Искандер Мунши Тюркман. Tarix-i al?mara-yi Abbasi (Аббасова мироукрашающая история). Том 1
Подождите немного. Документ загружается.
231
bu verginin alınması dayandırıldı, tamğaçıların əli-ayağı məmləkətdən yığıĢdırıldı
və bu vergidən heç bir əsər-əlamət qalmadı.
Beyt
«Tamğanın ləğvi ilə tamğaçıya çəkildi dağ,
Həmin dağdan savayı, qalmadı tamğadan soraq.»
Mali-möhtərifə, məvaĢi və mərai
682
kimi vergilər məmləkətin əksər
yerlərində, xüsusi ilə də Ģiələrin məskun olduqları mahallarda rəiyyətin üzərindən
götürülüb, dəftərlərdən silindi. Gözəl əməllərinin bərəkəti səbəbindən [ġah
Təhmasibin] hakimiyyəti zamanı əlli dörd il sürdü. O, bu müddəti xoĢbəxtlik və
səadətlə keçirdi. Ġslam dövründə [o vaxtadək] Müstənsir Billah Ələvidən
683
baĢqa
heç bir padĢah əlli dörd il hökmranlıq etməmiĢdi. [ġah Təhmasibin] səadətli
hakimiyyəti dövründə hərbçilər və rəiyyət rahatlıq və asudəlik kamına
qovuĢmuĢdular. Səltənətin bütün iĢlərinə elə bir nizam-intizam verilmiĢdi ki,
indiyədək Ġran ərazisində bu cür idarəetmədən irəli gələn məsələlər nümunə və
qanundur. Dünyanı qorumaq təməlinin banisi olan [ġah Təhmasibin] yaĢayıĢ
müddəti altmıĢ dörd il, bir ay, iyirmi beĢ gün olmuĢdur. O, Süleyman Ģanlı xaqanın
[hakimiyyəti] zamanında səkkiz il ərzində yüksək Ģanlı atası tərəfindən Xorasanda
hakimlik etmiĢdir və daha sonra əlli üç il, altı ay və iyirmi altı gün Ġran mülkündə
hökmranlıq sürmüĢdür.
Beyt
«Vəfasız dünyadan getdi Süleyman məkanlı Ģah,
Ona rəhmət eyləsin Ulu Yaradan.
O, ĢahənĢahlıq mənsəhini öz xələfinə miras qoydu,
Səfər ayında, bahar çağı taxt-tacdan əl çəkdi.
Mən həyəcandan ilin tarixini soruĢdum,
Söylədi: De ki, doqquz yüz səksən dörd idi»
684
.
Seyidlər, üləmalar və əksər əyanlar, bütün xalq bu qəm gətirən hadisə
günündə lərzəyə gəldilər və bu müsibətdən o qədər dərd çəkib pəriĢan oldular ki,
sanki aləm alt-üst olmuĢdu və məhĢər gününün əlaməti camaat arasında zahir
682
Mali-möhtərifə - sənətkarlıqdan alınan vergi. MəvaĢi - maldarlardan saxladıqları mal-qara üçün
alınan vergi. Mərai - otlaqlardan istifadə müqabilində alınan vergi (М.Х.Гейдаров.. Социально-
экономическая отнашения, с. 51, 114, 119-122; О.А. Эфендиев. Образование азербайджанского
государства Сефевидов, с. 41).
683
Müstənsir Billah Ələvi - Misirdə hökmranlıq etmiĢ Fatimilər sülaləsinin xəlifəsidir və m. 1036-1094-
cü illərdə 58 il hakimiyyətdə olmuĢdur.
684
S-297, v.81a.
232
olmuĢdu. O həzrətin səltənət zamanı uzun olduğundan Əcəm torpağında bu
padĢahın yoxluğunda nə olacağını görə bilən bir kimsə yox idi. Çünki aləm
sultanlarından yalnız onun adını eĢitmiĢ və o həzrətdən baĢqa hökmdar
görməmiĢdilər. Bu böyük hadisə ümumən xalqa ağır gəlirdi. MəĢhur üləmalar və
kəramətli fəqihlər, xüsusilə də müctəhid Mir Seyid Hüseyn Cəbəlamili əmirlərin
məsləhəti ilə mübarək dövlətxanaya gəlib, onun pak cəsədinə Ģəriət qaydası ilə qüsl
verdi
685
və [cəsədi] hərəm bağçası ilə divanxana arasında yerləĢən «ġirvani
yurdu»nda əmanət qoydular. Ġsmayıl mirzənin hakimiyyəti zamanında, onun
əhvalatından bəhs edərkən yazılacağı kimi, [ġah Təhmasibin cəsədi] ulu MəĢhədə
köçürülüb, Ġmam Rzanın cənnət asudəliyinə malik rövzəsində dəfn edildi.
Onun [hakimiyyəti dövrünün] abidələri bunlardır: Tehran Ģəhərinin qala
divarlarının və müqəddəs MəĢhədin qala divarlarının inĢa edilməsi; cinlərin və
insanların imamı [olan Ġmam Rzanın] mübarək günbəzinin üzərinin qızıl suyuna
boyanaraq qızıla tutulması; darüssəltənə Qəzvindəki mübarək dövlətxananın inĢası;
Qəzvində bir neçə hamamın və Çaharbazarın tikilməsi; Səadətəbad adı ilə tanınıb,
cahanda yaxĢı Ģöhrət tapmıĢ və cənnət bağlarından bir nümunə olan Baği-Ġrəmin
salınması; və darüssəltənə Təbrizin Sahibabad ərazisində bir məscidin tikilməsi.
Allah rəhmət eləsin! Ümidimiz budur ki, pak və təmiz Əhli-beyt həzrətlərinə
bəslədiyi gözəl etiqadın nəticəsi olaraq, qiyamət günündə peyğəmbər və imam
nəslinin məsumları ilə bir yerdə olsun, o Allah dərgahının bəyənilmiĢləri ilə birgə
cənnət bağlarında yaĢayıb, nur saçsın.
[ġah Təhmasibin] vəfatından bir qədər sonra bəzi Ģahzadələrin və əmirlərin
səyi ilə Ġsmayıl mirzə səltənət taxtında qərar tutdu. Amma onun əhvalı, əməlləri və
fəaliyyəti savab yola uyğun gəlmirdi və o, öz qohumlarını aradan qaldırmağa
çalıĢırdı. O, ömründən və hakimiyyətindən bir xeyir tapa bilmədi, həyatının çırağı
tezliklə söndü və haqq öz yerini tutdu. Dövlət və padĢahlıq taxtı Allahın kölgəsi
olan əlahəzrət Ģahın adlı-sanlı atası Ġsgəndər Ģanlı nəvvab Sultan Məhəmməd
padĢahın - Allah ona rəhmət eləsin və ona cənnət bəxĢ etsin - Ģərəfli vücudu ilə
zinətləndi və bəzəndi.
686
Ġndi vaqiənevis
687
üçün zəruridir ki, o həzrətin (ġah Təhmasibin) adlı-sanlı
övladlarının və Heydər nəslindən olan digər Ģahzadələrin, həmçinin böyük
əmirlərin, dövlət ərkanının və [ġah Təhmasibin] ölümü vaxtı Ġran məmləkətlərinə
nizam verən hər bir tayfanın böyüklərinin adlarını qələmə alsın ki, onların, demək
olar, hər birinin adı əhvalatların təsviri zamanı qələmin dilinə gətirildiyinə görə
hadisələrin və xəbərlərin oxuyucuları onların halından bir məlumat hasil etsinlər.
685
Qüsl – islam dininə görə, insan bədəninin yuyulub təmizlənməsi qaydasıdır. Mətnin bu yerində qüsl
vermək dedikdə cəsədin kəfənlənməzdən öncə dini adət-ənənə əsasında yuyulması nəzərdə tutulur.
686
S-297, v.81a-b.
687
Vəqiənevis – hadisələri yazan, salnaməçi, tarixçi.
233
XOġBƏXT ġAHZADƏLƏRĠN, CƏNNƏTMƏKAN ġAH HƏZRƏTLƏRĠNĠN
ÖVLAD VƏ NƏVƏLƏRĠNĠN VƏ ONUN ALĠ MƏQAMLI QARDAġI
OĞULLARININ ġANLI ADLARI HAQQINDA
[ġah Təhmasibin] övladlarından və nəvələrindən, həmçinin onun
qardaĢlarının övladlarından ibarət olan, o həzrətin həyatı dövründə onun qayğısının
və rəğbətinin kölgəsi altında səadət və izzət kamına qovuĢmuĢ Səfəvi nəslindən
olan əziz Ģahzadələr otuz beĢ nəfər idilər. Bunların iyirmi üçü oğlan və on ikisi
qızdır. AĢağıda aydın olacağı kimi, bütün bu oğulların, oğulların övladlarının və
qızların cümləsindən o həzrətin həyatı zamanında ölüm paltarı geyərək, mövcudluq
libasını əbədiyyət mənzilinin baĢına çəkmiĢ və adlarının sadalanmasının faydası
olmayan kəslərdən savayı, Ģahzadələrin sayı iyirmi ikidir.
[ġah Təhmasibin] oğulları doqquz nəfərdir. Əvvəlincisi Ġsgəndər Ģanlı
nəvvab Sultan Məhəmməd mirzədir. Hökmdarlıq mərtəbəsinə ucalmıĢ üç adlı-sanlı
Ģahzadədən savayı, digər bəxtəvər Ģahzadələrin təvəllüd tarixləri bu kəmtərə
(Ġsgəndər bəy MünĢiyə) bəlli olmadığından onların doğum tarixləri ərz
olunmayacaqdır. [Buna baxmayaraq], onların adları, aydın xüsusiyyətləri və təmiz
əhvalatları qələmə alınacaqdır. Sözün qısası, o həzrət (Sultan Məhəmməd mirzə)
cənnətməkan Ģahın səadətli cülusundan səkkiz il keçdikdə, 938-ci ildə (15.08.1531
- 02.08.1532) Bayanduriyyə tayfasının böyük əmirlərindən olan Musa sultan
Mosullu Türkmanın Sultanım adlı qızının bətnindən doğulmuĢdur. «Fərzənd-i ġah
Təhmasib-i əvvəl Məhəmməd aməd» («1 ġah Təhmasibin oğlu Məhəmməd gəldi»)
sözləri [əbcəd hesabı ilə] bu əziz mövludun tarixidir. O, bu uca [Məhəmməd] adı
ilə tanındı və «Xudabəndə» («Allahın bəndəsi») ləqəbi ilə çağırıldı. O, günahları
bağıĢlanmıĢ atasının vəfatı zamanı qırx altı yaĢında idi. O həzrət hələ altı yaĢında
olarkən, 943-cü ildə (20.06.1536 - 09.06.1537) Xorasan diyarının hakimi
vəzifəsinə yüksəldilmiĢ və Məhəmməd xan ġərəfəddinoğlu Təkəlü onun lələsi və
əmirülümərası təyin edilmiĢdi. O həzrət darüssəltənə Heratda hökmranlıq taxtına
əyləĢdi və Məhəmməd xan o dövlət bağçasının nübarına xidmət etməyin
məsuliyyətini daĢıdı. Beləliklə, o, neçə illər ərzində adı çəkilən darüssəltənədə
asudəlik, xoĢbəxtlik, ruhi fəzilət və kamillik qazanmaqla yaĢayıb, bütün cari
iĢlərdən xəbərdar və agah oldu. Xasiyyətcə fəhmli, fərasətli, səxavətli idi. Elə
böyük bir alicənablığa malik idi ki, onun alicənablığının nəzərində dünyanın bütün
zənginliklərinin qədir-qiyməti yoldakı toz-torpaqla eyni idi. Bəzən Ģeir nəzm
etməyə baĢ qoĢub, «Fəhmi» təxəllüsündən istifadə edərdi. Zarafat, məzə və
xoĢhallılıq adəti və Ģüarı idi.
Bir müddətdən sonra CəmĢid məqamlı cənnətməkan Ģaha o xilafət və
Ģəhriyarlıq sədəfinin və o ədalət bürcünün dürrünü, yəni səadətə qovuĢmuĢ sevimli
oğlu [Sultan Məhəmməd mirzənin] didarını görmək hissi qalib gəldi və onu ali
taxtın ətəklərinə çağırıb, o həzrətin doğma qardaĢı olan Ġsmayıl mirzəni Herata
234
göndərdi. Lakin qısa bir zamandan sonra dövlətin asayiĢi səbəbindən və onun
(Ġsmayıl mirzənin) tərəfindən hökmdarın təbiətinə müvafiq olmayan qeyri-
mülayim hərəkətlərin baĢ verməsi üzündən [ġah Təhmasib] onu (Ġsmayıl mirzəni)
geri çağırıb, Qəhqəhə qalasına göndərdi və yenidən Ģahzadə (Sultan Məhəmməd
mirzə) həzrətləri həmin Ģərəfli mənsəbə təyin olunmaq iftixarına nail oldu. Məsum
bəy Səfəvi əmirlərdən və əsgərlərdən bir dəstə ilə Qazaq Təkəlünün fitnə-fəsadını
aradan qaldırmaq üçün göndərildikdən sonra, həmin əhvalat yazılarkən qələmə
alındığı kimi, [ġah Təhmasib tərəfindən] hökm verildi və bu əmrə əsasən, Ģahzadə
(Sultan Məhəmməd mirzə) həzrətləri sevimli oğlu Sultan Həsən mirzə ilə birlikdə
ali taxtın ətəklərinə gələrək, [Ģahla] görüĢdükdən və əhdü-peymanı təzələdikdən
sonra getməyə rüxsət aldı. ġahqulu sultan Yegan Ustaclu onun lələsi və
əmirülümərası təyin olundu.
Həmin əyyamda o həzrətin (Sultan Məhəmməd mirzənin) Heratda gözləri
zəifləməyə baĢladı. Lakin o, buna əhəmiyyət verməyib, müalicədən yayındı.
Məharətli cərrahlar və göz həkimləri («kəhhal»lar) müalicə aparmağın zəruriliyini
vurğulasalar da, o həzrət bu [müalicə] iĢinin çətinliyinə qatlaĢmadı. Get-gedə
gözlərinin zəifliyi qüvvətləndi və axırda gözləri tamam tutuldu. Eyni zamanda, o
həzrətlə lələsi ġahqulu sultan arasında müxtəlif cəhətlərdən mübahisə yarandı və
onlar bir-birlərinin bəd rəftarından Ģikayətlənməyə baĢladılar. Cənnətməkan Ģah öz
sevimli oğlunun Ģərəfli xatirinə qayğı əlaməti olaraq, o həzrəti darülmülk ġiraza
göndərib, onun əziz oğullarından Sultan Həsən mirzəni [Ģah] ordugahına gətizdirdi,
səltənət və səadət xanədanının göz bəbəyi olan yüksək dərəcəli misilsiz Ģahzadəni,
yəni Allahın kölgəsi olan əla-həzrət Ģahı isə möhtərəm atasının əvəzinə Xorasan
mülkünün səltənətinə təyin etdi. O həzrət (Sultan Məhəmməd mirzə) də hökmdarın
fərmanına uyğun olaraq, o səltənət bağçasının nübarını (Abbası) Heratda qoyub,
özü digər bəxtəvər övladları ilə birlikdə ġiraza yollanaraq, vaxtilə Müzəffərilər
sülaləsinin paytaxtı olmuĢ bu Ģəhərdə sərvərlik büsatı üzərinə qədəm qoydu. Orada
Vəli sultan Qalxançıoğlu Zülqədər onun lələsi və idari iĢlərinin icraçısı oldu və o
həzrət bir müddət həmin fərəh bəxĢ edən, könül oxĢayan Ģəhərdə qalıb, yaĢayıĢını
asudəliklə sürdürdü. Nəhayət, günahları bağıĢlanmıĢ ġah [Təhmasibin] vəfatından
sonra Ġsmayıl mirzənin hakimiyyəti əyyamında onun Ģərəfli əhvalında bir sarsıntı
meydana gəldi və o, qeybdən bir hadisənin baĢ verməsini gözlədi. Nəticədə,
qəzavü-qədərin zərurəti ilə Ġsmayıl mirzənin [ölüm] hadisəsi üz verdi və o həzrət
(Sultan Məhəmməd mirzə) anadangəlmə uğurlu bəxtinin köməyi ilə yüksək
hökmdarlıq mərtəbəsinə çatdı. Bu məsələ öz yeri gələndə təfərrüatı ilə qələmə
alınacaqdır.
O həzrət elə bir padĢah idi ki, [kimsəyə] qüssə və kədər bəxĢ etmək onun
xəyalından keçmirdi. Ədəb-ərkanlı davranmaq, bütün mülazimlərinə və qohum-
əqrəbalarına əl tutmaq və Ģəfqət göstərmək kimi qaydalara və dünyanın adət-
ənənələrinə lazımınca riayət edərdi. Səltənəti və padĢahlığı əyyamında dərya qədər
nəcib əli ilə ehsan paylamaqda idi. Müxtəlif tayfalardan olan insanlar onun verdiyi
235
ənamlardan və onun fəzilətlərindən faydalanırdılar. O, əmirlərin, qorçuların və
saray mülazimlərinin sabiqdən qalmıĢ külli məbləğdə olan məvaciblərinin hamısını
dövlət xəzinəsindən ödəyərək, öz adlı-sanlı atasının zamanından qalmıĢ borcları
verdi. Bu minvalla cənnətməkan Ģahın neçə illərlə topladığı var-dövlət paylanıb
səpələndi.
[Məhəmməd Xudabəndənin hakimiyyəti vaxtı] zəmanənin gərdiĢindən və
dövranın hadisələri ucbatından əmniyyət və rahatlıq xalqdan uzaq düĢsə də,
möhnət və bəla qapıları rəiyyətin üzünə açılsa da, hərbçilər ənam və ehsan dənizinə
qərq olub, ali mərtəbələrə yüksəlməkdə idilər. Nəticədə, dini və dünyəvi
xeyirxahlıqları nəzərdə saxlayan ilahi hikmətin zərurətindən məmləkətin və qoĢun
əhlinin əhvalına neçə-neçə fəlakətlər yol tapdı. Ġtaətsiz qızılbaĢ tayfaları müxtəlif
istəklərə çatmağı qarĢılarına məqsəd qoydular. Hər baĢda bir sevda oyandı və
qoĢun arasında ikitirəlik yayıldı. ġərqdən və qərbdən olan ətraf padĢahlar Əcəm
məmləkətlərinə tamah salıb, buraya öz təcavüz əllərini uzatdılar. Rum hökmdarı
Sultan Murad xan öz ata-babasının əhdü-peymanını pozaraq, ard-ardına və
dalbadal ġirvan və Azərbaycan üzərinə qoĢun göndərdi. Ġsgəndər Ģanlı nəvvab
qoĢunun ittifaqsızlığı, oymaqların arasındakı münaqiĢə və orduda birliyin
olmaması ucbatından qüvvətli düĢmənə qarĢı müdafiə olunmağa qüdrət tapmadı.
Onun mülayim xasiyyətindən istifadə edənlər fitnə-fəsada rəvac verirdilər.
Lakin kama yetmiĢ xoĢbəxt Ģahzadə Sultan Həmzə mirzə adlı-sanlı atasına
kömək etmək üçün dövlət və hökmranlıq üzəngisinə ayaq qoydu. O, ətrafında olan
bir dəstə adamla taqəti və bacarığı çatdığı qədər cəhd göstərib, düĢmənə çox
dafürsət vermirdi. Amma fələyin böyük qəziyyələrindən və dövranın ibrətamiz
hadisələrindən biri olan o yüksək məqamlı Ģahzadənin Ģəhidlik hadisəsi baĢ
verdikdən sonra rumilər tam üstünlük qazandılar. Bu hadisənin nəticəsi olaraq,
onlar on ilə yaxın müddətdə iĢğal etməyə çalıĢdıqları bütün ġirvan vilayətini,
darüssəltənə Təbrizi və Azərbaycanın əksər mahallarını, Tiflis qalasını, Axısqanı
və Gürcüstanın bəzi mahallarını öz ixtiyarlarına keçirməyə nail oldular. Özbək
padĢahı Abdulla xan da Xorasan əmirləri arasındakı düĢmənçiliyi görüb, o diyarı
iĢğal etmək həvəsinə düĢdü. O, Xorasana qoĢun çəkdi və keçmiĢdəki yüksək Ģanlı
padĢahların taxtgahı olmuĢ darüssəltənə Heratı və bəzi mahalları ələ keçirdi.
Dövranın hadisələrindən onsuz da kədərə və qüssəyə bürünən Ġsgəndər Ģanlı
nəvvab öz ümid gözünün iĢığı olan sevimli oğlu [Sultan Həmzə mirzənin]
ölümünün qəmindən tamamilə iztiraha düçar oldu və hökmdarlıq iĢlərindən
birdəfəlik əl çəkdi. Belə olan halda Ġraq əmirləri xoĢbəxt Ģahzadələrin arasından
Əbu-Talibi öz nüfuzları üçün sərmayəyə çevirdilər. Amma o, kiçik və azyaĢlı
olması səbəbindən xalqın könlündən keçən xoĢ arzular baĢ vermədi. Hadisələrin
səmum küləyinin əsməsi dövlət çəmənində baĢdan-baĢa pəjmürdəlik yaratdı.
Camaat heyrət və əlacsızlıq dənizinə qərq olmuĢ sədəf kimi ağzını açıb, Allahın
lütfkarlıq buludunun qətrələrini gözləməkdə idi.
236
Elə bu vaxt iqbal yeli əsməyə baĢladı. Allahın kölgəsi olan əla-həzrət Ģahın
fələyi bürüyən bayrağının təntənəsi Xorasan tərəfdən yüksəldi. O, (yəni ġah
Abbas) 995-ci (12.12.1586-01.12.1587) ilə müvafiq olan tonquz ilinin
688
baĢlanğıcından altı ay keçdikdə Allahın köməyi ilə müqəddəs və ulu MəĢhəddən
darüssəltənə Qəzvinə gəldi və əhədi dövlətin mərkəzinin zülmətə qərq olmuĢ
sahəsini özünün fələyi bürüyən bayrağının parlaq ayparası ilə iĢıqlandırdı. O
zaman darüssəltənə Ġsfahanda olan Ġsgəndər Ģanlı nəvvab dövlətin paytaxtı
[Qəzvinə] təĢrif gətirib, səadətli oğlu ilə görüĢdən sevincək və Ģadman oldu və o
həzrətin comərdliklə dolu olan vücudunu özü üçün böyük bir sevinc mənbəyi
hesab edib, səltənət və padĢahlıq iĢlərini həvəslə və rəğbətlə onıın bacarıqlı əlinə
və qabiliyyətli pəncəsinə tapĢırdı. Ġkinci cilddə yazılacağı kimi, məmləkətləri
bürümüĢ böyük fitnə-fəsad asimandan gələn yardımla az bir zamanda aradan
qaldırıldı və müxtəlif çaxnaĢmalar səbəbindən sarsılmıĢ olan dövlətin mətinlik
səddi pərvərdigarın köməyi ilə möhkəmləndirildi.
Xülasə, Allahın kölgəsi olan əlahəzrət Ģah zamanında Ġsgəndər Ģanlı nəvvab
bir neçə il o həzrətin alicənablıqla feyzlənmiĢ vücudu ilə xoĢbəxt və xoĢhal olub,
dövran məĢğuliyyətlərindən asudəlik tapdı və istirahət guĢəsində dincəldi. Axırda,
1004-cü ildə (06.09.1595-24.08.1596) Qəzvin dövlətxanasında onun Ģərəfli zatına
xəstəlik üz verdi və bunun nəticəsində o, ali ruhlar məclisində əyləĢənlərə yoldaĢ
və müqəddəslik aləmində rahatlıq tapanlarla sirdaĢ oldu (vəfat etdi). Onun Ģərəfli
cəsədi bir müddət Ġmamzadə Hüseynin - ona salam olsun - mübarək astanasında
dəfn edildi. Daha sonra isə Allahın kölgəsi olan əlahəzrət Ģahın səyləri ilə pak
məqbərələrin və ali astanaların olduğu yerə aparılıb, kəramətli imamların - onların
hamısına Allahın salamı olsun - ziyarətgahlarına köçürüldü və o müqəddəs
məkanlardan birində, bəyan edilməkdənsə, gizli saxlanılması vacib olan bir yerdə
dəfn edildi
689
.
O həzrətin (Sultan Məhəmməd mirzənin) oğullarından əvvəlincisi Gilanın
mötəbər əmirlərindən biri və Qazı Cahanın kürəkəni olan Mir Əbdüləzim Seyfi
Hüseyninin qızından doğulmuĢ Sultan Həsən mirzədir. Onun doğum tarixi mənə
məlum deyildir. Amma bəllidir ki, yüksək mənsəbli babası [ġah Təhmasibin] vəfatı
vaxtı on səkkiz yaĢında idi. Buradan belə çıxır ki, o, 966-cı ildə (14.10.1558 -
02.10.1559) anadan olmuĢdur. Cənnətməkan Ģah bu cavanbəxt və xoĢbəxt
Ģahzadəni ali taxtın ətəklərinə çağırmıĢ və o, bir müddət o həzrətin himayəsinin
kölgəsi altında yaĢadıqdan sonra Mazandaran vilayətinin yarısına hakim təyin
olunmuĢdu. O, cənnət bargahlı Ģahın vəfatı zamanı Mazandaranda qalmaqda idi.
688
Tonquz (donuz) ili 1587-ci ilin Novruz bayramında baĢlamıĢdır.
689
S-297, v.82a-83a. ÖlmüĢ Ģəxslərin cəsədlərini Ġraqa aparıb, imamların məqbərələri yanında, xüsusən
də Kərbəlada dəfn etmək uzun müddət Ģiələr arasında yayılmıĢ bir adət olmuĢdur. Ġraqi-Ərəbdə
basdırılmıĢ Məhəmməd Xudabəndənin məzarının yeri ona görə gizli saxlanılırdı ki, Ġsgəndər bəy MünĢi
bu sözləri yazan zaman həmin ərazilər Osmanlıların əlində idi.
237
Fəhm və fitrət cəhətdən bacarıqlı idi və təb sahibi idi. Bu rübai onun xoĢ niyyətli
xatirindən doğmuĢdur:
Rübai
«O üzün ki, badədən lalə bitibdir onda,
ġərabın təsiriylə jalə bitibdir onda.
O əl ki, bir piyalə ahb sənin əlindən,
Torpağa dönsə də, piyalə bitibdir onda.»
[Sultan Həsən mirzə] əmisi Ġsmayıl mirzənin hakimiyyəti dövründə Ģəhidlik
dərəcəsi tapmıĢdır. Bu hadisənin Ģərhi Ġsmayıl mirzənin hakimiyyət zamanının
əhvalatları yazılarkən qələmə alınacaqdır.
[Sultan Məhəmməd mirzənin oğlu olan] ikinci yüksək dərəcəli Ģahzadə
Mazandaran valisi Mir Abdulla xanın pak qızı, Məryəm Ģöhrətli Məhdi-Ülya
Xeyrannisa bəyimdən doğulmuĢ Sultan Həmzə mirzədir. O vaxt (ġah Təhmasib
ölən vaxt) on yaĢı vardı və uca Ģanlı atası ilə birlikdə ġiraz Ģəhərində idi. O.
Ġsgəndər Ģanlı nəvvabın hakimiyyəti zamanında vəkillik dərəcəsi və vəliəhdlik
rütbəsi əldə etdi. O, uca Ģanlı atasının on ilə yaxın çəkən hökmranlığı dövründə
atasının hüzurunda əziz və istəkli idi və dövlət iĢlərinin idarəedicisi və təĢkilatçısı
idi. Axırda kəcrəftar fələyin dönüklüyü ucbatından öz dəlləyi olan qeyri-pak bir
oğlanın əli ilə Ģəhidlik dərəcəsi tapmıĢdır. Bu hadisə onun yüksək məqamlı atasının
hakimiyyəti zamanının hadisələri içərisində qələmə alınacaqdır.
[Sultan Məhəmməd mirzənin] üçüncü oğlu dünyanın və dünya sakinlərinin
Ģahı və Ģahzadəsi, yəni Allahın kölgəsi olan əlahəzrət ġah Abbas Bahadır xandır ki,
Məryəm Ģöhrətli Məhdi-Ülyadan doğulmuĢdur. O vaxt (ġah Təhmasib vəfat edən
zaman) onun Ģərəfli ömründən beĢ il yarım keçmiĢdi və o, Xorasan hakimi
vəzifəsinə mənsub edilərək, Heratda yaĢayırdı
690
.
Şah Abbasın anadan olmasının bəyanı. O səadət və bəxtiyarlıq gülĢəninin
nübarının və ulu Tanrının bəyənilmiĢinin uğurlu mövludu düĢənbə gecəsində,
ayların ən parlağı olan mübarək ramazanda, bəzi ayları 978-ci ilə (05.06.1570 -
25.05.1571) və bəzi ayları isə 979-cu ilə (26.05.1571 - 13.05.1572) müvafiq gələn
türk təqviminin yunt ilinin axırlarında darüssəltənə Heratda baĢ vermiĢdir
691
.
690
S-297, v.95a.
691
Buradan belə nəticə çıxır ki, I ġah Abbas 1570-ci ilin Novruzundan 1571-ci ilin Novruzuna kimi
zamanı əhatə edən türk təqviminin yunt ilinin sonlarında, hicri-qəməri tarixinin 978-ci ilinin ramazan
ayında (27.01-25.02.1571), həftənin düĢənbə (bazar ertəsi) günündə anadan olmuĢdur. Həmin il
ramazan ayının düĢənba günləri 1, 8, 15 və 22 fevrala təsadüf etmiĢdir (В.В.Цыбульский.
Современные календари стран Ближнего и Среднего Востока. Москва, 1964, с.85). Yəni I Abbas
1571-ci ilin fevralında doğulmuĢdur.
238
Onun dünyaya gəliĢi ilə sanki cah-calal üfüqündən aləmi iĢıqlandıran elə bir
günəĢ doğdu ki, zülmətli aləmi bəxtiyarlıq tələtinin nuru ilə rövĢən etdi və sanki
iqbaldan qaynaqlanan elə bir xoĢbəxtlik ulduzu parladı ki, dünya adamları üzərinə
öz qayğıkeĢlik və xeyirxahlıq Ģüalarını saldı. Asiman carçıları o mübarək
mövluddan cahan adamlarına əmin-amanlıq müjdəsi verdilər və qəzavü-qədər
fərmanlarının icraçıları sevinc və Ģadlıq qapılarını yer üzünün sakinlərinin üzlərinə
açdılar.
Beyt
«Kəramət bürcündən, uğurlu bəxtdən
Doğuldu aləmə nur saçan günəĢ.
Allahın lütfüylə par-par parladı,
Hümayun ulduzu Ģahlıq bürcündən.
ĠĢıqlandı dövran onıın nurundan,
ĠĢıltısı insanlarda parladı.»
GünəĢ doğuĢuna bənzəyən bu uğurlu doğumdan dünya adamlarında ümid
tarlası cücərib, «pərvin» sünbülü kimi bar verdi və onun taleyinin sahibi Ütarid
ulduzu (Merkuri planeti) olduğundan cahan adamlarının diləklərinin səhifələri
ədalət və lütfkarlığın qızıl xətti ilə zinətləndi və yazıldı.
Onun təvəllüd vaxtından ta səltənət meracına qalxmasınadək o həzrətin
xeyirli həyatında nadir hadisələr və qəribə əhvalatlar baĢ vermiĢdir. Bunlardan biri
odur ki, o xoĢbəxtlik və baĢucalıq məfhumlarının göz bəbəyinə (körpə Abbasa) süd
vermək və onun qayğısını çəkmək səadətinə nail olmuĢ xidmətçi qadının həmin
zaman heç bir övladı dünyaya gəlməmiĢdi ki, onun döĢlərində süd olmuĢ olsun.
Lakin o, qayğıkeĢlik və mehribanlıqla döĢünü o həzrətin mübarək ağzına qoydu və
körpə onu əmən vaxt Allahın fərmanı və qadının günahsızlığının hikməti ilə o
möhtərəm qulluqçunun döĢündən süd fıĢqırdı. O xoĢbəxtlik dənizinin gövhəri
(körpə Abbas) həmin südü tamam rəğbətlə nuĢ etdi və xariqüladə olan bu qəribə
iĢin baĢ verməsindən sonra o iffətli qadın həmin sevimli körpəyə dayəlik etmək
səadətinə qovuĢdu. Bu hadisə qəribə əhvalatların ən nadiri olduğuna görə qələmə
alındı.
Dəqiq biliyə malik zəkalı insanlar bilirlər ki, bir Ģəxsin mənĢəyi saf olarsa,
dini və dünyəvi məsələlərdə bir sıra heyrətamiz iĢlər onun mübarək zatına əmanət
qoyular, o, ilahi qüdrətin himayəsində olar və qəzavü-qədər emalatxanası onu
bəsləyər və nizama salar. Bu məsələyə dair təəccüblü örnəklər vardır. Adlı-sanlı
Ģahzadələr zümrəsindən məhz o xilafət və xoĢbəxtlik dəryasının gövhərinin incisi
(ġah Abbas) hər iki tərəfdən nəcib nəsildəndir. O, uca məqamlı atası və yaxĢı
xasiyyətli anası tərəfindən seyidlik və vilayət Ģəcərəsinin səmərəsi və səltənət və
xilafət bağçasının barlı-bəhərli ağacıdır. Çünki o həzrətin ata və ana tərəflərindən
239
əcdadları gözəl davranıĢ sahibləri, Allah əhli və onun dərgahının
bəyənilmiĢləridirlər və bu böyük lütf səbəbindən o, uca Səfəvi sülaləsinin digər
Ģahzadələri və hökmdarları ilə müqayisədə maddi və mənəvi səltənətə yüksəlmək
baxımından üstünlüyə və imtiyaza malikdir. Belə ki, o səltənət və bəxtiyarlıq
tacının mübarək gövhərinin (ġah Abbasın) atası Ġsgəndər Ģanlı nəvvab Əbu-qalib
Sultan Məhəmməd Ģah CəmĢid məqamlı, cənnət məkanlı və behiĢt məskənli ġah
[Təhmasib] həzrətlərinin böyük oğludur. Onun (Sultan Məhəmməd Ģahın) parlaq
Ģöhrəti o qədər çox, məkanı o qədər yüksək, əsil-nəsəbi o qədər ali və ad-sanı o
qədər ucadır ki, onun cahan vəsfedicilərinin təriflərinə və bəlağət söyləyənlərin
mədhlərinə ehtiyacı yoxdur və o Yaqub
692
niĢanəli xaqanın Ģərəfli Ģəcərəsi ali
məqamlarını saymaqla qurtarmaq olmayan övliyalar sultanı və saflıq nümunəsi
ġeyx Səfi əl-həqq vəl-həqiqət vəd-dinə gedib çıxır. O ilahi sirlər bilicisinin (ġeyx
Səfiəddinin) kökü də bu Ģərəfli əsərin baĢlanğıcında qələmə alınan növlə
peyğəmbər və imamlar nəslinə çatır.
ġah Abbasın ana tərəfdən əsil-nəsəbinin bəyanı. Onun Ģərəfli anası böyük
banu Məhdi-Ülya Xeyrannisa bəyim özündə seyidliklə sultanlığı birləĢdirən
Mazandaran valisi Mir Abdulla xanın qızıdır ki, [bu sonuncu da öz növbəsində]
aĢağıdakı tərtiblə Mir Büzürg ləqəbi ilə məĢhur olan rəhmətlik Seyid
Qivaməddinin nəslindəndir: Mir Abdulla xan ibn Sultan Mahmud xan ibn Mir
Əbdülkərim ibn Seyid Məhəmməd ibn Seyid Mürtəza ibn Seyid Əli ibn Seyid
Kəmaləddin. Bu sonuncusu böyük Əmir Teymur Kürəkanın müasiri olmuĢ və tarix
kitablarında yazıldığı kimi, Mahanə qalasına çəkilib, ona qarĢı mühasirə Ģəraitində
döyüĢ və vuruĢ aparmıĢdır. Həmin bu cənab adı çəkilən Mir Büzürgün oğlu idi.
[Mir Büzürgün] Ģərəfli əsl-nəsəbi Seyid Əli əl-MərəĢiyə bağlanır və həmin
səbəbdən bu sülalənin seyidlərini «MərəĢi» adlandırırlar. O cənab [Seyid Əli əl-
MərəĢi] də öz növbəsində, «Tarix-i cahanara»da qeyd olunduğu kimi, səcdə
edənlərin imamı və ariflərin qibləsi olan Həzrət Ġmam Zeynalabidinin - ona salam
olsun - nəvə-nəticələrindəndir.
Sözün qısası, o rəhmətlik cənab (Mir Büzürg) yüksək hörmətə Hüseyni
seyidlərindən olmuĢ, özündə maddi və mənəvi səltənəti birləĢdirmiĢ, siyasi və dini
məqamların meracına qalxmıĢ, ruhani və dünyəvi dəqiqliklərin kəĢfedicisinə
çevrilmiĢdi. O, əvvəlcə Allahın köməyi ilə çalıĢqanlıq ətəklərini nəfsani arzulardan
çəkib, din yolunda səy göstərmiĢ və möminlik vadisinə qədəm qoymuĢdu. Bu
sahədə yüksək məqamların dərəcələrinə ucaldıqdan sonra gizli [ilahi] divandan
qismən Təbəristan məmləkətinin və o vilayətə daxil olan yerlərin halının rahatlığı
hüsn-rəğbətlə o rəbbani arifə həvalə olunduğundan, təqdirə uyğun olaraq,
Mazandarana tələsib, o diyarda məskunlaĢdı və onun ulu xanəgahı həmin mülkün
yüksək və aĢağı təbəqələrdən olan insanlarının ziyarət yerinə çevrildi. O vilayətin
692
Yaqub peyğəmbər nəzərdə tutulur. Burada Məhəmməd Xudabəndənin Yaqub peyğəmbərə
bənzədilməsi onların hər ikisinin gözlərinin tutulması ilə əlaqədardır.
240
Çəlavilər sülaləsindən olan valisi Əfrasiyab o həzrətin təəssübkeĢləri sırasına daxil
olduqdan sonra onun müridlərinin çoxluğundan və [ziyarətə gələn] camaatının
izdihamından narahat olub, o cənaba qarĢı xəyanət mövqeyi tutaraq, onun dəf
edilməsinə qərar verdi və özü Ģəxsən yaramaz adamlardan ibarət bir dəstə ilə
seyidin xanəgahı üzərinə getdi. Beləliklə, Ģəriətə görə onun hücumunun dəf
edilməsi o cənab (Mir Büzürg) üçün vacib oldu və o, müdafiə mövqeyi tutdu. Ġlahi
təqdirə əsasən, qəzavü-qədərin əli ilə atılmıĢ bir ox Əfrasiyaba dəyib, onu qətlə
yetirdi və o cənab (Mir Büzürg) zəfər və qələbəyə nail olub, həmin mülkdə qılıncla
xüruc edərək, maddi səltənəti özünün mənəvi xilafəti ilə birləĢdirdi. O həzrətin
xoĢbəxt əhvalatının təfsilatı «Tarix-i Təbəristan» əsərinin müəllifi Seyid
Zəhirəddinin
693
müfəssəl Ģəkildə qələmə aldığı tərzdədir və onun icmalı «Tarix-i
həbibüs-siyər»də də qeyd olunmuĢdur. Lakin həmin əhvalatın təfərrüatının burada
yazılması uzunçuluğa səbəb olacağından, sözləri tərtibə salan qələm bundan vaz
keçərək, Allahın kölgəsi olan əlahəzrət Ģahın səadətli təvəllüdünün Ģərhindən ibarət
olan məqsədə geri qayıdır. Sözün qısası, o təmiz və iffətli Məhdi-Ülyanın ata-
babaları nəsilbənəsil Təbəristan diyarında vali və hökmran olmuĢlar.
Elə ki Allahın yaratdığı o nurun səadətli doğumu darüssəltənə Heratda baĢ
verdi, səltənət və bəxtiyarlıq Ģəfəqləri onun mübarək alnında zahir oldu, xilafət və
hökmdarlıq parıltısı bəxtəvər simasında iĢıq saçdı və parladı. Həmin vaxt adı
çəkilən darüssəltənədə olan bilikli münəccimlər və fəzilətli ulduzĢünaslar, xüsusilə
də Mövlana Əbdüssəməd Herəvi ulduz falına baxmaqla o iqbal bürcünün
ulduzunun taleyini məlum edib xəbər vermiĢdilər ki, tezliklə o həzrət yüksək
hökmdarlıq rütbəsinə çatacaq, onun dövlətinin günəĢi səadət üfüqünün ayparası
arxasından doğacaq, onun dövlətinin Ģüaları dünya adamlarına ziya bəxĢ edəcək və
bütün camaat onun mərhəməti və qayğıkeĢliyi sayəsində rahatlıq tapacaqdır.
Bəlağətli Ģairlər onun əziz mövludunun tarixini [əbcəd hesabı ilə] «padiĢah-i həft
iqlim» («yeddi iqlimin padĢahı») adlandırıb, bu üsulla nəzmə çəkmiĢlər:
Tarix
«PadĢahlıq çəməninin pöhrəsi,
Cahanın gülzarında tutdu qərar.
Onun mövlud ili tale qələmindən,
Dürüst bir biçimdə qeydə alındı.
Bu tarix haqqında qəflətən bir səs,
693
«Tarix-i Təbəristan» - burada söhbət XV əsr tarixçisi Seyid Zəhirəddin ibn Nəsirəddin MərəĢinin h.
881 / m. 1476-77-ci ildə Gilanın Biye-piĢ vilayətinin hakimi II Sultan Məhəmmədin oğlu və varisi
Karkiya Mirzə Əli üçün yazdığı «Tarix-i Təbəristan u Ruyan u Mazandaran» («Təbəristanın, Ruyanın
və Mazandaranın tarixi») əsərindən gedir (Ч.А.Стори. Персидская литература, ч. II, c. 1073-1074).