшоў па шляху выключэн-

няў з правіла, вызваляў ад дзеяння закона асобных дваран,

прадстаўляючы гэта як акт асаблівай міласці. Такім чынам,

улады стрымлівалі незадаволеных і задавальнялі тых, якія

ішлі на супрацоўніцтва. Праўда, спачатку на некаторыя

ўступкі ўрад пайшоў. У 1867 г. было дазволена замяніць

прадвадзіцеляў дваранства, якія не мелі маёнткаў у краі, на

мясцовых рускіх ці праваслаўных памешчыкаў. Акрамя таго,

у 1867 г. былі спынены ўсе незавершаныя следчыя справы па

ўдзелу ў паўстанні, а тым, каго выслалі ў адміністрацыйным

► парадку з Царства Польскага і заходніх губерняў, было

дазволена вяртацца.

Пачынаючы з канца 60-х гг. XIX ст. урад палічыў магчы-

мым змяніць адносіны ў дачыненні да каталіцкай царквы і

5 Зак. 2283 129

выдання польскай літаратуры. Не адмяняючы ўведзеных абме-

жаванняў, урад вырашыў пазбягаць дзеянняў, якія б маглі быць

расцэнены як ганенні на каталіцкую царкву. Закрыццё касцё-

лаў і капліц адбывалася з вялікай перасцярогай. У мясцовым

друку спыніліся адкрытыя нападкі на католікаў. Аднак мясцо-

вая адміністрацыя не адмовілася ад пільнага нагляду за ка-

таліцкімі святарамі і за зместам іх пропаведзяў. Па-ранейшаму

не дазвалялася ксяндзам пакідаць свае прыходы без дазволу

мясцовых уладаў, забараняліся духоўныя працэсіі, якія не былі

ўстаноўлены каталіцкай царквой. Праяўленне некаторай лаяль-

насці ў канфесійным пытанні было выклікана ўзнікненнем заці-

каўленасці ўрада ў саюзе з мясцовым каталіцкім дваранствам

для ўмацавання сваёй сацыяльнай апоры.

Пачынаючы з сярэдзіны 1869 г. у беларускіх губернях

аднавілі выданне кніг на польскай мове. У 70-х гг. XIX ст. з

дазволу віленскага цэнзара былі выдадзены 254 кнігі на

польскай мове, галоўным чынам на рэлігійную тэматыку.

Пры неабходнасці невялікія падачкі мясцоваму дваранству

ўрадавымі коламі разглядаліся як першы крок да поўнага

задавальнення іх памкненняў узамен на адмову змагацца за

адраджэнне Польшчы.

У час палітычнай рэакцыі 80 - пачатку 90-х гг. XIX ст. ва

ўмовах узмацнення палітыкі вялікадзяржаўнага шавінізму

ўрад і мясцовая адміністрацыя адыходзяць ад палітыкі папя-

рэдніх гадоў. Каталіцкае дваранства зноў успрымалася як

ненадзейны саюзнік. Папярэдняя палітыка была аб'яўлена

памылковай і здрадай "рускай справе" ў Беларусі. Па загаду

віленскага генерал-губернатара І.С. Каханава ў 1884-1885 гг.

большасць чыноўнікаў каталіцкага веравызнання зноў была

звольнена і заменена на рускіх. Да 1888 г. былі зменены ўсе

прадвадзіцелі дваранства з ліку мясцовых каталіцкіх земле-

ўладальнікаў на рускіх дваран, многія з якіх не мелі зямель-

най уласнасці ў Беларусі. Былі спробы нават зачыніць тава-

рыствы сельскіх гаспадароў у сувязі з тым,- што там, на дум-

ку расійскіх уладаў, справамі кіравалі "польскія" земле-

ўласнікі. Мясцовыя ўлады ўзмацнілі дыскрымінацыйныя

130

меры ў дачыненні да каталіцкага дваранства, не дапускалі

парушэнняў абмежавальных законаў у сферы землеўладання

і землекарыстання католікаў і яўрэяў.

У залежнасці ад таго, як змяняліся адносіны ўладаў да

дваранства Беларусі адбываліся перамены ва ўрадавай палі-

тыцы ў дачыненні да сялянства. Адмена ва ўмовах паўстання

1863 г. часоваабавязаных адносін сялянства і перавод яго ў

разрад уласнікаў прымусілі ўрад тэрмінова вырашаць пытанні

забеспячэння сялян палівам, размежавання памешчыцкіх і ся-

лянскіх угоддзяў, а таксама сервітутнае пытанне. Памешчыкі

пасля адмены часоваабавязанага стану нярэдка пераставалі

забяспечваць сялян і лічылі, што апошнія страцілі права на

сервітуты. У 1863 г. урад быў зацікаўлены ў спакоі вёскі і ў

сувязі з гэтым пайшоў на ўступкі сялянству. У адпаведнасці з

распараджэннем віленскага генерал-губернатара за сялянамі

захоўвалася права атрымання паліва ад памешчыкаў па ўста-

ноўленай плаце ці за павіннасці. Урад забараніў у Беларусі і

Літве абавязковае размежаванне ўгоддзяў па жаданню аднаго

толькі памешчыка і захаваў за сялянамі права на сервітуты.

Пасля 1864 г., калі паўстанне станавілася ўсе больш аддале-

най гістарычнай падзеяй, урад спыніў уступкі сялянству.

Ужо ў канцы 60-х гг. мясцовая адміністрацыя прапанава*

ла ў выпадках несупадзення памераў сялянскіх надзелаў у

сапраўднасці і паводле выкупнога акта браць за аснову па-

мер надзелу адпаведнага выкупнога акта, што фактычна па-

збаўляла беларускіх сялян права на іх дарэформенны надзел.

Сялянам прапаноўвалася заключаць пагадненні з паме-

шчыкамі аб перадачы ім лішкаў зямлі супраць выкупных

дакументаў за дадатковыя выкупныя плацяжы. У такой сіту-

ацыі складаўся дадатковы акт. У выпадку, калі землеўла-

дальнік не пагаджаўся на вяртанне зямлі, то яе адразалі ў

карысць памешчыка.

На рубяжы 70-80-х гг. урад зноў зрабіў некаторыя крокі ў

сялянскім пытанні і ўлічыў бяскрыўдныя для памешчыкаў пат-

рабаванні сялян. Не парушаючы правоў памешчыкаў, у канцы

70 - пачатку 80-х гг. была зменена падатковая сістэма, устаноў-

131