Белазаровіч В.А Гістарыяграфія гісторыі Беларусі

Подождите немного. Документ загружается.

131

Тэматыка рэфератаў

1. Падрыхтоўка і выданне гістарычных крыніцаў па гісторыі Бела-

русі ў 60-я гг. ХІХ – пачатку ХХ ст.

2. Заходнеруская гіст арыяграфія ў пачатку ХХ ст. (1905 – 1915 гг.).

3. Я.Ф.Карскі – прадстаўнік ліберальнай гістарыяграфіі канца ХІХ –

пачатку ХХ ст.

4. Гістарычная школа М.К.Любаўскага.

1. Русіфікатарская палітык а ўрада пасля паўстання 1863 г.

Дзейнасць Віленскай археаграфічнай камісіі. Моцны ўплыў на

развіццё айчыннай гіст арыяграфіі парэформеннага часу аказала

паўстанне 1863 г. у Польшчы, Літве і Беларусі. Яно зноў звярнула

ўвагу ўрада і расійскага грамадства ў цэлым на заходні р эгіён краі-

ны, прымусіла нанова адкрыць Беларусь і яе гісторыю. Каб абвер-

гнуць польскія прэтэнзіі на Беларусь і Літву, царскі ўрад пачаў ак-

тыўна даказваць рускі характар «заходняга краю» імперыі. Дзеля

гэтага былі выдадзены два гістарычныя атласы.

Першы атлас з шасці картаў падрыхтаваў палкоўнік Р.Ф.Эр-

керт (1863 г.). Выданне раскрывае арэал рассялення ў «заходнім

краі» рускіх, палякаў, літоўцаў, латышоў, немцаў і яўрэяў. Зразуме-

ла, што ўкраінцы і беларусы былі аднесены да рускага этнасу. Пер-

шае выданне атласа выйшла на французскай мове і прызначалася

для еўрапейскай дыпламатыі ў адказ на падзеі 1863 г.

У 1864 г. выйшаў атлас, складзены падпалкоўнікам А.Ф.Ры-

ціхам пад кіраўніцтвам Пампея Бaцюшкава.

Пампей Мікалаевіч Бацюшкаў (1811 – 1892 гг.) скончыў ар-

тылерыйскае вучылішча ў Пецярбургу, у 1832 – 1840 гг. афіцэр

рускай арміі. З 1850 г. – віцэ-губернатар Ковенскай губерні,

затым памочнік папячыцеля Віленскай навучальнай акругі, у

1856 – 1857 гг. – віцэ-дырэктар дэпартамента духоўных спраў

іншаземных веравызнанняў. Кіраваў будаўніцтвам Храма Хры-

ста Збавіцеля ў Маскве, праводзіў палітыку русіфікацыі: са-

дзейнічаў пабудове больш за 2 тыс. праваслаўных храмаў на

тэрыторыі Беларусі і Украіны. Спрабаваў перавесці набажэнства

ў касцёлах Мінскай губерні з польск ай на руск ую мов у. Гістарыч-

нае развіццё Беларусі зводзіў да гісторыі праваслаўнай царквы і

палітычнай дзейнасці князёў. Г алоўная праца – «Белоруссия и

Литва. Исторические судьбы Северо-Западного края» (1890 г.).

У 1864 г. падпалкоўнік А.Ф.Рыціх пачаў збор мат эрыялаў для

складання атласа. За аснову ён узяў дад зеныя, атрыманыя з МУС і

чыноўнікаў, якія спецыяльна былі накіраваны ў заходнія губерні

132

для агляду стану праваслаўных цэркваў і манастыроў. Дзесяць кар-

таў атласа раскрываюць геаграфію рассялення рускіх, пад якімі

разумеліся ўсе праваслаўныя, і палякаў (усе каталікі).

Актыўную падтрымку ўраду аказалі прадстаўнікі позняга ра-

сійскага славянафільства і ліберальная інтэлігенцыя, аб чым свед-

чаць публікацыі ў славянафільскіх выданнях «Д ень», «Москва»,

«Русь». Да супрацоўніцтва з імі быў запрошаны прафесар Пецяр-

бургскай духоўнай акад эміі, ідэолаг заходнерусізму М.В.Каяловіч,

які звярнуўся з заклікам да расійскіх газет размяшчаць этнаграфіч-

ныя і гістарычныя матэрыялы аб «Зах одняй Расіі». Погляды М.В.Ка-

яловіча вабілі славянафілаў сваёй палонафобіяй: на гістарычных

прыкладах даследчык паказаў, колькі зла «заходнерускаму наро-

ду» прынеслі Захад, Польшча і каталіцызм. Таксама ён выдвінуў

тэзіс пра сапсаванасць «лацінскага свету» і яго несумяшчальнасць

з праваслаўным светам. Газета «Московские ведомости» абвясціла

пра неабходнасць «духоўнага заваявання заходняга края Расіі».

Пазіцыя М.В.Каяловіча знайшла падтрымку ў віленскага ге-

нерал-губернатара Міхаіла Мураўёва. Ён разумеў усю карысць

гісторыі ў працэсе фармавання грамадскай самасвядомасці жыха-

роў заходніх губерняў. Генерал -губернатар, акрамя русіфікацыі

мясцовай адміністрацыі, прапанаваў імператару Аляксандру ІІ пра-

весці рэформу школаў і радыкальна змяніць змест гістарычнай

адукацыі: «Необходимо вс ем и постоянно разъяснить, что край

Северо-Западный всегда был и есть русский и что польский эле-

мент есть временный, заброшенный в эпоху польского владыче-

ства».

У пачатку 1864 г. Мураўёў задумаў выданне кнігі пра падзеі

1863 года. Гродзенскаму і ковенскаму губернатарам ён накіраваў

даручэнне скласці «Очерк о начале и ходе бывшего мятежа по гу-

бернии и о польской революционной организации , которая суще-

ствова ла в ней». Падобныя прадпіс анні атрыма лі начальнік

інфлянцкіх паветаў Віцебскай губерні, віленскі, віцебскі, магілёўскі

губернатары, старшыні следчых камісіяў. Восенню 1864 г. у кан-

цылярыю Мураўёва ста л і паступаць першыя нарысы. Іх абагуль-

неннем займаўся са сваімі памочнікамі генерал-маёр Васіль Фё-

даравіч Ратч (1816 – 1870 гг.). Вынікам стала двухтомавая праца,

выдадзеная ў 1867 – 1868 гг.: «Сведения о польском мятеже 1863

года в Северо-Западном крае». Затым кнігу пераклалі на француз-

скую мову і выда лі ў Парыжы.

Для прапаганды ўрадавай палітыкі М.М.Мураўёў запрасіў у

Вільню Ксенафонта Гаворскага.

133

Ксенафонт Антонавіч Гаворскі (1821 – 1871 гг.) нарадзіўся

ў Кіеве ў сям’і уніяцкага святара з Віцебшчыны. Скончыў грэ-

ка-уніяцкую семінарыю ў Полацку, Пецярбургскую духоўную

акадэмію. Выкладаў у Полацкай семінарыі, у т.л. гісторыю і

архе а логію. Праводзіў раскопкі курганаў каля Полацка, апісаў

старажытную «альгердаву дарогу » з Вільні ў Полацк.

У 1857 – 1858 гг. Гаворскі з’яўляўся рэдактарам неафіцыйнай

часткі «Віцебскіх губернскіх ведамасцяў». Яго заўважылі расійскія

славянафілы, увялі ў навуковыя сталічныя салоны і зрабілі вяду-

чым спецыялістам па «польскім» пытанні. Прафесар М.В.Каяловіч

садзейнічаў прызначэнню Гаворскага р эдактарам часопіс а «Вест-

ник Юго-Западной и Западной России», які выдаваўся з 1862 г. у

Кіеве. Часопіс быў эклектычным – у ім друкаваліся дакументы з

Кіеўскай археаграфічнай камісіі па гісторыі рэлігіі і царквы, матэ-

рыялы па гісторыі Украіны і Беларусі. Выданне падтрымлівалі

Сінод, МУС, Міністэрства народнай асветы, Пецярбургская духоў-

ная акадэмія. Але ў Кіеве часопіс быў непапулярным, і ў хуткім

часе яго закрылі.

Па просьбе Мураўёва і папячыцеля Віленскай наву ч а льнай

акругі І.П .Карнілава выданне з 1864 г. перанеслі ў Вільню пад наз-

вай «Вестник Западной России». Па тэматыцы публікацыяў часопіс

быў гісторыка-літаратурным, але, з дру гога боку, ён з’яўляўся вы-

разнікам афіцыйных поглядаў на палітыку, навуку, публіцыстыку.

Аўтары змешчаных у ім артыкулаў аддавалі пашану праваслаўю,

якое вызваліла Беларусь ад прыгнёту паланізму і лацінізму. Часопіс

выходзіў пад дэвізам – «Калі Польшча не загінула, хай загіне – мы

так хочам!». Уся гісторыя Беларусі падавалася аўт арамі «польскай

інтрыгай» і «каталіцкім прымусам».

Тэндэнцыйнасць выдання прадвызначыла яго непапулярнасць

і ў Вільні. Сітуацыю не выправіла нават абавязковая падпіска для

духавенства і чыноўнікаў. У 1871 г. часопіс закрылі.

Каб пераарыентаваць гістарычную свядомасць насельніцтва

Беларусі і Літвы, па прыкладу Пецярбурга і Кіева ў Вільні з 29

красавіка 1 864 г. пач ала дзейнічаць Віленская археаграфічная

камісія. Выбар Вільні быў заканамерным. Там размяшчаліся бага-

тыя архіўныя зборы (Архіў Галоўнага Трыбунала, Архіў Скарба-

вага т рыбунала, справы Трокскага архіва, архівы Віленскай, Гро-

дзенскай, К овенск ай і Мінскай губерняў, архіў Сапег), кніжныя схо-

вішчы, др укарні. Вільня з’яўлялася цэнтрам генерал-губ ернатарства,

таму вельмі зручна было кантраляваць і накіроўваць працу камісіі.

134

Перад членамі Археаграфічнай камісіі былі пастаўлены на-

ступныя задачы: «а) доказать фактически, что Западный край ни-

когда не был счастлив под польским правительством; б) что циви-

лизация Польши, а с нею и Западного края да леко отставала от той

степени совершенства, на которую ставили ее поляки; в) что толь-

ко под русским правительством Западный край забыл свои страда-

ния, исцелил прежние раны и начал свое историко-политическое

существование». У цэлым камісія павінна была гісторыка-даку мен-

тальна даказаць, што Беларусь мае праваслаўную і рускую прыро ду.

Адразу ад камісіі запатрабавалі працу ў вялікім аб’ёме, хаця

ўмовы для гэт ага створаны не былі. Само сховішча размяшчалася

ў двух паўпадвальных памяшканнях Віленскага універсіт эт а. З ча-

тырох сябраў камісіі, уключаючы старшыню, працаваць з першак-

рыніцамі мог толькі адзін – архіварыўс (загадчык) архіва, канды-

дат філасофска-тэалагічных навук Мікіт а Іванавіч Гарбачэўскі

(1804 – 1879 гг.). Ён зрабіў найвелізарнейшую чарнавую працу,

склаўшы «Кат ал ог старажытным актавым кнігам губерняў:

Віленскай, Гродзенскай, Мінскай і Ковенскай...» (1872 г.), выдаў

«Слоўнік старажытнай актавай мовы» (1874 г.). Плённа праца-

ваў выпускнік Рыжскай духоўнай семінарыі Іван Якаўлевіч

Спрогіс (1833 – 1918 гг.). За некаторыя гады ён прачытываў ад 20

да 60 тыс. рукапісных лістоў, напісаў прадмовы да 11 тамоў. Да-

следчык таксама склаў геаграфічныя паказальнікі па дакументах

архіва.

Вынік працы Віленскай археаграфічнай камісіі ўражвае. За

1865 – 1915 гг. было выдадзена 39 тамоў «Актаў Віленскай археа-

графічнай камісіі». Разам з Віленскай навучальнай акругай су-

працоўнікі камісіі выпусцілі 14 тамоў «Археаграфічнага зборніка

дакументаў па гісторыі Паўночна-Заходняй Русі» (1867 – 1904 гг.).

Агульны аб’ём выдадзеных крыніцаў склаў каля 29 тыс. старонак.

Камісія апублікавала матэрыялы копных і земскіх судоў, дакумен-

ты гродскіх судоў і магістратаў, інвентары старостваў і маёнткаў,

магістрацкія акты, матэрыялы пра руска-польскую вайну 1654 –

1667 гг., вайну 1812 г., царкоўную унію. Нягледзячы на тэндэнцый-

насць у працы камісіі, яе выданні з’яўляюцца каштоўнай крыніцай

вывучэння гісторыі, эканомікі, культуры Беларусі, гісторыі бела-

рускай мовы.

У другой палове XIX – пачатку XX стст. гісторыя выкладала-

ся ва ўсіх ніжэйшых і сярэдніх навучальных установах Беларусі. У

курс уваходзілі сус ветная і руская гісторыя з элементамі мясцовай

гісторыі Паўночна-Заходняга краю. Расійская адміністрацыя, у тым

135

ліку і кіраўніцтва Віленскай навуча льнай акругі, імкнулася пашы-

рыць рускі ўплыў у заходніх губернях.

З 1877 г. руская і сусветная гісторыя выкладаліся ў рамках

адзінага курса, у якім матэрыял па рускай гісторыі ўклю чаўся паміж

адпаведнымі раздзеламі сусветнай гісторыі. З 1913 г. руская гісто-

рыя была вылучана ў с амастойны курс. На падст аве тыпавых

міністэрскіх праграмаў настаўнік складаў рабочую праграму і прад-

стаўляў яе на разгляд педагагічнага савета.

Праграмы сведчаць аб наяўнасці ў курсе гісторыі некаторых

сюжэт аў з мясцовай гісторыі, напрыклад, «Літоўскія плямёны, іх

побыт, норавы і рамёствы, першыя літоўскія князі (Міндоўг, Ге-

дымін, Альгерд, Кейстут)». У рамках курсу гісторыі даваліся ха-

рактарыстыкі Ягайле, Вітаўту, Крэўскай уніі. У рамках пытання

«Маскоўская і Літоўская Русь» разглядаліся ўзаемаадносіны ВКЛ

і Маскоўскай дзяржавы. У падраздзеле «Заходняя Русь у XVI –

XVIII стст.» даваліся звесткі пра Люблінскую унію, пранікненне

езуітаў, Берасцейскую царкоўную унію , прычым акцэнт рабіўся на

рэлігійныя пераследы праваслаўных у Рэчы Паспалітай, дзейнасць

праваслаўных брацтваў. Перыяд падзелаў Рэчы Паспалітай у пра-

граме быў адлюстраваны ў наступнай фармулёўцы: «Умяшальніцт-

ва Кацярыны II у польскія справы. Польская выбарчая сіст эма.

Пытанне аб дысідэнтах. Барская канфедэрацыя. Паўст анне на Ук-

раіне. I-ы падзел Польшчы і становішча пасля яго. Канстытуцыя

3 мая і Таргавіцкая канфедэрацыя. II-і падзел Польшчы. Паўстан-

не ў Польшчы і III-ці падзел». Курс гісторыі закранаў і падзеі XIX ст.

Навучэнцы выв учалі такія пытанні, як «Змова дзекабрыстаў», «Паў-

станне ў Польшчы 1830 г.», «Мяцеж у Польшчы 1863 г.».

Працэс выкладання гісторыі быў забяспечаны падручнікамі і

вучэбна-метадычнымі дапаможнікамі, у тым ліку і створанымі

выкладчыкамі навучальных установаў Беларусі. Сярод іх – А.Тур-

цэвіч, П.Аляксандраў, В.Ярмаловіч і інш. У навучальных уста-

новах Беларусі набыла распаўсюджанне «Кніга для чытання па

рускай гісторыі» (пад рэдакцыяй М.В.Доўнар-Запольскага), якая

выйшла ў Маскве ў 1904 г. На думку складальнікаў, гэтае выданне

павінна было стаць карысным для выкладчыкаў, навучэнцаў, для

ўсіх тых, хто цікавіцца гісторыяй. Кожны артыкул уяўляў сабой

самастойны нарыс і быў напісаны спецыяльна для дапаможніка.

Аўтары не пазбягалі дыскутыўных пытанняў, аднак імкнуліся

зрабіць дапаможнік даступным для чытача як па змесце, так і па

аб’ёме асобных артыкулаў. Дапаможнік мог быць выкарыстаны для

класнага і хатняга чыт ання.

136

Аналіз праграмаў, падручнікаў, навуча льных дапаможнікаў

сведчыць, што яны змяшчалі даволі значны пласт падзеяў гісторыі

Беларусі, прычым аб’ём фактычнага матэрыялу перавышаў той, што

выкарыстоўваўся пры выкладанні беларускай гісторыі ў сярэдніх

школах у сав ецкі час. Аднак т рэба мець на ўвазе, што вывучэнне

гісторыі Беларусі ў дарэвалюцыйных навучальных установах было

накіравана на дасягненне ідэалагічнай мэты – абгрунт аваць гіста-

рычную прыналежнасць Паўночна-Заходняга краю да Расіі, выха-

ваць у навучэнцаў вялікадзяржаўныя патрыятычныя пачуцці.

2. «Заходнерусізм» і яго прадстаўнікі ў расійскай гістарыя-

графіі. Заходнерусізм – гэта канцэпцыя, якая адмаўляла гістарыч-

насць беларус аў як самастойнай і самабытнай этнічнай ад зінкі,

атаясамлівала іх з вялікарускім этнас ам. У заходнерусізме вылуча-

ліся дзве плыні: канс ерватыўная (К.А.Гавор с к і) і ліберальная

(М.В.Каяловіч). Прадст аўнікі першага кірунку лічылі, што этніч-

ныя асаблівасці беларус аў з’яўляюцца вынікам уплыву польска-

к аталіцкай экспансіі, таму заходняму краю неабхо дна вярнуць рускі

х арактар. Прадстаўнікі ліберальнай плыні прызнавалі пэўную гісто -

рыка-этнічную адметнасць Беларусі, але выключалі магчымасць

яе нацыянальна-культурнага самавызначэння.

А.У.Літвінскі вызначыў два перыяды ў развіцці заходнерусіз-

му. Першы перыяд (60 – 80-я гг. ХІХ ст.) падзяляецца на тры эта-

пы: 60-я гг. – час актывізацыі публіцыстаў і гісторыкаў заходне-

рускай плыні з мэтай выкрыцця «польскай інтрыгі»; 70-я гг. – ас-

лабленне заходнерускай тэнд энцыі ў сувязі з «патапаўшчынай»

(курс віленскага генерал-губернатара А.Л.Патапава, накіраваны на

замірэнне царызма з польскім дваранствам), смерцю Гаворскага і

пераходам Каяловіча да грунтоўнай навуковай д зейнасці; 80-я гг. –

пашырэнне цікавасці да заходнерусізму з боку ўрада (Аляксандра

ІІ, Сінода і інш.).

Другі перыяд ахоплівае 90-я гг. ХІХ ст. – да 1917 г. Ён падзя-

ляецца на два этапы: першы (90-я гг. ХІХ ст. – 1905 г.) – аслаблен-

не заходнерускай тэндэнцыі ў гістарыяграфіі з прычыны афарм-

лення ліберальнай плыні ў развіцці гіст арычнай думкі і смерці

Каяловіча; другі (1905 – 1917 гг.) – барацьба з польскім і беларускім

нацыянальным рухам, калі заходнерусізм не атрымаў навуковага

акадэмічнага кірунку, а меў публіцыстычны характар.

Канцэпцыя заходнерусізму была выклікана актывізацыяй

польскага нацыянальна-вызваленчага руху ў першай палове ХІХ ст.

Менавіта тады ўзнікла патрэба стварыць супрацьвагу для шляхец-

137

кай ідэалогіі, якая ставіла на мэце аднавіць Рэч Паспалітую ў ме-

жах 1772 г. Паўстанне 1863 г. стала тым штуршком, які вымусіў

урад зрабіць заходнерусізм галоўным ідэалагічным кірункам афі-

цыйнай палітыкі ў заходніх губернях краіны.

Ідэйна заходнерусізм узыходзіць да славянафільства – філа-

софскай дактрыны, якая сфармавалася ў адказ на нямецкую класіч-

ную філасофію і частко ва нямецкую гістарычную думку з місіяй

абароны славянскага свету. Прадстаўнікі расійскага славянафіль-

ства зыходзілі з трох асноўных пастулатаў: 1) праваслаўны Усход

супрацьстаіць кат а ліцкаму Захаду; 2) праваслаўе мае духоўную

перавагу над каталіцызмам; 3) Расія – лідэр славянству і перашко-

да на шляху сацыялізму і рэвалюцыяў, якія маюць заходняе пахо-

джанне. Заходнерусісты поўнасцю падзялялі гэтыя погляды.

М.В.Каяловіч пісаў: «...Я находил такой русский субъективизм,

который и больше всех других обнимает фактиче скую часть рус-

ской истории, и лучше других освещает действительные и суще-

ственные его стороны. Такой русский субъективизм я находил и

нахожу в сочинениях... славянофилов. Он лучше других и в народ-

ном и в научном смысле...».

Афармленне заходнерусізма як гіст арыяграфічнага кірунку

было немагчымым без дзейнасці мясцовых даследчыкаў, г.зн. гісто-

рыкаў Беларусі і Літвы, якія гуртаваліся вакол Віленскага універсі-

тэта, а пазней вакол віленскіх перыядычных выданняў. Яны зак-

лалі крыніцазнаўчую аснову ў выв учэнні мінулага рэгіёна, паставілі

пытанне аб рухальных сілах мясцовай гісторыі, стварылі атмасфе-

ру навуковага пошуку. Арганізацыйнае афармленне гэтага кірунка

адбылося ў Пецярбургскай духоўнай акадэміі, а гістарыяграфіч-

нае афармленне заходнерусізму звязана з працамі Міхаіла Каяло-

віча. Ён пашырыў і ў значнай ступені ўдакладніў гістарычныя по-

гляды М.Г.Устралава. Яго канцэпцыя была панрасійскай, славяна-

фільскай і антыпольскай.

Міхаіл Восіпавіч Каяловіч (1828 – 1891 гг.) нарадзіўся ў

м.Кузніца Сакольскага павета Гродзенскай губерні ў сям’і уні-

яцкага святара. Скончыў Супрасльскае духоўнае вучылішча,

Літоўскую духоўную семінарыю ў Вільні, Пецярбургскую ду-

хоўную акадэмію. Выкладаў у Рыжскай і Пецярбургскай семі-

нарыях. Меў выдатныя здольнасці да навукі і ў 31 год стаў пра-

фесарам Духоўнай акадэміі (1862 г.). З 1869 г. загадчык кафед-

ры рускай гісторыі. Ганаровы член Пецярбургскага славянскага

дабрачыннага таварыства, Гродзенскага царкоўна-археалагіч-

нага каміт эта, Археаграфічнай камісіі.

138

Свае метадалагічныя погляды Каяловіч раскрыў у кнізе «Ис-

тория русского самосознания» (1884 г.), якая ст а ла буйной гіста -

рыяграфічнай падзеяй – першай абагульнай гіст арыяграфічнай

працай у Расіі. Даследчык прааналізаваў шырокае кола пытанняў

па гісторыі гіст арычнай навукі ад рускага летапісання па сучасныя

яму працы.

Гісторык лічыў, што гістарычнае даследаванне не можа быць

аб’ектыўным, таму вучоны павінен адмовіцца ад пошуку абсалют-

най ісціны праз выбар прымальнай для яго пазіцыі. Сам М.В.Кая-

ловіч выбраў для сябе т.зв. «рускі» суб’ектывізм славянафільскага

характару. Аднак даследчык выступаў супраць адвольнага выка-

рыстання гістарычных крыніцаў, указваў на неабходнасць ацэнкі

іх аб’ектыўных звестак . Ён размяжоўваў навуковы і літаратурны

падыходы да гісторыі, не прызнаваў гістарычнай белетрыстыкі.

Каяловіч адмоўна ацаніў крыніцазнаўчую д зейнасць Даніловіча і

Нарбута, т аму што яны друкавалі летапісы лацінскім шрыфт ам, а

не аўтэнтычнай кірыліцай.

Сам гісторык абапіраўся на традыцыі расійскай дваранскай

гістарыяграфіі, спасылаўся на працы М.М.Бантыш-Каменскага,

М.М.Карамзіна, М.Г.Устралава, М.В.Без-Карніловіча і інш. Але

адзначым, што да Каяловіча гісторыя ВКЛ і Рэчы Паспалітай не

з’яўлялася прадметам асобнага даследавання для расійскіх гісто-

рыкаў.

Асноўныя працы прысвечаны гісторыі Беларусі, Польшчы і

Расіі. У магістарскай дыс ертацыі «Литовская ц ерковная уния»

(апублікавана ў 1859 – 1861 гг.) і доктарскай дысертацыі «Исто-

рия в оссое динения западнорусских униатов старых вре мен (до 1800 г.)»

(апублікавана ў 1873 г.) М.В.Каяловіч звярнуўся да вывучэння праб-

лемы Берасцейскай царкоўнай уніі. Аўтар адным з першых звяр-

нуў увагу на працэс лацінізацыі уніі праз дзейнасць базыльянскага

ордэна, рашэнні Замойскага с абора, паставіў пытанне аб крызісе

уніяцкай царквы.

З сінтэтычных абагульняльных працаў, якія атрымалі грамад-

скае гучанне, можна назваць «Лекции по русской истории» (1862 –

1864 гг.), якія мелі чатыры выданні, і «Чтения по истории Запад-

ной России» (1884 г.). У іх Каяловіч прапанаваў уласную гістарыч-

ную канцэпцыю гісторыі Заходняй Расіі. Ён зыходзіў з вяршэнства

праваслаўя ў гістарычным мінулым Беларусі, ад зінства інтарэсаў

мясцовага насельніцтва з рускай арыстакратыяй. Гісторыю Бела-

русі аўтар зводзіў да нацыянальна-канфесійнага пытання, а сацы-

яльна-эканамічныя праблемы не закранаў.

139

Гістарыяграфічны падыход Каяловіча грунтаваўся на пазіцыі,

што Заходняя Расія – гэта «западная Русь», якая ахоплівала «Бело-

руссию, западную Малоро ссию, или т.н. Украину, и Литву в соб-

ственном смысле слова». Дзяржаўнасць спачатку сфармавалася ў

межах рускага ар эалу «заходняй Русі», а потым пад ціскам перася-

ленцкіх працэсаў была ўспрынят а суседнімі літоўцамі. Да гэтага

аб’яднальнага працэсу пад пагрозай крыжакоў з часам далучыліся

жэмайты, якія ўжо ў ХІІІ ст. мелі свае дзяржаўныя формы.

Фактарам гістарычнага развіцця ён лічыў барацьбу «дзвюх

сілаў»: рускай і польскай. Гісторыя Заходняй Русі да канца ХVІІІ ст.,

сцвярджаў Каяловіч, была прасякнута барацьбой польска-каталіц-

кай і рускай праваслаўнай цывілізацыяў. Задача даследчыка зак-

лючаецца ў вывучэнні крыніцаў і прычынаў «польскага трыум-

фу». Польскі ўплыў сапсаваў заходнерускае грамадства, садзейні-

чаў яго расколу. Каяловіч ад значаў, што «польская, е зуіцкая»

цывілізацыя – «вельмі дурная цывілізацыя», якая не прынесла на-

родам Заходняй Расіі нічога карыснага (нават прыгоннае права

прыйшло адтуль), бо палякі былі прасякнуты «духам лацінства»,

абсалютна не прымальнага славянамі. Збліжэнне з Польшчай,

Люблінская і Берасцейская уніі д эфармавалі духоўнае жыццё у

ВКЛ, апалячылі, акаталічылі значную частку заходнерускай шлях-

ты, але асноўныя пласты народа нязменна цягнуліся да Расіі, бо

адчувалі з ёю сваё племянное, культурнае, моўнае і рэ лігійнае адзін-

ства. Асноўнай апорай Русі з часоў фармавання маскоўскага са-

мадзяржаўя з яго земскімі саборамі, народным прызнаннем і пра-

васлаўем аўт ар лічыў цэнтральныя землі Расіі, якія захоўвалі сваю

аб’яднаўчую, мат эрыяльную, духоўна-цывілізацыйную і абарон-

чую ролю і ў сярэд зіне ХІХ ст. Гісторык ад значаў безальтэрнатыў-

насць і прадвызначанасць гістарычнага лёсу Рэчы Паспалітай, пад-

зелы гэтай краіны с а дзейнічалі ўз’яднанню заходнерускіх земляў

з Расіяй, іх духоўнаму адраджэнню.

Свае меркаванні Каяловіч падмацоўваў прыкладамі і характа-

рыстыкай шырокага кола гістарычных крыніцаў. У яго публікацы-

ях выкарыстоўваліся і некаторыя іншыя аргументы: прэт энзіі

Польшчы на землі Беларусі і Украіны ў межах 1772 г. не мелі пад

сабой падставаў; само разуменне народа сярод прыхільнікаў тэо-

рыі афіцыйнай народнасці (з галоўнай апорай на сялянства) прык-

метна адрознівалася ад поглядаў апазіцыйнай польскай гістарыя-

графіі з яе акцэнтацыяй на палітычную роль шляхты.

У гісторыі Заходняй Расіі Каяловіч вылучаў пяць этапаў на

падставе знешнепа літычнага становішча края: 1) падзел рускага

140

народа на дзве часткі і спробы Заходняй Расіі ўтварыць свой цэнтр;

2) злучэнне Заходняй Расіі з Літвой; 3) злучэнне Літоўска-Заходне-

рускага княства з Польшчай праз знешні саюз; 4) зліццё Заходняй

Расіі з Польшчай і распад Руска-Польскай дзяржавы; 5) анамальнае

развіццё руска-польскага пытання (у складзе Расійскай імперыі).

Даследчык займаўся і гісторыка-этнаграфічным вывучэннем

Беларусі, аб чым сведчаць працы «О расселении племен Западного

края России», «Об этнографическом атласе западных губерний»,

«Об этнографической границе между Западной Россией и

Польшей» і інш. Каяловіч лічыў, што беларуская народнасць скла-

лася ў Х – ХІ стст. з плямён крывічоў і дрыгавічоў і раднілася па

веры, мове і традыцыях з рускімі і ўкраінцамі. Пэўную розніцу

паміж заходнімі і ўсходнімі беларусамі гісторык выводзіў ад міжэт-

нічных кантактаў з літоўцамі і палякамі ў ХІV – ХVІІІ ст ст., а так-

сама палітыкі паланізацыі і акаталічвання ў Рэчы Паспалітай.

Вядомы ўклад М.В.Каяловіча ў выданне крыніцаў па гісто-

рыі Беларусі. Па даручэнні археаграфічнай камісіі ў 1865 г. ён

апублікаваў «Документы, объясняющие историю Западной Рос-

сии и ее отношение к Восточной России и Польше», у 1867 г. –

«Летопись осады Пскова Стефаном Баторием», «Дневник пос-

леднего похода Стефана Батория», у 1869 г. – «Дневник Люб-

линского сейма 1569 г.».

Канцэпцыя Каяловіча ўпісалася ў афіцыйную расійскую гіста-

рыяграфію і публіцыстыку. На спрошчаным узроўні яна была раз-

множана ў шматлікіх вучэбных, асветніцкіх і палемічных публіка-

цыях. Кантрасная, выключна адмоўная ацэнка яго поглядаў была

дадзена з боку дэмакратычнай ліберальнай грамадскасці другой

паловы ХІХ ст. і панегірычная – з боку афіцыйных і царкоўных

колаў. У найноўшай гістарыяграфіі погляды Каяловіча былі рас-

крытыкаваны У.І.Пічэтам («прекрасный показатель того, как не

нужно изучать исторические явления»), а таксама адным з засна-

вальнікаў с авецкай канцэпцыі ўтвар эння ВКЛ У.Ц.Пашутам,

М.М.Улашчыкам, Д.У.Каравым і інш.

У Пецярбургскай духоўнай акадэміі М.В.Каяловіч стварыў

заходнерускую гіст арычную школу, заснаваную на ідэях вяліка-

дзяржаўнасці і манархізму. Але яе прадстаўнікі ўлічвалі ўплыў лібе-

ральнай гістарыяграфіі, таму большую ўвагу сталі надаваць с ацы-

яльнаму кантэксту ў гісторыі канфесійных адносінаў.

Адным з вядомых прадстаўнікоў заходнерускай гістарычнай

плыні і вучняў Каяловіча з'яўляўся Платон Жуковіч.