Белазаровіч В.А Гістарыяграфія гісторыі Беларусі
Подождите немного. Документ загружается.
121
«Бел арусы», выдадзенай у Парыжы ў 1840 г., ён упершыню сістэ-
матызаваў вусную народную творчасць па жанрах і тэматыцы, за-
клікаў да вывучэння беларусаў, але лічыў іх часткай польскай на-
роднасці. Палітычным ідэалам аўт ара з’яўлялася «вялікая
Польшча» ад Балтыкі да Чорнага мора і Смаленска.
Дастаткова рана зарэкамендаваў сябе як краязнаўца выпускнік
юрыдычнага факультэта Маскоўскага універсіт эт а Рамуальд Ан-
дрэевіч Друцкі-Падбярэзскі (1813 (1814) – 1856 гг.), які кіраваў у
Пецярбургу гуртком беларускай моладзі, выдаваў у Вільні «Rosznik
literacki» i «Pamietnik naukowo-literacki». Сваю цікавасць да міну-
лага беларускага народа даследчык выказаў у прадмове да кнігі
Я.Баршчэўскага «Шляхціц Завальня». У публікацыі «Горад Бары-
саў» аўтар, спасылаючыся на Тацішчава, аднёс заснаванне горада
да 1102 г. Ён адным з першых указаў, што горад быў закладзены ў
5 – 6 вярстах на поўнач ад сучаснага Барысава. Гэту ю думку паз-
ней пацвердзіць беларускі археолаг Г.В.Штыхаў. Друцкі-Падбя-
рэзскі цікавіўся легендамі, мікратапанімікай, геральдыкай. Ён шу-
каў камяні з надпісамі. Ад зін з іх з літарамі «R. S. B» краязнаўца
знайшоў у басейне р.Поня.
Кнігу Міхаіла Іосіфавіча Борха (1806 – 1881 гг.) «Два сл овы
пра Дзвіну» (1843 г.) раскрытыкаваў Нарбут за няўменне растлума-
чыць помнікі мінулых часоў і неразуменне аўтарам гандлёва-эка-
намічных асаблівасцяў краю. Спрэчка пача лася за бурштын, які
з’яўляўся прадметам гандлю. Борх лічыў, што на Падзвінні ў ста-
ражытнасці бурштыну не было. Аднак археалагічныя даследаванні
пацвярджаюць, што насельніцтва Падзвіння ўсё ж мела бурштын,
хоць і імпартны, з Прыбалтыкі, які паступаў па т.зв. «вялікаму со-
нечнаму шляху».
Вывучэннем беларускага фальклору займаўся ўраджэнец Свян-
цянскага павета Віленскай губерні, выхаванец Віленскага універсі-
тэта, настаўнік з Палесся Рамуальд Сымонавіч Зянькевіч (1811 –
1868 гг.). У часопісе «Athе naeum» ён змясціў 219 беларускіх пе-
сень – «Народныя песенькі пінскага люду» (1851 г.). Побач з ары-
гіналам аўтар зрабіў пераклад на польскую мову, што значна павы-
сіла навуковую вартасць гэтай працы. У паасобных раздзелах пе-
сень склада льнік зрабіў апісанне абрадаў, вераванняў, гульняў і
працоўных працэсаў.
Шмат краязнаўчых працаў пакінуў пасля сябе Уладзіслаў
Сыракомля (Людвік Кандратовіч).
122
Уладзіслаў Сыракомля (1823 – 1862 гг.) нарадзіўся ў ф.Смоль-
гаў Бабруйскага павета Мінскай губерні ў шляхецкай сям’і.
Вучыўся ў дамініканскай школе ў Нясвіжы і Навагрудку, пра-
цаваў у нясвіжскай канцылярыі Радзівілаў. У 1844 г. арэндаваў
фальваркі. За ўдзел у маніфе стацыях 1861 г. быў арыштаваны і
пасаджаны ў віленскую турму. Вядомы польскі і беларускі паэт.
Вывучэнню Беларусі Сыракомля прысвяціў шэраг працаў, у
прыватнасці, нарыс «Нясвіж», які прызначаўся для «Старажытнай
Польшчы» М.Ба лінскага. У нарысе ў храналагічнай паслядоўнасці
апісаны найбольш важныя ваенныя бітвы, звязаныя з гісторыяй
горада, дадзена высокая ацэнка яго архітэктурным помнікам.
Да лепшых узораў краязнаўчага апісання адно сіцца праца
Сыракомлі «Вандроўкі па маіх былых ваколіцах...», якая ўбачыла
свет у 1853 г. Аўтар зрабіў гістарычныя нарысы мястэчак Любчы і
Міра, разглядзеў мясцовыя падзеі ў кантэксце агульнаеўрапейскай
гісторыі. Ён лічыў, што Мірскі замак маладзейшы за Наваградскі,
Лідскі і Крэўскі. Аўтар падрабязна апісаў беларускую вёску, у пры-
ватнасці, жыллё, вяско вае адзенне, звычаі і абрады мясцовых ся-
лян – у наваколлі Міра, Нясвіжа, Стоўбцаў, Койданава, Слуцка.
Сыракомлі належыць «Апісанне Мінска» (1857 г.) – своеасаб-
лівай хронікі горада. Даследчык прадставіў асноўныя этапы з жыц-
ця гараджан, адзначыў запамінальнасць архітэктуры горада, выка-
заў думку, што Мінск пачаў забудоўвацца з захаду на ўсход.
Пад уплывам манаграфіі К.Тышкевіча «Вілія і яе берагі» края-
знаўца стварыў працу «Нёман ад вытокаў да вусця», выдадзеную
ў 1861 г. Гэта першае апісанне беларускай ракі, у якім прапаноўва-
лася методыка такога тыпу даследаванняў.
Вядома, што Сыракомля захапляўся археалогіяй – праводзіў
раскопкі ў Віленскім, Навагрудскім і Ковенскім паветах. Ён пры-
маў удзел у арганізацыі Віленскага музея старажытнасцяў, з’яў-
ляўся членам Віленскай археалагічнай камісіі.
Для навуковай апрацоўкі і публікацыі гістарычных крыніцаў
у 1855 г. у Вільні пры Музеі старажытнасцяў была створана Археа-
лагічная камісія пад старшынствам Я.Тышкевіча. Ён жа ахвяра-
ваў музею сваю калекцыю кніг, рукапісаў і прадметаў побыту з
Лагойска.
Археалагічная камісія павінна была скласці збор (калекцыю)
старажытных кніг, актаў, рукапісаў, манетаў, зброі, паясоў, партрэ-
таў, садзейнічаць захаванню помнікаў старажытнасці, арганізаваць
даследчыцкую дзейнасць па вывучэнні мінулага Беларусі і Літвы.
Арганіза тары камісіі марылі аб стварэнні універсітэта. Ужо ў 1860 г.
123
функцыянавала бібліятэка з фондам 15 тыс. кніг, былі с абраны ну-
мізматычная (47 тыс. экспанатаў) і археалагічная (3412 экспана-
таў) калекцыі, калекцыя бюст аў, галерэя карцін.
Камісія ўключыла ў сваю дзейнасць такіх вядомых гісторы-
каў і аматараў мінуўшчыны, як Т.Нарбут, А.Кіркор, М.Маліноўскі,
Ю.Крашэўскі і іншыя. З 1858 г. сталі выходзіць «Запіскі». У тым
жа годзе на высокім археаграфічным узроўні было выдадзена «Со-
брание государственных и частных актов, касающихся Литвы и
соединенных с нею владений (1387 – 1710 гг.)», у 1860 – 1862 гг. –
«Skarbiec diplomatow...» І.Даніловіча.
Царская адмініст рацыя з недаверам ставілася да дзейнасці
камісіі, бачыла ў ёй асяродак польскага і літоўскага сепаратызму.
Публічна сваю незадаволенасць улады выказалі пасля выдання ка-
місіяй «Збора» М.Круповіча – падборкі дакумент аў па ланафільс-
кага характару. Тым не менш члены Археалагічнай камісіі абуджалі
інтарэс да духоўнага і м атэрыяльнага мінулага беларускага народа.
У другой трэці ХІХ ст. афармляецца плынь літоўскай гістарыя-
графіі, прадстаўленая Сіманас ам Даўкантасам (1793 – 1864 гг.).
Даследчык адмоўна ставіўся да Польшчы, выступаў за адраджэн-
не Літвы. У «Деяниях древних литовц ев и жемайтов» (1822 г.) ён
у даступнай для чытачы форме раскрыў гісторыю літоўскага наро-
да са ст аражытных часоў да смерці Віт аўта. Як і А.Віюк Каяловіч,
аўтар лічыў, што літоўцы паходзяць ад племені герулаў, якое пасля
доўгіх вандровак асела ў Прыбалтыцы. Барацьба з мясцовымі пля-
мёнамі была вырашана жрацом Вайдэву тасам: «Ніякага падпарад-
кавання не павінна быць. Усе ўлады павінны быць выбарнымі».
Гэта была першая праца па гісторыі Літвы, напісаная на літоўскай
мове.
Працуючы ў канцылярыі Сената ў Пецярбургу, Даўкантас на
падставе новых крыніцаў Метрыкі ВКЛ напісаў кнігу «Быт ста-
ражытных літоўцаў, аукштайтаў і жэмайтаў» (1845 г.), у якой
ідэалізаваў мінулае літоўскага народа. Але самай значнай працай
даследчыка стала двухтомавая «Гісторыя Літвы», у якой аўтар
прааналізаваў гістарычныя падзеі ад старажытнасці да Люблінс-
кай уніі.
Стан беларускай гістарыяграфіі ў другой трэці ХІХ ст. харак-
тарызуецца больш марудным развіццём у параўнанні з гістарыя-
графіяй Расіі і Украіны. Але ў гэты час фармуюцца спецыяльныя
(археалогія, этнаграфія) і дапаможныя (нумізматыка, па ле аграфія,
генеалогія і інш.) гістарычныя дысцыпліны.
124
У гэты перыяд была закладзена вялікадзяржаўная канцэпцыя
гісторыі Беларусі, правадніком якой сталі прадст аўнікі ўрадавых
установаў: губернскія статыстычныя камітэты, афіцэры Генераль-
нага штаба, праваслаўныя святары. З падачы расійскіх даследчы-
каў і з дапамогай ураджэнцаў беларускіх губерняў гістарыяграфіі
быў нададзены дваранскі характар.
Разам з афіцыйнай канцэпцыяй гісторыі Беларусі фармуецца
плынь «мясцовых даследчыкаў», часта непрафесійных, якія прад-
метам вывучэння выбра лі мінулае ВКЛ. Нягл едзячы на вяліка-
польскі падыход у ацэнцы гістарычных пад зеяў, аўтары заклалі
аснову планамернага і грунтоўнага вывучэння айчыннай гісторыі.
Асяродкам тутэйшых даследчыкаў былі віленскія часопісы і Вілен-
ская археалагічная камісія.
Праверачны тэст
І. Дайце тлумачэнне паняццям.
1. «Атэніўм».
2. «Ред эгаст».
3. Параўнальна-тыпа лагічны метад.
ІІ. Вызначце правільны адказ.
1. Бітву на Нямізе В.М.Тацішчаў лакалізаваў на
А) Нямізе
Б) Дняпры
В) Нёмане
Г) Бярэзіне.
2. Першая праца ў Расіі, прысвечаная царкоўнай уніі ў ВКЛ, была напісана
А) В.М.Тацішчавым
Б) Г.Ф.Мілерам
В) С.І.Богуш-Сестранцэвічам
Г) М.М.Бантыш-Каменскім.
3. Тэндэнцыя да абгрунтавання права Расіі на беларускія землі прасочва-
ецца ў
А) «Истории Российской»
Б) «Древней Российской Вифлиофике»
В) «Бархатной книге»
Г) «Географическом словаре Российского государства».
4. Аўтар кнігі «О Западной России»
А) В.М.Тацішчаў
Б) Г.Ф.Мілер
В) С.І.Богуш-Сестранцэвіч
Г) М.М.Бантыш-Каменскі.
125
5. Першай спробай інтэрпрэтацыі права ВКЛ у польскай гістарыяграфіі
была дзейнасць
А) Е.Бандтке
Б) Ф.Шміта
В) Т.Чацкага
Г) С.Ліндэ.
6. На думку І.Лялевеля, філасофскі асэнсаванае абагульненне мінулага –
гэта
А) гістарыяграфія
Б) этыялогіка
В) фактаграфія
Г) крыніцазнаўства.
7. Самай багатай са славянскіх моваў І.Лялевель лічыў
А) беларускую
Б) украінскую
В) чэшскую
Г) польскую.
8. Аснова «рамантычнай» гістарыяграфіі
А) гісторыя дзяржавы
Б) гісторыя манархіі
В) «нацыянальны дух»
Г) рэспубліканскія інстытуты ўлады
9. Першы дэкан юрыдычнага факультэта Кіеўскага універсітэта
А) І.Даніловіч
Б) І.Анацэвіч
В) М.К.Баброўскі
Г) І.Ярашэвіч.
10. Першым гісторыю ВКЛ у Віленскім універсітэце пачаў выкладаць
А) І.Даніловіч
Б) І.Анацэвіч
В) І.Ярашэвіч
Г) М.К.Баброўскі.
11. Канцэпцыю існавання феада лізму ў ВКЛ упершыню прапанаваў
А) І.Даніловіч
Б) І.Анацэвіч
В) І.Ярашэвіч
Г) М.К.Баброўскі.
12. І.І.Грыгаровіч супрацоўнічаў з археаграфічнай камісіяй
А) Кіева
Б) Пецярбурга
В) Вільні
Г) Масквы.
13. Асновы славяназнаўства заклаў
А) І.Даніловіч
Б) І.Анацэвіч
126
В) І.Ярашэвіч
Г) М.К.Баброўскі.
14. Першы ў беларускай навуцы археаграфічны зборнік
А) «Скарбніца грамат»
Б) «Беларускі архіў старажытных грамат»
В) «Акты, относящиеся к истории Западной Ро ссии»
Г) «Собрание русской истории».
15. Упершыню матэрыялы дахрысціянскай міфалогіі, сабраныя на тэры-
торыі Беларусі, былі апублікаваны
А) В.Суравецкім
Б) М.Чарноўскай
В) І.Загорскім
Г) А.Плят арам.
16. «Ліцвінам рускага паходжання» называлі
А) В.Суравецкага
Б) Ю.Нямцэвіча
В) І .Загорскага
Г) А.Плят ара.
17. 20 разоў перавыдаваўся твор
А) «Манеты даўняй Польшчы»
Б) «Пошукі пачаткаў славянскіх народаў»
В) «Гістарычныя песні »
Г) «Аб даўніх трунах».
18. Першым атрымаў права на правядзенне археа лагічных раскопак
А) А.Плятар
Б) З.Даленга-Хадакоўскі
В) П.Кепен
Г) Ю.Нямцэвіч.
19. Аўтар «Гісторыі горада Вільні» (1836-1837 гг.)
А) Ц.Ліпінскі
Б) М.Балінскі
В) М.Маліноўскі.
20. Ураджэнец м.Дзярэчын
А) Ц.Ліпінскі
Б) М.Балінскі
В) А.Марціноўскі.
21. Арганізатар друкарскага таварыства ў Вільні, заснавальнік навукова-
літаратурнага часопіс а «Дзённік Віленскі»
А) М.Маліноўскі
Б) М.Балінскі
В) А.Марціноўскі.
22. Часопіс «Візерункі разрывкове» з’яўляўся
А) энцыклапедычным выданнем
Б) літаратурным выданнем
В) сатырычным выданнем
127
23. Арганізатар першага беларускага літаратурнага гуртка
А) Ю.Крашэўскі
Б) У.Сыракомля
В) А.Кіркор.
24. Першым з Беларусі здзейсніў замежную навуковую стажыроўку
А) К.Тышкевіч
Б) Я.Тышкевіч
В) Т.Нарбут
25. Браты Тышкевічы правод зілі раскопкі
А) ямным спосабам
Б) траншэйным спо сабам
В) перакрыжаваным спосабам.
26. Методыка краязнаўчага апісання рэк упершыню прапанавана ў ма-
награфіі
А) «Вілія і яе берагі»
Б) «Нёман ад вытокаў да вусця»
В) «Апісанне Барысаўскага павета...».
27. У 1811 г. В.Р.Анастасевіч ажыццявіў навуковае выданне
А) І-га Статута ВКЛ
Б) ІІ-га Статута ВКЛ
В) ІІІ-га Статута ВКЛ.
28. М.В.Без-Карніловіч Беларусь абмяжоўваў т эрыторыяй
А) Віцебскай і Магілёўскай губернямі
Б) Віцебскай і Мінскай губернямі
В) Віцебскай і Віленскай губернямі.
29. Адным з першых паспрабаваў уключыць гісторыю ВКЛ у канцэпту-
альную схему рускай гісторыі
А) М.М.Карамзін
Б) П.М.Строеў
В) М.Г.Устралаў.
30. Першым у айчыннай гістарыяграфіі гісторыю Беларусі вызначыў прад-
метам асобнага вывучэння
А) І.П.Барычэўскі
Б) В.В.Турчыновіч
В) П.М.Бацюшкаў
31. У польскай гістарыяграфіі другой тр эці ХІХ ст. панавала
А) «манархічная школа» А.Нарушэвіча
Б) «рамантычная школа» І.Лялевеля
В) пецярбургская «юрыдычная школа».
32. «Гісторыю Літвы» у 2-х т. напісаў
А) С.Даўкантас
Б) А.Марачэўскі
В) К.Гофман
128
ІІІ. Складзіце пералік.
1. Віленскі перыядычны друк першай паловы ХІХ ст.: ...
2. Гістарычныя раманы Ю.І.Крашэўскага: ...
3. Расійскія перыядычныя выданні першай паловы ХІХ ст., якія раз-
мяшчалі публікацыі гісторыкаў Беларусі і Літвы: ...
4. Гістарычныя працы П.В.Баброўскага: ...
5. Задачы, пастаўленыя перад Віленскай археалагічнай камісіяй: ...
ІV. Ці згодны вы з выказываннем (так, не)?
1. Аўтарам «Старажытнай гісторыі літоўскага народа» (1835 – 1841)
з’яўляецца А.Кіркор.
2. Экспазіцыя ў Віленскім музеі ст аражытнасцяў будавалася павод-
ле канцэпцыі дацкага археолага К.Томпсена.
3. «Беларускай Адысеяй» называюць працу Я.Баршчэўскага
«Шляхціц Завальня».
4. П.В.Баброўскі ўпершыню ўзняў пытанне аб ролі фіна-ўгорскага
элемента ў этнагенэзе беларусаў.
V. Вызначце дату.
1. Арганізацыя першага музея на тэрыторыі Беларусі.
2. Арганізацыя губернскіх статыстычных камітэтаў.
3. Адкрыццё Віленскага і Віцебскага Цэнтра льных архіваў стара-
жытных актавых кніг.
4. Пачатак дзейнасці Віленскай археалагічнай камісіі.
VI. Аб кім ідзе размова?
1. Аўтар працаў па педагогіцы, антыпрыгонніцкай сатыры, паказаў
бяспраўнае становішча сялян.
2. Вядомы пісьменнік, гісторык, псеўданімы: «Б.Балеславіта», «К.Па-
старнак».
3. Гісторык і археолаг, «беларускі Карамзін».
4. Упершыню сістэматызаваў беларускі фальклор па жанрах і тэма-
тыцы, марыў аб «вялікай Польшчы» ад Балтыкі да Смаленска.
5. Старшыня Віленскай археалагічнай камісіі, стваральнік Віленс-
кага музея старажытнасцяў.
6. Вядомы арх еолаг, этнограф, гісторык, псеўданімы: «Ян са Слівіна»,
«Ян Валігурскі».
129
Тэма 5. Гістарыяграфія гісторыі Беларусі
ў 60-я гг. ХІХ – пачатку ХХ ст.
План
1. Русіфікатарская палітыка ўрада пасля паўстання 1863 г. Дзей-
насць Віленскай археаграфічнай камісіі.
2. «Заходнерусізм» і яго прадстаўнікі ў расійскай гістарыяграфіі.
3. Ліберальны кірунак у расійскай, украінскай і беларускай гіста-
рыяграфіі.
4. Гісторыя Беларусі ў даследаваннях польскіх гісторыкаў.
Рэкамендаваная літ аратура
1. Булахов, М.Г. Е.Ф.Карский: Жизнь, научная и общественная дея-
тельность / М.Г.Булахов; под ред. В.И.Бобковского. – Мн.: Изд-во БГУ,
1981. – 271 с.
2. Вялікае княства Літоўскае: энцыклапедыя. – Мн.:БелЭн, 2005. –
Т. 1. – 688 с.
3. Грушевский, М.С. История украинского народа. Автобиография /
М.С.Грушевский. – М.: Монолит-Евролинц-Традиция, 2002. – 416 с.
4. Гулак, А.А. Ідэі заходнерусізму ў «Гісторыі беларускага краю»
Пятра Бяссонава / А .А.Гулак // Беларускі гіст арычны часопіс. – 2004. –
№4. – С. 34 – 37.
5. Дзяржаўнасць і права Беларусі са старажытных часоў да канца
ХVІ ст. Ч. 1: Гістарыяграфія гісторыі дзяржавы і права феада льнай Бела-
русі / Я.А.Юхо. – Мн.: Серыя «Гісторыя Бацькаўшчыны», дадатак да ча-
сопіса «Права і эканоміка», 2001. – 104 с.
6. Историография истории южных и западных славян: учеб. посо-
бие для студ. высш. учеб. заведений. – М.: Изд-во МГУ, 1987. – С. 50 – 65.
7. Евгений Ляцкий: материалы к биографии / подготовка текстов и
публикация С.И.Михальченко. – Брянск: Изд-во БГПИ, 2000. – 176 с.
8. Карев, Д.В. Академик М.К.Любавский. С удьба и наследие / Д.В.Ка-
рев // Наш радавод. – Гродна, 1994. – Кн. 6. – Ч. 3. – С. 450 – 619.
9. Карев, Д.В. Белорусская историография во второй половине ХІХ –
начале ХХ в. / Д.В.Карев // Очерки истории науки и культуры Беларуси
ІХ – начала ХХ в. / П.Т.Пет риков [и др.]. – Мн.: Нау ка и техника, 1996. –
С. 40 – 47.
10. Карев, Д.В. Белорусская историография в эпоху капитализма
(1861 – 1917 гг.) / Д.В.Карев // Наш радавод. – Кн. 3. – Ч. 1. – Гр одно,
1991. – С. 49 – 115.
130
11. Копысский, З.Ю. Историография БССР (эпоха феодализма): учеб.
пособие / З.Ю.Копысский, В.В.Чепко. – Мн.: Университетское, 1986. –
С. 20 – 62.
12. Коялович, М.О. История русского с амосознания по историчес-
ким памятникам и научным сочинениям / М.О.Коялович. – Мн.: Лучи
Софии, 1997. – 688 с.
13. Кушнер, В. Стваральнік канцэпцыі беларускай нацыяна льнай
гісторыі / В.Кушнер // Беларускі гістарычны часопіс. – 2004. – №9. –
С. 53 – 59.
14. Лаппо, И.И. Витебский центра льный архив и его издание /
И.И.Лаппо // Журнал Министерства народного просвещения. – 1904. –
С. 326 – 356.
15. Лінднэр, Р. Гісторыкі і ўлада: Нацыятворчы працэс і гістарычная
палітыка ў Беларусі ХІХ – ХХ ст. / Р.Лінднер. – СПб.: Неўскі прасцяг,
2003. – С. 70 – 146.
16. Литвинский, А. Западноруссизм в российской историографии
второй половины ХIХ – начала ХХ веков / А.Литвинский , Д.Карев // Стэ-
фан Баторый у гіст арычнай памяці народаў Усходняй Еўропы. – Гродна:
ГЦДУЕ, 2004. – С. 195 – 324.
17. Любавский, М .К. Отзыв о сочинении И.И.Лаппо «ВКЛ во вто-
рой половине ХVI столетия. Литовско-Русский повет и его сеймик» (Юрь-
ев, 1911), составленный профессором М.К.Любавским / М.К.Любавский. –
Пг.: Типогр. Импер. АН, 1912.
18. Михальченко, С.И. Киевская школа: Очерки об историках /
С.И.Михальченко. – Брянск: Изд-во БГПИ, 1994. – 76 с.
19. Новік, Н.Я . Выкладанне гісторыі ў навучальных установах дарэ-
валюцыйнай Беларусі / Н.Я.Новік // Гісторыя: праблемы выкладання. –
2001. – №1. – С. 39 – 51.
20. Пыпин, А.Н. История русской этнографии. Т. 4: Белоруссия и
Сибирь / А.Н.Пыпин. – Мн.:БелЭн, 2005. – 256 с.
21. Цвікевіч, А. «Западнорусизм»: Нарысы з гісторыі грамадскай
мысьлі на Беларусі ў ХІХ – пачатку ХХ ст. / А.Цвікевіч. – Мн.: Навука і
тэхніка, 1993. – 352 с.
22. Цыхун, А.П. Акад эмік з вёскі Лаша. Я.Ф.Карскі: краязн. – біягр.
Нарыс / А.П.Цыхун. – Гродна, 1992. – 76 с.
23. Черепица, В.Н. М.О.Коялович. История жизни и творчества /
В.Н.Черепица. – Гродно: ГрГУ, 1988. – 328 с.
24. Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. – Мн.: БелЭн, 1993. –
Т. 3. – С. 19 – 21.
25. Яцкевіч, З. Віленская археаграфічная / З.Яцкевіч // Беларуская
мінуўшчына. – 1994. – № 2. – С. 32.