Павленко С.О. Оточення Гетьмана Мазепи: соратники та прибічники
Подождите немного. Документ загружается.
61
÷àñòèíà I²I
•
ÑÎÐÀÒÍÈÊÈ ÒÀ ÏÐÈÁ²×ÍÈÊÈ ÃÅÒÜÌÀÍÀ
â³í ïðèñâÿòèâ â³äñòîþâàííþ ³íòåðåñ³â Óêðà¿íè ó ñâ³ò³, àêòèâíî âåäó÷è
äèïëîìàòè÷í³ ïåðåãîâîðè ç óðÿäîâöÿìè ïðîâ³äíèõ ºâðîïåéñüêèõ
êðà¿í, çàëó÷àþ÷è ¿õ äî àíòèðîñ³éñüêî¿ êîàë³ö³¿. Éîãî çóñèëëÿ íå
óâ³í÷àëèñÿ óñï³õîì, àëå âîíè íå áóëè ìàðíèìè: âîãíèê áîðîòüáè çà
âîëþ Óêðà¿íè, ¿¿ ñàìîñò³éí³ñòü íå çãàñàâ íàâ³òü ó íàéòÿæ÷³ ðîêè ðåàêö³¿,
éîãî òåïëî çàðîäæóâàëî íàä³þ íà êðàù³ ÷àñè â ñåðöÿõ áàãàòüîõ
ïàòð³îò³â.
___
1.10.
___
ÄÎÂÃÎÏÎËÈÉ ÊËÈÌ
(? – 1719)
Óïåðøå îäèí ç äîâ³ðíèê³â ². Ìàçåïè çãàäóºòüñÿ ó 1687 ð. ÿê
ï³äïèñàíò ñòàòåé íîâîîáðàíîãî ãåòüìàíà. ³í ïîñòàâèâ ñâ³é ï³äïèñ ï³ñëÿ
â³éñüêîâèõ êàíöåëÿðèñò³â Ãåíåðàëüíî¿ êàíöåëÿ𳿠Ã. Áîëäàêîâñüêîãî ³
Ì. Ìàëêîâñüêîãî
445
. ³äðàçó ï³ñëÿ Êîëîìàêà Ê. Äîâãîïîëèé âèêîíóâàâ
äåë³êàòíå äîðó÷åííÿ ². Ìàçåïè – ðàçîì ç ². Áèñòðèöüêèì çíàéøîâ ³
â³äêîïàâ ïðèõîâàí³ ². Ñàìîéëîâè÷åì êîøòîâíîñò³ é ïåðåäàâ ¿õ íîâîìó
ïàòðîíó
446
.
Ê. Äîâãîïîëèé ÿêîãîñü âïëèâîâîãî óðÿäó íå çàéìàâ, àëå, ÿê çíà÷íèé
â³éñüêîâèé òîâàðèø
447
, íàëåæàâ äî êîëà íàáëèæåíèõ îñ³á ãåòüìàíà,
êîòð³ âèêîíóâàëè âñ³ëÿê³ âàæëèâ³ äîðó÷åííÿ
448
. Ó 1700 ð. êè¿âñüêèé
ïîëêîâíèê Ê. Ìî곺âñüêèé ñêàðæèâñÿ, ùî Äîâãîïîëèé íà âåñ³ëë³
². Îáèäîâñüêîãî éîãî «æîíó ïðè ëþäÿõ ìíîãèõ çíåâàæàë ÿê õîò³ë,
êóðâîþ íàçèâàë è èíøèìè óùèïëèâèìè ñëîâàìè äîìîâëÿë»
449
. Çãîäîì,
ÿê äîâ³äóºìîñÿ ç öüîãî æ ëèñòà, ãåòüìàíñüêèé íàáëèæåíèé, ðîçñë³äóþ÷è
êðàä³æêè â ïîëêó, íå äóæå-òî öåðåìîíèâñÿ ç âèä³ëåíèìè äëÿ éîãî
³íñïåêö³¿ ê³íüìè. Ê. Ìî곺âñüêèé ïîñèëàâ ó Áàòóðèí «ðåºñòð åêñöåññîâ
Äîâãîïîëîãî, ïîïîëíåíûõ â ïîëêó ìîåì»
450
, àëå ç ãåòüìàíñüêî¿ ñòîëèö³
í³ÿêî¿ ïåðåâ³ðêè «òåäû íå ïðèñëàëè».
ßê âèäíî ç âèùåçãàäàíîãî, äîâ³ðíèê ². Ìàçåïè, íå ìàþ÷è âïëèâîâîãî
óðÿäó, çàéìàâ âèùå ñòàíîâèùå çà ïîëêîâíèêà, ÿêèé äî òîãî æ áóâ
ðîäè÷åì ãåòüìàíà. Âèêîíóâàâ â³í ³ äèïëîìàòè÷í³ ì³ñ³¿. Òàê, 19 ëþòîãî
1708 ð. âèðóøèâ â³ä ãåòüìàíà äî öàðÿ ç ëèñòîì
451
.
Êëèì Äîâãîïîëèé áóâ ç ìàçåïèíöÿìè àæ äî ñâ ñìåðò³ ó
Ñòîêãîëüì³. Ï. Îðëèê ö³íóâàâ éîãî çíàííÿ, â³ðí³ñòü óêðà¿íñüê³é ñïðàâ³.
Íå âèïàäêîâî â³í ó 1710 ð. âèñóíóâ éîãî íà ïîñàäó ãåíåðàëüíîãî ñóää³
452
.
Òîä³ æ Ê. Äîâãîïîëèé ç Ä. Ãîðëåíêîì, ². Ìàêñèìîâè÷åì ¿çäèâ äî Êðèìó
äëÿ ïåðåãîâîð³â. 23 ñ³÷íÿ 1711 ð. âîíè óêëàëè ñîþçíèöüêó óãîäó
453
.
Òàêîæ ó Ñòàìáóë³ ãåíåðàëüíèé ñóääÿ áðàâ ó÷àñòü â óêëàäàíí³ äâîõ
äîãîâîð³â ç Òóðå÷÷èíîþ. ßêùî ó 1714 ð. ÷èìàëî óêðà¿íñüêèé åì³ãðàíò³â
çíåâ³ðèëèñü ó áîðîòüá³ é âèð³øèëè ïîâåðíóòèñÿ äîäîìó, òî
Ê. Äîâãîïîëèé ðàçîì ç Ï. Îðëèêîì ïîäàâñÿ äî Øâåö³¿
454
. Ïîìåð â³í
ó Ñòîêãîëüì³ 1719 ð.
455
.
62
ÎÒÎ×ÅÍÍß ÃÅÒÜÌÀÍÀ ÌÀÇÅÏÈ: ÑÎÐÀÒÍÈÊÈ ÒÀ ÏÐÈÁ²×ÍÈÊÈ
___
1.11.
___
Ѳ×ÊÀ ËÅÎÍÒ²É ÍÀÇÀÐÎÂÈ×
(? – 1699)
Ó 1688 ð. áóâ â³äïðàâëåíèé ó â³äñòàâêó ëóáåíñüêèé ïîëêîâíèê
Ãðèãîð³é Ãàìàë³ÿ
456
, ÿêèé î÷îëèâ ïîëê ï³ñëÿ çì³ùåííÿ ². Ñàìîéëîâè÷à.
Éîãî óðÿä ïîñ³â Ëåîíò³é Ñâ³÷êà. Öåé ñòàðøèíà ùå ó 1645–1666 ðð., à
ïîò³ì 1670–1680-õ ðð. çäåá³ëüøîãî áóâ ïîëêîâèì îñàâóëîì
457
. ßêèìñü
÷èíîì Ë. Ñâ³÷êà ñïðàâèâ ïîçèòèâíå âðàæåííÿ íà ãåòüìàíà, ìîæëèâî,
ñâîºþ îñâ³÷åí³ñòþ (³íòåë³ãåíòí³ñòü, ðîçóì ïðîãëÿäàþòüñÿ íàâ³òü ó éîãî
ïîðòðåòàõ). Âò³ì, íàéâ³ðîã³äí³øå, ñàìå òîä³ â³äáóëîñÿ ïîðîäè÷àííÿ ðîäèí
Ñâ³÷îê ³ Ìàçåï. ³äîìî, ùî ñèí ëóáåíñüêîãî ïîëêîâíèêà Ëóê’ÿí óçÿâ
çà äðóæèíó ªâôèì³þ
458
, äî÷êó ñì³ëÿíñüêîãî ñîòíèêà Âàñèëÿ Ãðîìèêà
(1687–1695). Îñòàíí³é áóâ îäðóæåíèé ç äîíüêîþ â³ä ïåðøîãî øëþáó
äðóæèíè Ìàçåïè Ãàííè
459
. Îòæå, ðîäèííèé ñîþç ì³ã ñêð³ïèòè ³ ä³ëîâ³,
é ïîë³òè÷í³ ³íòåðåñè äâîõ ä³ÿ÷³â ò³º¿ äîáè.
³äñòîþþ÷è ³íòåðåñè ïîë÷àí, Ë. Ñâ³÷êà äîáðå ïðèñëóæèâñÿ ². Ìàçåï³,
ÿêèé ï³äîçðþâàâ â îïîçèö³éíîñò³ ïåðåÿñëàâñüêîãî ïîëêîâíèêà Ëåîíò³ÿ
Ïîëóáîòêà. Ó ðîñ³éñüê³é ñòîëèö³ ëóáåíñüêèé ïîëêîâíèê ïîðóøèâ
ïèòàííÿ ïðî íåçàêîíí³ñòü âîëîä³ííÿ ïåðåÿñëàâñüêîãî ïîëêîâíèêà
460
.
Çàãàðáàííÿ ëóáåíñüêèõ çåìåëü Ë. Ïîëóáîòêîì ï³ñëÿ ðîçñë³äóâàííÿ áóëî
âèçíàíå íåçàêîííèì
461
. Ïåðåìîãà Ë. Ñâ³÷êè äóæå ïîñèëèëà éîãî ïîçèö³¿
é äîäàëà áåçïåðå÷íîãî àâòîðèòåòó ñåðåä ïîë÷àí. Ïðî çãàäàíå ñâ³ä÷èòü
äîêóìåíò çà 1689 ð.: «Ìû, Ïåòð Áàðùåâñêèé, ïðîòîïîï ïèðÿòèíñêèé,
Àíäðåé Ãëàäêèé ñîòíèê ïèðÿòèíñêèé, Òèìîôåé Êóðû÷åíêî, àòàìàí
ãîðîäîâîé, Ñåìåí Êàâåëüñêèé, âîéò, Ìàðêî è Ôåäîð, áóðìèñòðû çî
âñ³ìè ì³ùàíàìè ïèðÿòèíñêèìè ãäè ïðèøëèñìî ñ ïîêëîíîì äî åãî
ìèë. Ï. Ëåîíòèÿ Ñâ³÷êè, ïîëêîâíèêà ëóáåíñêàãî, äÿêóþ÷è åãî ìèëîñòè
ï. ïîëêîâíèêîâè çà åãî äîáðîä³éñòâî, èæ ïðàâóþ÷èñÿ ñ ï. Ëåîíò³åì
Ïîëóáîòêîì ó Ìîñêâ³, îòñòîÿë ñòåïü àæ èç Ñóõîþ Îðæèöåþ äî ñâîåãî
ïîëêó ëóáåíñêàãî, ñîòíè ïèðÿòèíñêîé, êîòîðûé ï. Ïîëóáîòîê è Ñóõóþ
Îðæèöó õîò³ë îòú¿õàòü äî ïîëêó ïåðåÿñëàâñêàãî. È ìû òîå âñ³ âîëüíûìè
ãîëîñàìè ãîâîðèëè ï. ïîëêîâíèêîâè, æå âîëüíî åìó ÿêèé õîòÿ ñåá³
óçÿòè ñòåïü äëÿ êîøåíÿ ñ³íà; îí òåäè ï. Ëåîíò³é Ñâ³÷êà ïîëêîâíèê, íå
õîòÿ÷è ñåá³ äàðìî íè÷åãî âçÿòè ó ïîñåññèþ ñâîþ, äàë äâ³ñòè òàëåðåé
ãðîøåé äîáðîé ìîíåòû çà Ñóõóþ Îðæèöó, ïî÷àâøè îò øëÿõó, êîòîðûé
èäåò íà ñåëî Êîëîì³éöû àæ ó âåðøèí³ ñàìîé Îðæèöè Ñóõîé ñ
ïðèíàäëåæàùèìè ê íåé ïîëîãàìè, àæ äî ÿðó êóø÷åííàãî Êîíîíîâñêàãî,
êîòîðûé òÿãíåò íàä ñàìóþ Øåëåçàâêó è çà ñåëèùå Ìàëþòèíñêîå, íà
êîòîðîì ñåëèö³ âîëüíî åãî ìèëîñòè ï. ïîëêîâíèêó Ëåîíò³þ Ñâ³÷ö³
îñàäèòè ëþäåé, ÿêî íà ñâîåì âëàñíîì, êóïëåííîì ãðóíò³»
462
.
Ë. Ñâ³÷êà áóâ ó ÷èñë³ òèõ, õòî ¿çäèâ ç ². Ìàçåïîþ ó 1689 ð. çà
âèêëèêîì Â. Ãîë³öèíà äî Ìîñêâè. Ãåòüìàí ïîñèëàâ éîãî ³ â ñåðïí³
1690 ð. äî öàð³â ç ïåâíèìè äîðó÷åííÿìè
463
. Íàé³ìîâ³ðí³øå, ëóáåíñüêèé
ïîëêîâíèê ðîçâ³äóâàâ ó ðîñ³éñüê³é ñòîëèö³, ÿê ïðîñóâàºòüñÿ
ðîçñë³äóâàííÿ ñïðàâè Ñîëîìîíà, ÷è º íåáåçïå÷í³ ìîìåíòè ó í³é äëÿ
². Ìàçåïè. Ëóáåíñüêèé ïîëê çà ïðàâë³ííÿ Ë. Ñâ³÷êè áðàâ ó÷àñòü ó
63
÷àñòèíà I²I
•
ÑÎÐÀÒÍÈÊÈ ÒÀ ÏÐÈÁ²×ÍÈÊÈ ÃÅÒÜÌÀÍÀ
Äðóãîìó Êðèìñüêîìó ïîõîä³, ãåðî¿÷íîìó âçÿòò³ Àçîâà, áàãàòüîõ
â³éñüêîâèõ îïåðàö³ÿõ ïðîòè îðäèíö³â.
Íà íàøó äóìêó, ÿêáè Ë. Ñâ³÷êà ÷èìîñü íå âëàøòîâóâàâ ãåòüìàíà, òî
â³í áè ïðîòðèìàâñÿ íà ïîëêîâíèöüêîìó óðÿä³ ð³ê-äâà. Ïðè òîìó ². Ìàçåï³
íå âàæêî áóëî çíàéòè ïðè÷èíó, àáè óñóíóòè éîãî ç ïîñàäè. Òàê, 1696 ð.
ãåòüìàí äîêîðÿâ Ë. Ñâ³÷ö³, ùî òîé, ïðî³ãíîðóâàâøè âêàç³âêè ãåòüìàíñüêî¿
ñòîëèö³, íå âèéøîâ ç Ëóáåí äëÿ ðîçâ³äóâàííÿ íàì³ð³â òàòàð, ÿê³ ï³ä³éøëè
äî Ãîëòâè: «Çíàòè, æå âåëûêà âàøà ìèëîñòü ïàìÿòàåø åâàíãåëüñêîå
ñëîâî è òîìó ïðèë³æíî ïîñë³äóåø, èä³æå åñòü ñîêðîâèùå âàøå, òàìî
áóäåò è äóøà âàøà. Äîìûøëÿåìñÿ ìû, æå ìíîãî âàøà ìèëîñòü æèâîòíûõ
ñâîèõ â Ëóáíÿõ çëîæèë ñîêðîâèù, à ïðè íèõ è äóøó ñâîþ óâÿçóåø òàê
ìîöíî, æå íå õî÷åòñÿ âàøåé ìèëîñòè è íà, êó îáîðîí³ îò÷èçíû, èòè
ñëóæáó, ç ÿêèõ ì³ð è âèìîâêè ïåðåä íàìè â òîé ì³ð³ âûíàõîäèø; à òàê
ìû âàøåé ìèëîñòè óïåâíÿåì, æå òèõ âñ³õ ñîêðîâèù âàøèõ, çà íàøèì
äî Ëóáÿí ïðèáûòåì, óñòåðåæåìî è äîäåðæèì âàøåé ìèëîñòè â ö³ëîñòè,
òèëüêî ïî ïðàâä³ îçíàéìè íàì, ãä³ ùî ñëîæåíî
464
.
Ëóáåíñüêèé ïîëêîâíèê ó âåðåñí³ 1688 ð. ïîäàðóâàâ Ëóáåíñüêîìó
Ìãàðñüêîìó ìîíàñòèðþ 200 çëîòèõ ³ «äåðåâ ñòî êîëîä»
465
. Òàêîæ éîãî
êîøòîì âèøèò³ ñð³áí³ ðèçè ó ïèðÿòèíñüê³é ñîáîðí³é öåðêâ³
466
. Ó 1694 ð.
â³í ïîäàðóâàâ «ªâàíãå볺» ö³íîþ â 11 êîï³éîê «äî õðàìó Áëàãîâèùåíèÿ
ïðåñâÿòîé Áîãîðîäèöû, ñòîÿ÷óå â ñåë³ Óñîâö³, çà îòïóùåíèå ãð³õîâ»
467
.
Çäîðîâ’ÿ éîãî ïîã³ðøèëîñü ó 1699 ð., ³ 4 ñåðïíÿ òîãî æ ðîêó â³í
ñêëàâ çàïîâ³ò
468
. Ïîìåð Ë. Ñâ³÷êà 1699 ð.
469
â Ïèðÿòèí³. Îòæå,
îäèíàäöÿòü ðîê³â â³í ïîñ³äàâ ïîëêîâíèöüêèé óðÿä, ùî º ïåâíîþ ì³ðîþ
äîêàçîì òîãî, ùî â³í íàëåæàâ äî êîëà íàáëèæåíèõ ãåòüìàíà. ². Ìàçåïà
ï³ñëÿ ñìåðò³ Ë. Ñâ³÷êè âèäàâ ðÿä óí³âåðñàë³â, çã³äíî ç ÿêèìè íàäàâ
ìîæëèâ³ñòü îòðèìóâàòè ïðèáóòêè éîãî ñèíàì Âàñèëþ òà Ëóê’ÿíó, âäîâ³
Äîìíè곿 ç îñàäæåíèõ Ë. Ñâ³÷êîþ ñ³ë òà ïðèäáàíèõ íèì ìëèí³â
470
.
Ó 1707 ð. Âàñèëü òà Ëóê’ÿí Ñâ³÷êè âæå ïðåäñòàâëåí³ â òîä³øí³é ä³ëîâ³é
äîêóìåíòàö³¿ ÿê çíàòí³ â³éñüêîâ³ òîâàðèø³
471
. Ñèíè íå îòðèìàëè çà
². Ìàçåïè âïëèâîâèõ óðÿä³â. Ìîæëèâî, âèíîþ òîìó ñìåðòü 1700 ð.
ªâôè쳿, äðóæèíè Ëóê’ÿíà
472
. Ò³ñíèé ðîäèííèé çâ’ÿçîê ì³æ Ë. Ñâ³÷êîþ
³ ñ³ì’ºþ ãåòüìàíà ïåðåðâàâñÿ. Äî òîãî æ, ñèí ïîìåðëîãî ëóáåíñüêîãî
ïîëêîâíèêà íåâäîâç³ îäðóæèâñÿ âäðóãå.
64
ÎÒÎ×ÅÍÍß ÃÅÒÜÌÀÍÀ ÌÀÇÅÏÈ: ÑÎÐÀÒÍÈÊÈ ÒÀ ÏÐÈÁ²×ÍÈÊÈ
Ãåòüìàíè Ä. Ìíîãîãð³øíèé òà ². Ñà-
ìîéëîâè÷, ÿê ³ ¿õí³ ïîïåðåäíèêè, àáè óáåçïå÷èòè ñåáå â³ä çàç³õàíü íà
ãåòüìàíñüêó âëàäó êîíêóðóþ÷èõ ñòàðøèí, âèâèùóâàëè íà âïëèâîâ³ óðÿäè
ñâîÿê³â, ðîäè÷³â. Âîíè áóëè íàéíàä³éí³øîþ îïîðîþ, ïîçàÿê çì³íà
êåðìàíè÷à çàëèøàëà áëèçüê³ äî íüîãî ðîäèíè íàé÷àñò³øå áåç çåìë³,
íàáóòîãî ìàéíà. Äîëÿ ðîäèííîãî îòî÷åííÿ Ä. Ìíîãîãð³øíîãî,
². Ñàìîéëîâè÷à òðàã³÷íà. Òàê, áóëè ðåïðåñîâàí³ áðàòè ïåðøîãî –
÷åðí³ã³âñüêèé ïîëêîâíèê Âàñèëü Ìíîãîãð³øíèé òà ñòàðîäóáñüêèé
ïîëêîâíèê Øóìêà (Ñàâà Øóìåéêî). Íà çàñëàííÿ äî Ñèá³ðó áóëè òàêîæ
â³äïðàâëåí³ äðóæèíà Ìíîãîãð³øíîãî Íàñòÿ, ¿õí³ ñèíè Ïåòðî òà ²âàí,
äî÷êà Îëåíà, ïëåì³ííèê Ìèõàéëî dzíî⳿â. ϳñëÿ óñóíåííÿ ². Ñàìîé-
ëîâè÷à â³ä âëàäè éîãî ñòàðøîãî ñèíà, ÷åðí³ã³âñüêîãî ïîëêîâíèêà Ãðè-
ãîð³ÿ, ñòðà÷åíî, à ìîëîäøîãî ñèíà, ñòàðîäóáñüêîãî ïîëêîâíèêà ßêîâà,
âèñëàíî íà çàñëàííÿ. ¯õí³ ìàºòíîñò³, êîøòîâíîñò³ áóëè êîíô³ñêîâàí³.
Çàçíà÷èìî, ùî ðåïðåñ³é, çì³ùåíü ç óðÿä³â çàçíàâàëè âñ³ ò³, õòî
ïîðîäè÷àâñÿ, ïîñâîÿ÷èâñÿ ç³ ñêèíóòèìè ãåòüìàíàìè òà ¿õí³ìè
íàáëèæåíèìè – çÿò³, êóìè, ïëåì³ííèêè é ò. ³í.
Çãàäàí³ ðåà볿 ñòèìóëþâàëè êîæíîãî íàñòóïíîãî çâåðõíèêà
äîáèðàòè íàä³éíå îòî÷åííÿ ïåðåäóñ³ì ç ðîäèííîãî ñåðåäîâèùà.
Ïîâ’ÿçàíå ç ãåòüìàíîì â³äïîâ³äàëüí³ñòþ, âîíî ñòîÿëî íà ñòîðîæ³ éîãî
³íòåðåñ³â, ïîïåðåäæàëî ïðî çìîâè, ³íòðèãè, ³íôîðìóâàëî ïðî íàñòðî¿
êîçàê³â, ñòàðøèí ó ïîëêàõ.
². Ìàçåïà íå áóâ âèíÿòêîì ñåðåä ñâî¿õ ïîïåðåäíèê³â. ³í òåæ ³ç
öèõ ïðè÷èí ïðè êîæí³é íàãîä³ íàäàâàâ âïëèâîâ³ óðÿäè áëèçüêèì ðîäè÷àì,
ñâîÿêàì äðóæèíè. Îñîáëèâî öå â³ä÷óâàëîñÿ íà ïî÷àòêó 1690-õ ðð., êîëè
ãåòüìàí ïîòðåáóâàâ íàä³éíèõ ³ íåçðàäëèâèõ âèêîíàâö³â. Ãåòüìàí, íå ìàþ÷è
âëàñíèõ ñèí³â, âçÿâ ï³ä îï³êó ä³òåé ñåñòðè – ²âàíà Îáèäîâñüêîãî òà
Àíäð³ÿ Âîéíàðîâñüêîãî. Ìîëîä³ íåáîæ³ îïàíóâàëè â Áàòóðèí³
óïðàâë³íñüêèé äîñâ³ä âèð³øóâàííÿ ïîòî÷íèõ äåðæàâíèöüêèõ ñïðàâ.
Ðîçä³ë 2
РР
РР
РÎÄÈײ, ÑÂÎßÊÈ
65
÷àñòèíà I²I
•
ÑÎÐÀÒÍÈÊÈ ÒÀ ÏÐÈÁ²×ÍÈÊÈ ÃÅÒÜÌÀÍÀ
____
2.1.
____
ÌÀÇÅÏÀ ÌÀвß-ÌÀÃÄÀËÈÍÀ
(? – 1707)
Ãåòüìàíîâà ìàòè ïîõîäèëà ç ðîäèíè øëÿõòè÷³â Ìî곺âñüêèõ
473
.
Ïîñòàâèâøè ç ÷îëîâ³êîì íà íîãè äâîõ ä³òåé – ²âàíà òà Îëåêñàíäðó,
âîíà çàîï³êóâàëàñÿ ïðàâîñëàâíèìè ä³ëàìè. Ïðîæèâàþ÷è â Á³ë³é Öåðêâ³,
îð³ºíòîâíî 1666 ð. Ì. Ìàçåïà ñòàëà ÷ëåíîì Ëóöüêîãî Õðåñòîâîçäâè-
æåíñüêîãî áðàòñòâà ÿê «ïîä÷àøèíà ×åðíèãîâñêàÿ»
474
, à ï³ñëÿ ñìåðò³
÷îëîâ³êà ï³øëà â ìîíàñòèð. Âïåðøå Ìàð³ÿ-Ìàãäàëèíà çãàäóºòüñÿ ÿê
³ãóìåíÿ Êèºâî-Ïå÷åðñüêî¿ Âîçäâèæåíñüêî¿ ä³âî÷î¿ îáèòåë³ 29 ñ³÷íÿ
1683 ð. Òîä³ êè¿âñüêîìó âîºâîä³ êíÿçþ Ïåòðó Ïðîçîðîâñüêîìó íàä³éøëà
öàðñüêà ãðàìîòà ïðî íàäàííÿ ¿é 100 ðóáë³â ç ì³ñüêèõ äîõîä³â íà
ïîáóäîâó òåïëî¿ öåðêâè òà âèïðàâëåííÿ êîëîäÿçÿ
475
. Î÷åâèäíî, î÷îëèëà
âîíà äóõîâíèé çàêëàä ùå ðàí³øå.
ijÿëüí³ñòü ³ãóìåí³ àêòèâ³çóâàëàñü ï³ñëÿ îáðàííÿ ¿¿ ñèíà ². Ìàçåïè
ãåòüìàíîì. Çà éîãî ñïðèÿííÿ ³ ïðîòåêö³¿ âîëîä³ííÿ ìîíàñòèðÿ çíà÷íî
çðîñëè. Âèð³øàëüíó ðîëü ó öüîìó ïëàí³ â³ä³ãðàëà ïî¿çäêà Ìàð³¿-
Ìàãäàëèíè äî Ìîñêâè ó ãðóäí³ 1687 ð. ². Ìàçåïà ó ëèñò³ öàðÿì ïðîñèâ
¿õ, àáè âîíè çàòâåðäèëè ìîíàðøèìè ãðàìîòàìè ïðîõàííÿ éîãî
ìàòåð³
476
. Ãîñóäàð³ ²îàí òà Ïåòðî Îëåêñ³éîâè÷³ óðî÷èñòî çóñòð³ëè
³ãóìåíþ
477
. ×åðíèöü, ùî ñóïðîâîäæóâàëè Ìàð³þ-Ìàãäàëèíó, òà
ãåòüìàíñüêèõ êîçàê³â òàêîæ ïðèéìàëè íà âèùîìó ð³âí³, âñ³ëÿêî ¿õ
îáäàðîâóâàëè. «À âïðåäü òî,– çàïèñàíî â äîêóìåíòàö³¿ Ìàëîðîñ³éñüêîãî
ïðèêàçó,– èíûõ Êèåâñêèõ ìîíàñòûðåé èãóìåíüÿì è ñòàðèöàì è
ñëóæêàì èõ íå â îáðàçåö è íà ïðèìåðå íå âûïèñûâàòü (òîáòî íå
âèíàãîðîäæóâàòè äîäàòêîâèì ïðîäóêòîâèì ïàéêîì.– Àâò.), ïîòîìó
îíà èãóìåíüÿ ìàòü ãåòìàíñêàÿ è êîçàêè ïðè íåé ãåòìàíñêèå, à íå
ñëóæêè ìîíàñòûðñêèå»
478
.
Çà æàëóâàíîþ ãðàìîòîþ öàð³â â³ä 27 ñ³÷íÿ 1688 ð. Êè¿âñüêèé
Âîçíåñåíñüêèé ìîíàñòèð îòðèìàâ ï³äòâåðäæåííÿ íà «ñåëî Õîäîñîâêó...
òàêæå â Êèåâñêîì æå óåçäå íà ñåëî Ïîäãîðöû, è Áóãàåâêó, è Áåðêè, äà
â Ïåðåÿñëàâñêîì óåçäå íà äåðåâíè Èâàíêîâî è Áçîâî... ñî âñÿêèìè ê
òåì ñåëàì è äåðåâíÿì íàëåæàùèìè óãîäüè, ñ ìåëíèöàìè, ñ ïîëÿìè, è
ñåííûìè ïîêîñû, è ñ îçåðû, è ñ ëåñû, è ñ èíûìè âñÿêèìè óãîäüè»
479
.
Äåÿê³ ñòàðøèíè, ï³äëàáóçíþþ÷èñü äî íîâîãî ãåòüìàíà, äàðóâàëè îáèòåë³
ñâî¿ ìàºòíîñò³. Òàê, ó ëèñòîïàä³ 1688 ð. «ïàí Ôåäîð Ñóëèìà (ñâàò
². Ñàìîéëîâè÷à.– Àâò.) ñëóøíèì ïðàâîì è äîáðîâîëíå âèñîöå â Áîãó
ïðåâåëåáíîé åé ìèëîñòè ãîñïîæ³ Ìàð³è Ìàãäàëèí³ Ìàçåïèíîé, èãóìåí³è
ìîíàñòèðÿ äåâè÷îãî ʳåâî-Ïå÷åðñêîãî, ñåëî Ñåíêîâêó â óçä³
Áàðèøïîëñêîì íàéäóþ÷îåñÿ óñòóïèë»
480
.
²íîêèí³ á³äíîãî Ãëóõ³âñüêîãî ä³âî÷îãî ìîíàñòèðÿ âèð³øèëè
ïîë³ïøèòè ñâîº ñòàíîâèùå ï³äïîðÿäêóâàííÿì Êèºâî-Ïå÷åðñüêîìó
æ³íî÷îìó ìîíàñòèðþ.  óí³âåðñàë³ ². Ìàçåïè â³ä 12 ëþòîãî 1688 ð.
âîíè âæå ïðåäñòàâëåí³ ÿê «çàêîííèöè ïîä çàâ³äîâàíåì êó ïðàâëåíåì
ïðåâåëåáíîé â Áîçè åãî ìèë[îñòèâîé] ãîñïîæ³ Ìàãäàëèíû Ìàðèè»
481
.
Ãåòüìàíîâà ìàòè ñïðèÿëà ðîçøèðåííþ çåìåëüíèõ âîëîä³íü îáèòåë³
482
.
66
ÎÒÎ×ÅÍÍß ÃÅÒÜÌÀÍÀ ÌÀÇÅÏÈ: ÑÎÐÀÒÍÈÊÈ ÒÀ ÏÐÈÁ²×ÍÈÊÈ
Ïîäáàëà âîíà é ïðî ïåðåñåëåííÿ ÷åðíèöü íà íîâå ì³ñöå. Ó çâåðíåíí³
äî ïàòð³àðõà Àäð³ÿíà ³ãóìåíÿ çàçíà÷àëà, ùî ìîíàñòèð «íà ì³ñö³
ìÿòåæíîì, ñðåäè òîðæèùà, è äâîðàìè îáñåëåí êîð÷åìíûìè, åùå âåëèå
á³äñòâî è êî ãð³õó ñîáëàçíû æèâóùèì òàì ìîíàõèíÿì áûâàåò»
483
.
Ìàð³ÿ-Ìàãäàëèíà, ïîðàäèâøèñü ³ç ãåòüìàíîì ². Ìàçåïîþ òà ìèòðî-
ïîëèòîì Â. ßñèíñüêèì, çàïðîïîíóâàëà â 1692 ð. îáëàøòóâàòè îáèòåëü
äîâêîëà íîâîçáóäîâàíî¿ Óñïåíñüêî¿ öåðêâè, ÿêó «ïîñòðîèë è âñåì
óêðàñèë ñâîèì èæäèâåíèåì âîéñêà Çàïîðîæñêàãî îáîõ ñòðàí Äíåïðà
ñûí åÿ, èãóìåí³è, ãåòìàí ²îàíí Ñòåôàíîâè÷ Ìàçåïà»
484
. Çà â³äïîâ³äíèìè
ï³äòâåðäæóâàëüíèìè ãðàìîòàìè âîíà ¿çäèëà äî Ìîñêâè
485
. Íåâäîâç³
çàâäÿêè çóñèëëÿì ìàòåð³ é ñèíà äëÿ ÷åðíèöü áóëè çáóäîâàí³ êå볿.
Ïðî÷àíèí Ëåîíò³é Ëóê’ÿíîâ, çàéøîâøè 1701 ð. ó Ãëóõ³â, ó ñâî¿õ
ïîäîðîæí³é íîòàòêàõ â³äçíà÷èâ, ùî òàìòåøí³é «äåâè÷èé ìîíàñòèð
ïðåäèâåí çåëî»
486
. Ðàçîì ç âïëèâîâèì ñèíîì ³ãóìåíÿ äîêëàëà ÷èìà-
ëî çóñèëü äëÿ ðîçáóäîâè Ïå÷åðñüêîãî æ³íî÷îãî ìîíàñòèðÿ. Ó íüîìó â
1701–1705 ðð. çà êîøòè ãåòüìàíà çáóäîâàíî âåëèêó êàì’ÿíó Âîç-
íåñåíñüêó öåðêâó
487
. ²ãóìåíÿ ñàìîñò³éíî äáàëà ïðî ïðèð³ñò ãðîøåé
äëÿ áóä³âíèöòâà. Òàê, 7 æîâòíÿ 1701 ð. âîíà ïðîäàëà çà 1000 çîëîòèõ
ïîëêîâîìó ñòàðîäóáñüêîìó Ãîðä³þ Íàñèêåâè÷ó «äâîð èñ ñàäîì, íà êëèíó,
áëèç öåðêâû ñâÿòîãî Ñèìåîíà»
488
, ùî íàëåæàëè ïîìåðë³é «ïàíåè
ñóäüèíîé», ÿêà çàïîâ³ëà ñâîº ìàéíî æ³íî÷³é îáèòåë³. Çà ¿¿ ïðàâë³ííÿ
îáèòåëü òàêîæ ñòàëà ñïðàâæí³ì öåíòðîì ãàïòóâàííÿ. Òóò âèøèâàëè
çîëîòîì ³ ñð³áëîì ôåëîíè, ºïèòðàõèë³, âîçäóõè òà ³íø³ öåðêîâí³
ïðèêðàñè. Ïðè÷îìó ó òâîð³ííÿõ ÷åðíèöü, çîêðåìà íà ïàëèö³ «Âðó÷åííÿ
³êîíè Ðóäíèöüêî¿ Áîãîìàòåð³», ïåëåí³ «Ïîêðîâà»,– ÿâíî çîáðàæåí³
ãåòüìàí òà éîãî ìàòè
489
ÿê öåðêîâí³ ìåöåíàòè. Ó ìàéñòåðí³ Êèºâî-
Âîçíåñåíñüêîãî ìîíàñòèðÿ âèãîòîâëåíî ³ç çîëîòèõ, ñð³áíèõ ³ øîâêîâèõ
íèòîê ïåëåíó «ïîêëàäàííÿ äî ãðîáó» ç ãåðáîì Ìàçåïè. Íà ãàïòóâàíí³
çàëèøèâñÿ íàïèñ: «Ðîêó 1689 òùàíèåì ÷åñíîãî ñòàðöà èåðîìîíàõà
Èííîêåíòèÿ, ñòðîèòåëÿ ïåùåðû ïðåïîäîáíîé Ôåîäîñèÿ è äóõîâíèêà,
è óêëàäîì ÷åñíîé ãîñïîæè Ìàðèè Ìàãäàëåíû Ìàçåïèíîé, èãóìåíè
ìîíàñòûðÿ Ïå÷åðñêîãî, ñäåëàí ñåé âîçäóõ»
490
.
Çà âêàç³âêîþ Ïåòðà I äóõîâíà îáèòåëü ó 1707 ð. ìàëà áóòè çðóéíîâàíà
³ ïåðåíåñåíà íà íîâå ì³ñöå. Òîä³ ó Êèºâ³ áóäóâàëàñÿ ôîðòåöÿ. «Êàê
çàêëàäàíà êð³ïîñòü,– ïèñàâ àâòîð Ëèçîãóá³âñüêîãî ë³òîïèñó,– âåëèêîå
ëþäÿì áûëî âîçäûõàíèå è ïëà÷, ïîíåæå äâîðè ðîçìåòàë, ñàäû ïðåêðàñíèå
âûðóáàëè è æèëüöàì âåëåíî, ãäå õîòÿ æèòü èñêàòü. Íî è ñàìîìó Ìàçåï³
áûëà ñêîðáü íå ìàëàÿ, ïîíåæå ìàòèð åãî ãåòìàíñêàÿ áûëà èãóìåíèåþ â
Âîçíåñåíñêîì ïàíÿíñêîì ìîíàñòûðó, ø÷î êîòîðûé ñòîÿë áûë ïðîòèâíî
ñàìîé ñâÿòîé áðàìû Ïå÷åðñêî-ëàâðñêàãî ìîíàñòûðÿ – òàêîæ áûë óïðàçäíåí
è çíåñåí íà íèæí³é Êèåâ, íà Ïîäîë íà Æèòíåå òîðæèùå, ãäå öåðêâà
Ôëîðà è Ëàâðà – îíàÿ íàëåæàëà äî òîãî æ ìîíàñòûðà»
491
.
Íèçêà äîêóìåíòàëüíèõ ñâ³ä÷åíü äຠï³äñòàâó ñòâåðäæóâàòè, ùî
Ìàð³ÿ-Ìàãäàëèíà íå ò³ëüêè ñòàðàëàñÿ çàõèñòèòè ñèíà â³ä äîíîùèê³â
(ïðîâîäèëà â Êèºâ³ ðîçñë³äóâàííÿ, õòî íàïèñàâ àíîí³ìêó íà ãåòüìàíà
492
),
à é äîïîìàãàëà éîìó çàëàãîäæóâàòè êîíô³äåíö³éí³ ïîë³òè÷í³ ñïðàâè.
Òàê, Ï. Îðëèê ó ñâî¿õ ñïîìèíàõ çãàäóâàâ, ÿê òàºìí³ ëèñòè â³ä ïîëüñüêîãî
êîðîëÿ Ñ. Ëåùèíñüêîãî ãåòüìàí ïåðåäàâàâ íà çáåð³ãàííÿ ìàòåð³.
67
÷àñòèíà I²I
•
ÑÎÐÀÒÍÈÊÈ ÒÀ ÏÐÈÁ²×ÍÈÊÈ ÃÅÒÜÌÀÍÀ
Ïåðåéøîâøè íà á³ê øâåä³â, ². Ìàçåïà ðîçïîâ³â ñâîºìó ãåíåðàëüíîìó
ïèñàðåâ³, ùî çãàäàíó êîðåñïîíäåíö³þ âîíà «óäåðæàëà ó ñåáå, è ïåðåä
êîí÷èíîþ ñâîåþ âðó÷èëà âíó÷ö³ ñâîåé, à ìîåé ïëåìåííèö³ ïàíí³
Ìàð³àíí³, è âåë³ëà åé îòäàòü ìí³ ïî ñìåðòè ñâîåé è òîå ñêàçàòü, ÷òî
îíà ãîñïîæà ìàòêà ïðîøëà åäíîåé ïî Áîç³ æèâó÷îé ÷åðíèöè î ìîëèòâû
äî Ãîñïîäà Áîãà, äàáû îí ñàì óïðàâèë òîå ä³ëî, åñëè íàäîáíî ïîñûëàòü
èëè óäåðæàòü òûå ïèñìà»
493
.
ijÿëüíó ìàò³íêó ãåòüìàíà íàìàãàëèñÿ ñêîìïðîìåòóâàòè íåäîáðî-
çè÷ëèâö³ êåðìàíè÷à Óêðà¿íè. Ó õîä³ ðîçñë³äóâàííÿ äîíîñó Äàíèëà Çà-
á³ëè (1699 ð.) áóëî ç’ÿñîâàíî, ùî äîíîùèê ãîâîðèâ íà àäðåñó «âûñî-
÷àéøåé ïðåâåëåáíîé Ãîñïîæ³ Èãóìåíü³, ðîäèòåëüíèö³ Åãî Ìèëîñòè»
«ëæèâûå ïîêëåïíûå è áåç÷åñòíûå… ñëîâà, íàçûâàÿ åå ÷àðîâíèöåþ»
494
.
Çðóéíóâàííÿ 1707 ð. Ïå÷åðñüêîãî ä³âî÷îãî ìîíàñòèðÿ äîäàëî
ïåðåæèâàíü ³ õâèëþâàíü ñòàðåíüê³é ³ãóìåí³, ÿê³é, ïðàâäîïîä³áíî, áóëî
86–90 ë³ò (². Ìàçåïà ó ò³ äí³ ìàâ 68 ë³ò.– Àâò.). Ñòàí çäîðîâ’ÿ ¿¿ ïîã³ðøèâñÿ.
Ó ëèñò³ äî êàíöëåðà Ã. Ãîëîâê³íà â³ä 2 ëèñòîïàäà 1707 ð. ². Ìàçåïà çàçíà÷àâ,
ùî «ãîñïîæà ìàòêà ìîÿ âåëüìè áîë³çíóåò è äî êîí÷èíû æèòèÿ ñâîåãî
ïðèáëèæàåòñÿ»
495
. Î÷åâèäíî, íåâäîâç³ âîíà é ïîìåðëà.
____
2.2.
_____
ÎÁÈÄÎÂÑÜÊÈÉ ²ÂÀÍ ÏÀÂËÎÂÈ×
(1672–31.01.1701)
Õî÷à áàãàòî äîñë³äíèê³â, çîêðåìà Î. Îãëîáëèí, ââàæàþòü, ùî íåá³æ
². Ìàçåïè íàðîäèâñÿ ó 1676 ð.
496
, º ðÿä ìîìåíò³â, ÿê³ äàþòü ñåðéîçí³
ï³äñòàâè çàñóìí³âàòèñÿ â öüîìó. ßêùî ïðèéíÿòè çãàäàíó äàòó ÿê ä³éñíó,
òî âèéäå, ùî â 1689 ð., òîáòî êîëè ². Îáèäîâñüêîìó ñïîâíèëîñÿ 13
ðîê³â, Ïåòðî ² äàâ éîìó âæå òèòóë ñòîëüíèêà, à òàêîæ ïîäàðóâàâ ó
Ðèëüñüê³é âîëîñò³ ñëîáîäó ç äâàäöÿòüìà ñåëÿíàìè
497
.
Íàé³ìîâ³ðí³øå, ïåðøèé ñèí ñåñòðè ãåòüìàíà Îëåêñàíäðè íàðîäèâñÿ
äåùî ðàí³øå, îð³ºíòîâíî ó 1671–1672 ðð. Òîáòî â³í áóâ ðîâåñíèêîì
Ïåòðà ², Ï. Îðëèêà. Ó ñåðïí³ 1691 ð. íà ïóáë³÷íîìó äèñïóò³ â Êèºâî-
Ìîãèëÿíñüêîìó êîëåã³óì³ â³í óæå óñï³øíî çàõèùàâ ñâî¿ Conclusiones
Theologicaå
498
.
³äîìèé ãðàâåð ². Ùèðñüêèé âèãîòîâèâ éîìó ç ïðèâîäó
öüîãî îãîëîøåííÿ ó âèãëÿä³ àêàäåì³÷íèõ òåç
499
.
Ó âåðåñí³ òîãî æ ðîêó
ìîëîäèé Îáèäîâñüêèé ç âèêëàäà÷àìè êîëåã³óìó, ïðåôåêòîì ѳëóàíîì
Îç³ðñüêèì, ñòóäåíòàìè À. Ëèçîãóáîì òà ß. Ëèçîãóáîì ¿çäèëè äî Ìîñêâè
äî ïàòð³àðõà Àíäð³àíà
500
ç ïðîõàííÿì íàäàâàòè äîïîìîãó íàâ÷àëüíîìó
çàêëàäó. Íà çóñòð³÷³ ç öàðÿìè âîíè ïîäàðóâàëè ¿ì àêàäåì³÷í³ ô³ëîñîôñüê³
é áîãîñëîâñüê³ ãðàâ³ðîâàí³ òåçè, äåìîíñòðóþ÷è öèì, ùî â ¿õíüîìó
íàâ÷àëüíîìó çàêëàä³ ïàíóº äóõ íàóêè
501
.
Îñê³ëüêè â Êè¿âñüêîìó êîëåã³óì³ íàâ÷àííÿ òðèâàëî 12 ðîê³â
502
, ç
íèõ ÷îòèðè îñòàíí³ ïðèñâÿ÷óâàëèñÿ âèâ÷åííþ òåîëî㳿
503
, òî
çàâåðøàëüí³ ñòó䳿 ïëåì³ííèêà ². Ìàçåïè (Conclusiones Theologicae)
âêàçóþòü, ùî â³í áóâ ó 1692–1693 ð. óæå âèïóñêíèêîì íàâ÷àëüíîãî
çàêëàäó. À îòæå, ìàâ òîä³ 21–22 ðîêè.
68
ÎÒÎ×ÅÍÍß ÃÅÒÜÌÀÍÀ ÌÀÇÅÏÈ: ÑÎÐÀÒÍÈÊÈ ÒÀ ÏÐÈÁ²×ÍÈÊÈ
³éñüêîâà êàð’ºðà ². Îáèäîâñüêîãî ïî÷àëàñü ó Áàòóðèí³. «Åãî
öàðñêîãî ïðåñâåòëîãî âåëè÷åñòâà ñòîëíèê» â³äðàçó ïîñ³â âèñîêèé ùàáåëü
ó ãåòüìàíñüê³é ³ºðàðõ³¿. 18 ëèñòîïàäà 1695 ð. ó ëèñò³ äî ²âàíà Çàá³ëè
â³í äÿêóâàâ îñòàííüîìó çà áîðîøíî, «âûñëàíîå îò âàøåñöè ìîñöè
ïàíà, äî äâîðó ÿñíîâåëüìîæíîãî äîáðîä³ÿ»
504
. Â. Êî÷óáåé ïîâ³äîìëÿâ
îäíîãî ïðîõà÷à â ëèñò³ â³ä 27 ëèñòîïàäà 1696 ð. ïðî òå, ùî «î ñþì
òåäû ä³ë³ äîêëàäàë åãî ìèëîñòè äîáðîä³åâè è åãî ìèëîñòü ïàí Îá³äîâñêèé
ïî òîìó âåëìîæíàãî ïàíà æåëàíèþ»
505
.
Çãàäàíå âêàçóº íà òå, ùî íåá³æ Ìàçåïè ó Áàòóðèí³ çàëàãîäæóâàâ
äåë³êàòí³ ñïðàâè, áóâ ôàêòè÷íèì àä’þòàíòîì-ñåêðåòàðåì ãåòüìàíà. Ïðè
öüîìó îñòàíí³é «íàèìèëøîãî ïëåì³ííèêà íàøîãî»
506
(òàê â³í ³íîä³ íà-
çèâàâñÿ ó ãåòüìàíñüêèõ óí³âåðñàëàõ) ãîòóâàâ äî ñåðéîçíî¿ â³éñüêîâî¿ êàð’ºðè.
ßê ïîâ³äîìëÿâ Ëèçîãóá³âñüêèé ë³òîïèñ, ïåðøèé íåâäàëèé ïîõ³ä
ï³ä Àçîâ 1695 ð. íå îá³éøîâñÿ áåç óêðà¿íö³â: «Òàì æå áûë Îáèäîâñêèé
íàêàçíûé ãåòìàí ç êîçàöêèì âîéñêîì»
507
. Óë³òêó 1697 ð. â³í î÷îëèâ
ê³ëüêàòèñÿ÷íèé çàã³í, ÿêèé âèðóøèâ ïðàâèì áåðåãîì Äí³ïðà äî
Êàçèêåðìåíà. Ðîäè÷ ². Ìàçåïè ïðèáóâ òóäè ï³ñëÿ 25 ëèïíÿ é îòàáîðèâñÿ
ç â³éñüêîì ó øàíöÿõ
508
, àáè îáîðîíÿòè ôîðòåöþ, ÿêó íàìàãàëèñÿ
ïîâåðíóòè îðäèíö³. Íåçàáàðîì ïî÷àëè ç’ÿâëÿòèñÿ çàãîíè òàòàð.
Á³ëãîðîäñüêà îðäà 2 ñåðïíÿ íàïàëà íà êîçàê³â Îáèäîâñüêîãî. Âäàâøè,
ùî â³äñòóïàþòü, îðäèíö³ âèìàíèëè çàã³í ×åòâåðòèíñüêîãî ³ ïîðóáàëè,
âçÿëè ó ïîëîí ÷èìàëî êîçàê³â. Ãåòüìàí çìóøåíèé áóâ ïåðåäèñëîêóâàòè
â³éñüêî íåáîæà ï³ä íàä³éí³øèé çàõèñò
509
.
Ó òðàâí³ 1698 ð. ãåòüìàí ³íôîðìóâàâ öàðÿ ïðî îáðàííÿ ². Îáè-
äîâñüêîãî, ñâîãî ðîäè÷à «âî ìëàäûõ ë³òàõ», ïîëêîâíèêîì ó ͳæèí³
510
.
Òîãî æ ðîêó ó Áàòóðèí³ â³äáóëîñÿ éîãî îäðóæåííÿ ç äî÷êîþ
Â. Êî÷óáåÿ Ãàííîþ. Íà óðî÷èñò³é øëþáí³é öåðåìîí³¿ Ñòåôàí ßâîðñüêèé
âèãîëîñèâ «Âåñåëüíîå êàçàíüå, ïðè áëàãîñëîâåííîì âåí÷àíèè Èîàííà ç
Îáåäîâà Îáåäîâñêîãî, ñòîëüíèêà è ïîëêîâíèêà Íåæèíñêîãî â öåðêâè
Ñâÿòî-Òðîèöêîé Áàòóðèíñêîé, íàçâàííîå Âèíîãðàä Õðèñòîâ»
511
, à
êîíñèñòîðñüêèé ïèñàð Êè¿âñüêî¿ ìèòðîïî볿 Ïèëèï Îðëèê – ïàíåã³ðèê
«Hippomenes Sarmaski»
512
. Ó îñòàííüîìó àâòîð, ïîð³âíþþ÷è
ïîëêîâíèêà «â þíèõ ë³òàõ»
513
ç Ãàíí³áàëîì
514
, çàçíà÷àâ:
«Òè òîé ïåðóí, âëàñíå, Éâàíå,
íà á³ñóðìàí òè íàñëàííÿ,
Çíàòè, Áåëëîíà äî òåáå ïðèõèëüíà,
Áî â Êàçèêåðìåíñüê³ øàíö³
íå çìîãëè ââ³éòè ïîãàíö³,
Äå áóâ íàä â³éñüêîì ðåã³ìåíò òâ³é ïèëüíèé»
515
.
². Îáèäîâñüêèé àêòèâíî âçÿâñÿ çà âïîðÿäêóâàííÿ ñïðàâ ó ñâîºìó
ïîëêó. 2 ëèñòîïàäà 1699 ð. â³í âèäàâ óí³âåðñàë, ç ÿêîãî ä³çíàºìîñÿ, ùî
ëþäè, ÿê³ íàëåæàëè äî í³æèíñüêî¿ ðàòóø³, íàçèâàþ÷è ñåáå êîçàöüêèìè
ï³äñóñ³äêàìè, íå ñïëà÷óâàëè æîäíî¿ ïîâèííîñò³ ³ âîäíî÷àñ íå áðàëè
ó÷àñò³ ó â³äáóâàíí³ ïîõîä³â. Òîæ í³æèíñüêèé ïîëêîâíèê ñâî¿ì íàêàçîì
çîáîâ’ÿçàâ ¿õ, àáè âîíè «îòáóâàëè áû ïîâèííîñòü»
516
. 8 ëèïíÿ 1700 ð.
â³í íàêàçàâ îòàìàíàì «íå óïîòðåáëÿòü ëþäåé», ÿê³ íàëåæàòü ðàòóø³,
äëÿ çàãîò³âë³ ñ³íà ïîëêó
517
.
69
÷àñòèíà I²I
•
ÑÎÐÀÒÍÈÊÈ ÒÀ ÏÐÈÁ²×ÍÈÊÈ ÃÅÒÜÌÀÍÀ
Âåñ³ëëÿ ². Îáèäîâñüêîãî òà Ã. Êî÷óáåé ïîºäíóâàëî ðîäè ². Ìàçåïè
òà Â. Êî÷óáåÿ. ³äòàê ãåòüìàí, ÿêèé îñòåð³ãàâñÿ ãåíåðàëüñüêîãî ïèñàðÿ
³ òðèìàâñÿ ç íèì òðèâàëèé ÷àñ íà â³äñòàí³, â òàêèé ñïîñ³á í³áè óêëàâ ç
íèì íåîô³ö³éíó ñîþçíèöüêó óãîäó, ùî ïîâ’ÿçóâàëà ¿õí³ ñ³ì’¿ òà
ïðèïèíÿëà êîíôðîíòàö³þ 1692 ð.
518
. Òåïåð ç Â. Êî÷óáåºì ìîæíà áóëî
ä³ëèòèñÿ ïîòàºìíèìè ïëàíàìè, äóìêàìè áåç ñòðàõó çà ï³äñòóïíó çðàäó.
Ó ñ³÷í³ 1700 ð Âàñèëü Êî÷óáåé, áóäó÷è ç Ìàçåïîþ â Ìîñêâ³, îòðèìàâ
ïî÷åñíå çâàííÿ ñòîëüíèêà
519
, à íà òðàäèö³éíîìó âåëèêîäíüîìó ç’¿çä³
ñòàðøèí ó êâ³òí³ ïîäàâ ó â³äñòàâêó. «Ö³é íåñïîä³âàíèé éîãî, Êî÷óáåÿ,
çì³í³,– ïèñàâ ó ë³òîïèñó Ñ. Âåëè÷êî,– íå ò³ëüêè ïîëêîâíèêè ³ âñÿ ñòàðøèíà,
àëå é ãåòüìàí çäèâóâàëèñÿ, à áóâøè çàäîâîëåí³ éîãî ñïðàâí³ñòþ ó ïèñàðñüêèõ
ä³ëàõ ³ äî ñåáå çè÷ëèâîþ ñõèëüí³ñòþ, çàøóì³ëè áóëè çíîâó ïîñòàíîâèòè
éîãî, Êî÷óáåÿ, íà ïèñàðñüêîìó óðÿä³, àëå â³í, äóæå òå çàïåðå÷óþ÷è, â³äðàçó
æ â³ä’¿õàâ ³ç ãåòüìàíñüêîãî äîìó äî äîìó ñâîãî, ³ õî÷, çäàâøè ç ñåáå
ïèñàðñòâî, áàæàâ ï³ñëÿ âåëèêèõ ïèñàðñüêèõ òðóä³â â³äïî÷èòè ó ñïàñåíí³é
òèø³ ñâîãî äîìó, ïðîâ³âøè ðåøòó ñâîãî æèòòÿ ñïîê³éíî»
520
.
ßê íàì âèäàºòüñÿ, ãåíåðàëüíèé ïèñàð, óòàºìíè÷åíèé íàïåðåäîäí³
ó ïëàíè Ìàçåïè (ìîæëèâî, ÷åðåç ². Îáèäîâñüêîãî), âèð³øèâ çàâ÷àñíî
çàëèøèòè óðÿä, àáè â ðàç³ ïðîâàëó ãåòüìàíñüêèõ çàäóì³â éîãî ñ³ì’ÿ íå
çàçíàëà ðåïðåñ³é. Î÷åâèäíî, â³í áóâ ïðî³íôîðìîâàíèé ïðî äîíîñ
Ä. Çàá³ëè
521
, íàìàãàííÿ äîïîìîãòè îñòàííüîìó Á. Øåðåìåòüºâà, ÿêèé
ó ðîçìîâ³ ç ïîëêîâíèêàìè ïðîõîïèâñÿ, ùî õî÷å âèïðîñèòè ó öàðÿ
âïëèâîâèé óðÿä
522
ó Ãåòüìàíùèí³.
Ñòàðøèíè, íåçâàæàþ÷è íà ñë³çí³ ïðîõàííÿ Â. Êî÷óáåÿ òà éîãî â³äìîâè,
ïðèçíà÷èëè â³äñòàâíèêà ãåíåðàëüíèì ñóääåþ. Òàêèì ÷èíîì, óñóïåðå÷
âëàñí³é âîë³ é îáåðåæíîñò³, â³í ñòàâàâ ñâ³äêîì íåáàæàíîãî äëÿ íüîãî
ðîçâèòêó ïîä³é, ñï³âó÷àñíèêîì ãåòüìàíà òà éîãî ðàäèêàëüíèõ îäíîäóìö³â.
Íå âèïàäêîâî ². Ìàçåïà ï³çí³øå, ó 1702–1707 ðð. â³äêðèòî ãîâîðèâ ç íèì
ÿê ç³ ñâîÿêîì ïðî íàáîë³ëå, âèñëîâëþâàâ àíòèöàðñüê³ ì³ðêóâàííÿ.
Âàæêî ñêàçàòè, ÷è áóâ ïëåì³ííèê ². Ìàçåïè ². Îáèäîâñüêèé
óòàºìíè÷åíèé á³ëüø äåòàëüíî ó ïëàíè ñâîãî äÿäüêà. Ó äîíîñ³ íà ãåòüìàíà
1696 ð. çãàäóºòüñÿ ³ éîãî íåá³æ: «Íà÷àëüíèå ëþäè òåïåðü â âîéñêå
ìàëîðîññèéñêîì âñå ïîëÿêè
*
, ïðè Îáèäîâñêîì, ïëåìÿííèêå Ìàçåïû,
íåò íè îäíîãî ñëóãè êîçàêà»
523
. ßê çàñâ³ä÷óþòü ö³ ðÿäêè, â îòî÷åíí³
². Îáèäîâñüêîãî ïåðåâàæàëè ïðàâîáåðåæö³, íà ÿêèõ ãåòüìàí ³ éîãî
ïëåì³ííèê ðîáèëè ñòàâêó. Ïîâåä³íêà í³æèíñüêîãî ïîëêîâíèêà, éîãî
äîëÿ ïðÿìî çàëåæàëè â³ä ². Ìàçåïè. À òîìó íåìຠñóìí³âó â ïðîãíîç³
éîãî ä³é ó 1708 ð.
Âò³ì, í³æèíñüêèé ïîëêîâíèê íå äîæèâ äî ïîâñòàííÿ ïðîòè Ìîñêâè.
Ó 1700 ð. çà íàêàçîì öàðÿ ². Ìàçåïà ïîñëàâ êîðïóñ êîçàê³â ó
Ïðèáàëòèêó íà äîïîìîãó ìîñêîâñüê³é àð쳿, ÿêà âñòóïèëà ó â³éíó ç
Øâåäñüêèì êîðîë³âñòâîì. Íàêàçíèì ãåòüìàíîì íàä Ïîëòàâñüêèì,
Êè¿âñüêèì òà ͳæèíñüêèì ïîëêàìè áóâ ïðèçíà÷åíèé ². Îáèäîâñüêèé
524
.
². Ìàçåïà, äîðó÷àþ÷è ïëåì³ííèêó âåëèêå êîçàöüêå ç’ºäíàííÿ, ÿâíî ñïðèÿâ
éîãî çàãàðòóâàííþ, çìóæí³ííþ, íàáóòòþ äîñâ³äó â íåëåãêèõ óìîâàõ
â³éíè. Òà ïîëêè ó ñêëàä³ 7290 âîÿê³â
525
ïðèáóëè äî Íàðâè çàï³çíî:
ðîñ³ÿíè 19 ëèñòîïàäà çàçíàëè ïîðàçêè.
* Òàê íàçèâàëèñÿ ïåðåñåëåíö³ ç Ïðàâîáåðåææÿ Óêðà¿íè.
70
ÎÒÎ×ÅÍÍß ÃÅÒÜÌÀÍÀ ÌÀÇÅÏÈ: ÑÎÐÀÒÍÈÊÈ ÒÀ ÏÐÈÁ²×ÍÈÊÈ
Çãîäîì ç Ãåòüìàíùèíè íàä³éøëè íîâ³ êîçàöüê³ ï³äðîçä³ëè. Çàãàëîì
ó ãðóäí³ 1700 ð. ï³ä êîìàíäóâàííÿì ². Îáèäîâñüêîãî áóëî 4000 í³-
æèíñüêèõ êîçàê³â, 4000 – ÷åðí³ã³âñüêèõ, ïî 1000 – êè¿âñüêèõ,
ìèðãîðîäñüêèõ òà ñòàðîäóáñüêèõ, 500 – ïðèëóöüêèõ, ÷îòèðè îõîòíèöüê³
ïîëêè Ïàøêîâñüêîãî, Ôåäîðà Ñòåïàíîâè÷à, Äìèòðà ×å÷åëÿ òà Ëóê’ÿíà
Øóëüãè (ïîíàä 2000 ÷îëîâ³ê)
526
.
Êîðïóñ, ðîçòàøóâàâøèñü ó Ïå÷åðñüêîìó ìîíàñòèð³ ï³ä ²çáîðñüêîì
òà Ãäîâ³, çä³éñíþâàâ óñï³øí³ âèëàçêè ïðîòè øâåä³â â Åñòëÿí䳿 é
˳ôëÿí䳿
527
.
Òàê, 16 ãðóäíÿ 1700 ð. êîçàöüêèé çàã³í, î÷îëþâàíèé ². Îáèäîâñüêèì,
çà 30 ê³ëîìåòð³â â³ä Äåðïòà íàïàâ íà ï³âòèñÿ÷íèé çàã³í øâåä³â, ïðèìóñèâ
éîãî â³äñòóïàòè. Íàñòóïíîãî æ äíÿ óêðà¿íö³, àòàêóâàâøè á³ëüøèé ï³äðîçä³ë
ïðîòèâíèêà, ï³ñëÿ ãîäèííîãî áîþ â³äñòóïèëè. Çãîäîì êîçàêè çäîáóëè
ïåðåìîãó ïîáëèçó Íåéãàóçåíà, ïðè îáîðîí³ Ãäîâà, ó ïîõîä³ íà Ñèðåíñüê
528
.
Ïîÿâà â Ïðèáàëòèö³ êîðïóñó ². Îáèäîâñüêîãî, íåñïîä³âàí³ ðåéäè óêðà-
¿íñüêèõ êîçàê³â óãëèá òåðèòî𳿠øâåä³â ïðèìóñèëè Êàðëà Õ²² ðîççîñåðåäèòè
â³éñüêà â ïðèêîðäîííèõ ôîðòåöÿõ
529
, ïîñò³éíî æèòè â íàïðóæåíîìó î÷³-
êóâàíí³ íàïàäó. Êîìàíäóâàííÿ ïðîòèâíèêà âèð³øèëî ïðîâåñòè êàðàëüíó
åêñïåäèö³þ ïðîòè âîÿê³â ç Óêðà¿íè. Îäíàê ÷îòèðèòèñÿ÷íèé êîðïóñ
ãåíåðàëà Êë³ïñëåðà, ï³ä³éøîâøè äî Ãäîâà, íå íàâàæèâñÿ øòóðìóâàòè
ì³ñòî, îñê³ëüêè â íüîìó áóëî á³ëüøå çàõèñíèê³â, í³æ íàïàäíèê³â
530
.
ѳ÷åíü 1701 ð. êîçàêè ïðîâåëè â ùîòèæíåâèõ ïîõîäàõ äî Ìà-
ð³ºíáóðãà, ³íøèõ ïîðóá³æíèõ ì³ñòå÷îê.
ßê âèäíî ç àíîí³ìíîãî ñòàðøèíñüêîãî äîíîñó, íàïèñàíîãî ó 1701 ð.,
ó Ïå÷åðñüêîìó ìîíàñòèð³ ï³ä ÷àñ çóñòð³÷³ öàðñüêîãî ïîñëàíöÿ Àïðàêñ³íà
â³äáóâñÿ ñòàðøèíñüêèé áåíêåò-ïðèéîì, ó õîä³ ÿêîãî ï’ÿíèé êè¿âñüêèé
ïîëêîâíèê Êîñòÿíòèí Ìî곺âñüêèé «ïàíà Îáèäîâñêîãî âåëüìè ëàÿë è
áëàçíîì (ìîëîêîñîñ, äóðåíü, îëóõ
531
.– Àâò.) íàçûâàë è ÿê õîòåë îáåç÷åñòèë,
äî øàáëè ïîðûâàþ÷èñÿ, îò òîãî ïàí Îá³äîâñêèé âåëüìè ïëàêàë, à è ïåðåä
òèì íà ðîçíèõ ì³ñöàõ ïåðåä âñ³ìè ìíîãîêðàòíå ïàíà ñòîëüíèêà Îá³äîâñêàãî
çíåâàæèë è ëàÿë, ùî ðåâíå áóâàëî ïëà÷å è òóæèòü»
532
.
Çãàäàíèé äîêóìåíò ñâ³ä÷èòü, ùî â ðîäèííîìó êîë³ Ìàçåïè ðåâíèâî
ñòàâèëèñü äî ãåòüìàíñüêèõ óëþáëåíö³â-âèñóâàíö³â. Êè¿âñüêèé ïîëêîâíèê,
ìàþ÷è çíà÷íî á³ëüøèé äîñâ³ä, í³æ íåá³æ ãåòüìàíà, áóâ íåâäîâîëåíèé
òèì, ùî ìàâ ï³äëÿãàòè îñòàííüîìó. À òîìó ÿê ðîäè÷ íå áîÿâñÿ ïðè-
õîâóâàòè ñâî¿ äóìêè. Ìîëîäîìó æ ³ âðàçëèâîìó Îáèäîâñüêîìó âàæêî
áóëî ïðîòèñòîÿòè ãðóáîñò³, ïðèíèæåííÿì, çàäåðèêóâàòîñò³ ñâîÿêà.
Ç àíîí³ìíîãî äîíîñó òàêîæ âèïëèâຠòå, ùî êè¿âñüêèé ïîëêîâíèê
íàçèâàâ ïîëêîâíèê³â, ÿê³ áðàëè ó÷àñòü ó áîÿõ ó Ïðèáàëòèö³,
«èçì³ííèêàìè ãîñóäàðñêèìè, è îñîáî ïðèìîëâèë òàêîþ çì³íîþ ïàíó
Îá³äîâñêîìó»
533
.
Íà ïåðøèé ïîãëÿä, öå ëèøå ñëîâåñíå çâèíóâà÷åííÿ. Îäíàê êîíòåêñò
ãðóäíÿ 1700 ð. ïåâíîþ ì³ðîþ äàâàâ ï³äñòàâè Ê. Ìî곺âñüêîìó ðîáèòè
ïîä³áí³ çàÿâè. ×àñòèíà óêðà¿íñüêèõ êîçàê³â ïåðåéøëà íà á³ê Ñàïåã³â,
ñîþçíèê³â øâåä³â
534
. Öå ìàãíàòñüêå óãðóïîâàííÿ Âåëèêîãî êíÿç³âñòâà
Ëèòîâñüêîãî, áîðþ÷èñü çà íåçàëåæí³ñòü êðà¿íè, ïðîãîëîøóâàëî, «÷òî
íå òîêìî äå èõ, Ðå÷ü Ïîñïîëèòóþ, áüþò îíè, ñàïåæàíå, íî è ïîääàííûå
öàðñêîãî âåëè÷åñòâà êàçàêè, è ÷òîá Ðå÷ü Ïîñïîëèòàÿ ó÷èíèëà ñîþç
ïðîòèâ öàðñêîãî âåëè÷åñòâà ñ ñâåéñêèì êîðîëåì»
535
.