Искандер Мунши Тюркман. Tarix-i al?mara-yi Abbasi (Аббасова мироукрашающая история). Том 1
Подождите немного. Документ загружается.
261
baĢladılar. Çünki onlar divan iĢlərinə vaqif deyildilər və ali üsul və qaydadan heç
nə bilmirdilər. Beləliklə, gerçəklikdən uzaq olan istəklərə düĢdülər. Onların get-
gedə baĢ qaldıran müxalif diləkləri əĢrəfin könlünün onlardan inciməsinə səbəb
oldu. Belə ki, onlar səltənət karxanasının iĢlərində əvəzləmə və dəyiĢikliklər etmək
istədilər. Məsələn, vəkil, vəzir, sədr və s. kimi vəzifələrə kimlərisə təyin etmək
arzusuna düĢdülər. Belə olduqda, onların hiyləgərliklərinin baĢlanğıcında onların
himayəçisi olan, lakin sonradan onların pis xüsusiyyətlərini görüb mövqeyini
dəyiĢən vəzir Qazı Cahan ağlabatan dəlillər əsasında tədricən onları o həzrətin (ġah
Təhmasibin) gözündə etibardan saldı və hökm olundu ki, onlar öz evlərində oturub,
bundan sonra çağırılmayınca ulu dərgaha gəlməsinlər. Lakin onlara verilmiĢ
soyurğallar
756
onlardan geri alınmadı. Bu hekayəti söyləməkdə məqsəd o həzrətin
bu yüksək hörmətli [seyidlər] təbəqəsina bəslədiyi gözəl etiqadın nə dərəcədə
olduğunu göstərməkdir.
Bu «vilayət» niĢanəli [Səfəvi] sülaləsində [qayda] bu cür idi ki seyidləri və
ruhaniləri
757
himayə etmək, onların iĢlərinə cavabdeh olmaq, vəqflərin idarə
olunması və Ģəriətin yayılması üçün vəsaitlərin xərclənməsi kimi öhdəliklər
daĢıyan sədarət (sədr) vəzifəsi yüksək dərəcəli və pəhrizkar seyidlərdən savayı,
digər bir kimsəyə tapĢırılmazdı. ġanı uca olan bu [seyidlər] təbəqəsinin
zümrəsindən iki nəfər cənnətməkan Ģah həzrətləri zamanında ali sədarət mənsəbinə
təyinat almıĢdı. [ġah Təhmasibin] hakimiyyətinin əvvəlində Əmir Qivaməddin
Hüseyn
758
Ġsfahani sədrlikdə Mir Cəmaləddin Astarabadiyə Ģərik edilmiĢ, bu
sonuncunun ölümündən sonra Əmir Qivaməddin Hüseynlə birlikdə Hillə
ruhanilərindən olan Mir Nemətulla Hilli Ģərikli sədrlik rütbəsinə layiq
görülmüĢdür. Əmir Qivaməddin Hüseynin ölümündən sonra Mir Nemətulla Hilli
ilə yanaĢı, «Əllamətül-üləmayi» («Alimlərin ustadı») ləqəbini daĢıyan Əmir
Qiyasəddin Mənsur ġirazi sədarət vəzifəsinə Ģərik edildi. Daha sonra Mir
Nemətulla «Xatəmül-müctəhidin» («Müctəhidlərin möhürü») ləqəbini daĢıyan
756
Soyurğal (monqol-tatar dilində ehsan, bəxĢiĢ, hədiyyə, güzəĢt deməkdir) - monqollar dövründə
meydana çıxmıĢ və irsən ötürülən feodal torpaq mülkiyyətidir. Meydana gəldiyi ilk dövrlərdə hərbi
əyanlara iri ərazilər Ģəklində soyurğal verilirdisə, Səfəvilər zamanında aparılan mərkəzləĢdirmə siyasəti
nəticəsində hərbi əyanlara irsi mülkiyyət olan soyurğal əvəzinə müvəqqəti mülkiyyət olan tiyulların
verilməsinə baĢlandı. Səfəvilərin hakimiyyəti dövründə soyurğalların həcmi xeyli kiçilmiĢdi. Artıq
bütöv vilayətlər deyil, kiçik ərazilər, ayrı-ayrı kəndlər soyurğal kimi verilirdi, həm də soyurğallar artıq
hərbçilərə deyil, əsasən din xadimlərinə, alimlərə və inzibati iĢçilərə bağıĢlanırdı (daha ətraflı bax:
И.П.Петрушевский. Очерки, с.145-183; О.А.Эфендиев. Институт «сойургал» и
централистическая политика правителей Аккоюнлу и первых Сефевидов // Формы феодальной
земельной собственности и владения на Ближнем и Среднем Востоке. Москва, 1979).
757
S-129, v.124a-da ruhanilər və din xadimləri mənalarını bildirən «ərbabi-əmaim» (hərfi tərcüməsi:
«əmmamə sahibləri») ifadəsi yer almıĢdır. Lakin Tehran çapında (s.144) «ərbabi-ğənaim» («qənimət
sahibləri») sözləri əksini tapmıĢdır ki, bu da aĢkar yanlıĢlıqdır.
758
S-129, v.124a; S-297, v.97b. Tehran çapında (s.144) Hüseyn əvəzinə Həsən yazılmıĢdır. Halbuki
digər mənbələrə əsasən bu Ģəxsin Hüseyn olduğu təsdiqlənir (A Chronicle of the Early Safawis, 1.1,
s.224).
262
ġeyx Əli Əbdüləali ilə düĢmənçilik və rəqabət etməsi və «Xatəmül-müctəhidin»ə
müxalif olan ġeyx Ġbrahim Qətifi ilə dost olması səbəbindən sədarətdən
uzaqlaĢdırılaraq Hilləyə getdi və «Əllamətül-üləmayi» təkbaĢına sədr oldu. Lakin
onunla «Xatəmül-müctəhidin» arasında da pis münasibət yarandı. Mir
(«Əllamətül-üləmayi») onu («Xatəmül-müctəhidin»i) cahillikdə günahlandırdı və o
da öz növbəsində Miri [dini məsələlərə] laqeydlikdə ittiham etdi. Bir gün əĢrəfin
hüzurunda onlar arasında söz döyüĢünə gətirib çıxaran elmi mübahisə baĢ verdi.
Get-gedə onların bu mübahisəsi böyük bir qəbahət halına gəlib çatdı. ġah
[Təhmasib] həzrətləri «Xatəmül-müctəhidin»in tərəfini saxlayıb, Miri («Əllamətül-
üləmayi»ni) sədarət vəzifəsindən çıxardı. Bu sonuncu Ģəxs həmin hadisədən sonra
bir neçə gün ərzində icazəsiz olaraq ġiraza yollandı. Zəmanə müctəhidinin istəyinə
uyğun olaraq, sədarət mənsəbi elmi və əməli kamillikləri özündə cəmləĢdirmiĢ Mir
Müizzəddin Məhəmməd Ġsfahaniyə tapĢırıldı və o, səkkiz il müddətində təkbaĢına
və tam ixtiyarla sədrlik etdi. Axırda o, Həkim Kazeruninin
759
fırıldağı nəticəsində
iĢdən çıxarıldı. Ondan sonra Mir Əsədulla MərəĢi ġüĢtəri ali sədarət mənsəbinə
layiq görüldü və o, həyatda olduğu qalan müddət ərzində sədr oldu. Onun
ölümündən sonra ġah Təqiəddin Məhəmməd Ġsfahani bu vəzifəyə təyin edildi.
Lakin əĢrəfin mübarək xasiyyətinə xoĢ gəlməyən əməllər törətdiyinə görə o da
tutduğu vəzifədən azad olundu və sədarət mənsəbini bilikli ruhanilər zümrəsindən
olan Mir Məhəmməd Yusif Astarabadi ilə Mir Əsədullanın oğlu Mir Seyid Əli
arasında bölüĢdürüldü.
Mir Qiyasəddin Məhəmməd - «Mirmiran» [adı] ilə məĢhur olub, ġah
Təqiəddin Məhəmmədin qardaĢı idi. O, həmin vaxtlar Ġsfahanın Həsəniyyə
seyidlərinin böyüklərindən idi və «nəqibül-nüqəba» (nəqiblər nəqibi) idi. Ġrsi
mənsəbə talib olub, axırda ali sədarət rütbəsi ilə Ģərəfləndirildi. Cənnətməkan Ģah
həzrətlərinin vəfatı zamanı sədarət xalçası üzərində əyləĢmiĢdi. Çox gözütox və
pəhrizkar bir adam idi. Darüssəltənə Ġsfahanda külli miqdarda əmlaka və
mülkiyyətə sahib olduğundan öz Ģəxsi qazancı ilə dolanardı. Ġki oğlu vardı.
Onlardan biri Mirzə Məhəmməd Məxdum zəmanənin fəzilətlilərindən və
ziyalılarından idi, digər oğlu Məhəmməd Əmin də yetərincə əməlisaleh, dindar və
pəhrizkar idi.
Məmləkətlərin seyidləri təbəqəsindən olan digər bir Ģəxs Mirmiran
Yəzdidir. O, bu [Səfəvi] sülaləsi ilə qohum olmaq Ģərəfinə layiq görülmüĢ ġah
Nemətullanın oğludur. ġah Nemətulla Vəli adı ilə məĢhur olan rəhmətlik ġah
Nemətullanın sülaləsinin müridləri onu öz pirləri (mürĢidləri) hesab edir, onun
səadət nurundan bəhrələnirdilər. O, Ģahın qayğıkeĢliyi və Ģəfqəti ilə əhatə
olunmuĢdu və çoxsaylı soyurğallara malik idi. Bu nəslin ixtiyarında olan əmlakın
və onlara bağıĢlanmıĢ mülkiyyətin gəliri beĢ min tümənə yaxın idi. O, ĢahənĢahın
rəğbəti və iltifatı sayəsində darülibadə Yəzddə əzəmət və xoĢbəxlik taxtına əyləĢib,
759
Kazerun – Ġranın Fars vilayətində, ġirazdan qərbdə yerləĢən Ģəhər.
263
ömrünü Ģadlıq və bəxtəvərliklə keçirirdi. Onun oğulları olan ġah Nemətulla və ġah
Xəlilullanın hər ikisi bu [Səfəvi] sülaləsi ilə qohum olmaq Ģərəfinə nail olmuĢdular.
Lakin cənab Mir(miran Yəzdi) bu [Səfəvi] sülaləsinin qayğıkeĢliyinin qədrini
bilmədiyindən və Nəvvabi-Cahanbani Sultan Həmzə mirzə zamanında və Allahın
kölgəsi olan əlahəzrət Ģahın hakimiyyətinin baĢlanğıcında bəzi nalayiq hərəkətlər
etmək, xüsusən də üsyandan və tüğyandan dəm vuran BəktaĢ xan ƏfĢara yardım
etmək və sədaqət yoluna zidd olan digər əməllər törətmək səbəbindən, bu əbədi
[Səfəvi] dövləti qarĢısında etdiyi günahlara görə cəzalandırıldı. Ona görə də bu
sədaqətpərvərin (Ġsgəndər bəy MünĢinin) xatiri rüxsət vermir ki, cənab Mirzənin
(Mirmiran Yəzdinin) əhvalını, yüksək Ģanını, böyüklüyünü və ululuğunu olduğu
kimi qələmə alsın.
Şah Qasım Nurbəxş – miskinlərin öndəri olan Seyid Məhəmməd NurbəxĢin
kəramətli törəmələrindəndir. Bu sonuncu adını çəkdiyimiz Ģəxs Reyin TürüĢt
qəsəbəsində sakin idi, nəciblik, böyüklük və uca Ģanlılıq kimi əlamətlər ona aid
xüsusiyyətlərdən idi və onun pak yaĢayıĢı insanların dillərində əzbər idi. Onun
nəslindən olan [ġah Qasımın] özü ġah [Təhmasibin] rəğbətinin və iltifatının
nəzərləri altında idi və NurbəxĢiyyə nəslinin müridlərinin «mərce»si (dini rəhbəri)
idi. Rey və ġəhriyar vilayətlərində və oraların hüdudlarında yaxĢı torpaq sahələrinə
və tarlalara malik idi və əĢrəf tərəfindən verilən soyurğal paylarının miqdarına görə
[Səfəvi] dövləti ərazisində olan əksər seyidlərdən üstün idi.
Mir Seyid Hüseyn əl-Hüseyni Cəbəlamili - «Xatəmül-müctəhidin» ġeyx
Əli Əbdübalinin qızının oğludur. Cənnətməkan Ģah həzrətlərinin zamanında
Cəbəlamildən
760
gələrək, bir müddət darülirĢad Ərdəbildə tədrislə, Ģeyxülislamlıqla
və Ģəriət məsələlərinin həlli ilə məĢğul oldu. Daha sonra ulu dərgaha gəlib,
müctəhid olmaq iddiasına düĢdü və cənnətməkan Ģahın qayğısı ilə əhatə olundu.
Yüksək ruha və fitrətə, kamil xasiyyətə və dərin hafizəyə malik idi. Bəzən ulu
ordunun Ģəriət məsələlərini həll etməklə məĢğul olardı. Bir çoxları gün ərzində
onun ali məhkəməsinə müraciət edərdilər və o cənabın göstəriĢinə uyğun olaraq
məhkəmənin katibləri və üzvləri Ģəriət sənədlərində onun imzası yerində
«seyyidül-mühəqqiqin» (ruhani alimlərin rəhbəri), «sənədül-müdəqqiqin» (din
tədqiqatçılarının istinadgahı), «varis-i ülum-i ənbiya vəl-mürsəlin»
(peyğəmbərlərin elmlərinin varisi) və «xatəmül-müctəhidin» (müctəhidlərin
möhürü) yazardılar. Üləmaların bu vəziyyətə dair daxilən etirazları olduğuna və
öz-özlüklərində bununla razılaĢmadıqlarına baxmayaraq, nüfuzlu din alimlərindən
heç biri bu barədə danıĢmağa cürət etmirdi. [Mir Seyid Hüseyn əl-Hüseyni
Cəbəlamilinin] çox fəsahətli nitq qabiliyyəti vardı və Ģirindil adam idi.
Cənnətməkan Ģah həzrətlərinin hüzurunda dövlət ərkanının, hətta yüksək
dərəcəli Ģahzadələrdən heç birinin izah edə bilmədiyi müĢkül məsələlərin Ģərh
edilməsi cənab Mir [Seyid Hüseyn əl-Hüseyni Cəbəlamilidən] xahiĢ olunardı.
760
Cəbəlamil – Livanda əhalisi Ģiələrdən ibarət olan tarixi bölgə.
264
Onun xahiĢləri Həzrət [ġah Təhmasibin] hüzurunda keçərli idi. Onun camaata,
xüsusən də dövranın hadisələri ucbatından çətin vəziyyətə düĢənlərə çox köməyi
dəymiĢdir. Fiqh haqqında, isna-əĢəriyyə (on iki imam) məzhəbinin həqiqiliyi və
bidətçi məzhəblərin rədd edilməsi barədə əsərləri vardır.
Mir Fəxrəddin Simaki - darülmöminin Astarabadın Simak məntəqəsinin
böyüklərindən, zəmanəsinin fəzilətlilərindən, alimlərindən və ziyalılarından olub,
seyidlərin və alimlərin fəxri olan Qiyasəddin Mənsur ġirazinin tələbələrindən idi.
Ulu dərgahda yaĢayıb, cənnətməkan Ģah həzrətlərinin mərhəmətinin nəzərləri
altında olmuĢdur. Hər gün əqli və nəqli elm tələbələrinin bir çoxları o cənabın
dərslərində iĢtirak edərək, onun elmindən yararlanardılar və onun yüksək səviyyəli
izahatlarından fayda götürüb bəhrələnərdilər. Ġlahiyyat elminin «təcrid»
mövzusuna dair Ģərhlər yazmıĢdır
761
. Onun sözləri elm tələbələri arasında
etibarlıdır.
Mir Rəhmətulla Pişnamaz - Nəcəfi-əĢrəfin seyidlərindən və əsrinin
fəzilətlilərindən idi. Ulu dərgahda piĢnamazlıq mənsəbinə malik idi. ġahanə
Ģəfqətlə əhatə olunmuĢ və hökmdarın izzət və ehtiramına tuĢ gəlmiĢdi. Yetərincə
dindar və pəhrizkar adam idi. Ərəbcə çox yaxĢı Ģeirlər deyərdi. Fiqh, təfsir və hədis
elmlərində ali mərtəbəyə malik idi. Günahları bağıĢlanmıĢ müctəhid ġeyx
Zeynəddinin - Allah ona rəhmət eləsin - birbaĢa Ģagirdi olmuĢdur. ġərəfli həyatının
əksər vaxtlarını dərs deməyə və elmi bəhslərdə iĢtirak etməyə sərf edərdi və fikrini
ifadə etməkdən xali olmazdı.
Mir Əlaünnəbi İmadülmülk Mərəşi
762
- darüssəltənə Qəzvinin MərəĢ
seyidlərindəndir. Bəzi vaxtlarda ulu dərgahda «qazi-yi müəskər-i zəfər-əsər»
(«müzəffər qoĢunların qazısı») vəzifəsində olmuĢdur. Gilanın fəthindən sonra tay-
tuĢlarından üstün tutularaq, o vilayətin sədarət mənsəbinə yüksəldilmiĢdi. Maddi
və mənəvi kamillikləri özündə cəmləĢdirən bir Ģəxs olub, üsul və rical
763
elmlərində dövrünün öndəgedəni idi və eyni zamanda, yaxĢı bir hədis bilicisi idi.
Yetərincə xoĢsöhbət, hazırcavab və xoĢəgələn təbiətə malik bir insan idi və həmiĢə
behiĢt zinətli məclisdə hökmdarla digərlərindən daha çox danıĢmaq və
söhbətləĢmək Ģərəfinə nail olurdu. Möminlik və pəhrizkarlıqda kamil idi. Zahiri
camalı da yaraĢıqlı idi. Sərbəstcəsinə və xoĢtəbiətliliklə etdiyi söhbətlər nəticəsində
idrak sahiblərinin və həmsöhbətlərinin xatirinin sevincini artırardı.
Mir Məhəmməd Mömin Astarabadi - Astarabadın böyük seyidlərindəndir
və Fəxrəddin Simakinin bacısı oğludur. Çox fəzilətli, dindar və gözəl əxlaqlı idi və
yaxĢı təbiətə sahib idi. Bəzən Ģeir yazmağa meyil göstərərdi. Rəğbət doğuran
qəsidələri, qəzəlləri və rübailəri vardır. Möminlikdə və dindarlıqda ali dərəcəyə
malik idi. O, həzrət xaqanın fərmanına uyğun olaraq, günahları bağıĢlanmıĢ
761
Ġlahiyyat elmində “təcrid” anlayıĢı dünyadan əl çəkib Allaha yönəlmək mənasında iĢlədilir.
762
S-129, v.125b; S-297, v.98b.
763
Üsul elmi («üsuliddin») - dini etiqadın təməl prinsiplərini ehtiva edir. Rical elmi - əsas etibarilə dini
ənənənin tanıĢmıĢ Ģəxsiyyətlərinin tərcümeyi-halları haqqındadır.
265
Ģahzadəyə (Sultan Heydər mirzəyə) təlim verməklə məĢğul idi və Ġsmayıl mirzənin
hakimiyyəti ələ keçirməsi zamanı Ġranda qalmayıb, Hindistanın Dəkən vilayətinə
getdi. Böyük Dəkən vilayətində ulu QütbĢahlar sülaləsinin Ģiəliyi qəbul etməsi
səbəbindən Məhəmmədqulu QütbĢahın yanında xidmətə daxil olub, o vilayətdə
olduqca mötəbər bir Ģəxsə çevrildi, vəkillik («vəkalət») və rəislik («piĢvayi»)
mərtəbələrinə layiq görüldü. Ġndi bu səhifənin yazıldığı və hicri təqviminin 1025-ci
(1616) ilə çatdığı bir məqamda o, hələ də həyatdadır və haqqında bəhs etdiyimiz
cənab mirzənin vasitəsilə müxtəlif diyarların ehtiyac sahibləri öz xahiĢlərini o ulu
sülaləyə bildirirlər.
Seyidlərin və üləmaların fəxri olan «ĠĢraq» təxəllüslü
764
Mir Məhəmməd
Bağır Damad - mərhum Seyid Məhəmməd Damad Astarabadinin doğma xələfi və
mərhum və rəhmətlik müctəhid ġeyx Əli Əbdüləalinin qızının oğludur. Onun atası
bu səbəbdən (Əbdüləalinin kürəkəni olması üzündən) «Damad» [adı] ilə
tanınmıĢdı. [Mir Məhəmməd Bağır] çox fəhmli və gözəl xasiyyətli bir Ģəxs kimi
tərif olunur. O, kiçik yaĢlarında müqəddəs və ulu MəĢhəddə yaĢamıĢ, feyz bəxĢ
edən müdərrislərdən və fazillərdən elmləri öyrənmiĢ və qısa müddət ərzində böyük
bir tərəqqi etmiĢdi. Ġsgəndər Ģanlı nəvvab zamanında Ģanlı orduya gələrək, ulu
dərgahın alimləri və fazilləri ilə söhbətləĢmək Ģərəfinə nail olmuĢdu. O, bir müddət
Mir Fəxrəddin Simaki Astarabadi ilə və baĢqa ziyalılarla mübahisələr edərək, əqli
və nəqli elmlərdə öz zəmanəsinin öndəgedəninə çevrilmiĢdi. Onun fəzilətinin və
kamalının nurları indi də elmi təbəqənin amal sahəsini iĢıqlandırır, onun günəĢ
misallı təbiətinin ulduzunun parıltısı və iĢartısı dünya sakinlərinin üzərinə iĢıq
saçır. O, cənnətməkan Ģah həzrətlərinin vəfatı tarixindən ta hicri təqviminin 1025-
ci (1616) ilinə müvafiq olan indiki zamana qədər heç bir vaxt mütaliədən və elmi
mübahisədən xali olmamıĢdır, Ģərəfli vaxtının bir anını da bekarçılıqla
keçirməmiĢdir və həqiqətən də, maddi və mənəvi kamillikləri özündə
cəmləĢdirmiĢdir. O, ruhani və dünyəvi kamilliklərin kəĢfedicisi idi. Əksər hikmət
elmlərində, qəribə riyazi fənlərdə, fiqh, təfsir və hədis biliklərində yüksək dərəcəyə
çatıb, ali rütbəyə və ictihada
765
yiyələnmiĢdi. Əsrin fəqihləri Ģəriət fitvalarını o
cənabın təsbihləri əsasında mötəbər sayırdılar. Əksər elmlər barədə əsərləri vardır
və çoxsaylı əsərlərindən bu kiçik zərrəyə (Ġsgəndər bəy MünĢiyə) məlum olanları
bunlardır: «Kitab-i siratül-müstəqim və üfüqül-mübin» («Doğru yol və aydın üfüq
haqqında kitab») əsəri dəyərli hikmətlər və kəlam elminin dəqiqlikləri ilə doludur;
«Kitab-i rəvaĢeh-i səmaviyyə» əsəri imamların hədislərinin Ģərhindən bəhs edir;
«Kitab-i katı və Ģərh-i Kuleyni» («Kifayətedici kitab və Kuleyninin Ģərhi») əsəri
766
;
764
S-129, v.126a; S-297, v.99b.
765
Ġctihad (hərfən ərəbcə «çox çalıĢmaq» mənasını verir) - din alimlərinin çatdıqları ən yüksək səviyyə
olan müctəhidlik məqamını bildirir, həmçinin müctəhidlərin «Quran» və hədislərin tədqiqi əsasında
verdikləri Ģəriət hökmlərinə də «ictihad» deyilir.
766
Məhəmməd ibn Yaqub Kuleyni (öl. h. 329 / m. 941) - Ģiə ilahiyyatçısıdır. O, «Kafi» və ya «Üsul-i
kafi» adlı dördcildlik hədis toplusunun tərtibçisidir.
266
«Sidrətül-müntəha»
767
adlanan «Quran» təfsiri; imal [elminin] xüsusiyyətlərinə
768
həsr olunmuĢ «Təazat» («AĢkarlamaq» və ya «Peyda etmək») adlanan risalə;
«Kitab-i xülse-yi məbkutiyyə» («Ruhani aləmin kəĢfi kitabı») əsəri; «Üyunul-
məsail» («Məsələlər çeĢməsi») əsəri; «Ġmazat» («Parlaqlıq») əsəri; «Zəvabitür-
rizae» əsəri; «Səbe-yi Ģəddad» əsəri; «HaĢiye-yi Ģərh-i müxtəsər-i üsul və qiyasat-i
həqqül-yəqin fi hədi-sül-aləm» («Dinin əsaslarının müxtəsər Ģərhinə dair haĢiyə və
aləm hədisləri əsasında inkaredilməz həqiqətin müqayisəli təhlili») əsəri; Ġbn
Kəmunənin Ģübhəsini aradan qaldırmaq üçün yazdığı «Kitab-i təqdisat»
(«Müqəddəslik kitabı») əsəri.
Bunlardan əlavə neçə-neçə digər risalələr və kitablar da cənab Mir
[Məhəmməd Bağır Damadın] müəllifliyi ilə araya-ərsəyə gəlmiĢdir. Ümid odur ki,
hansı əsərini hələ yazıb bitirməyibdir, onu da tamama yetirməyə müvəffəq olaraq,
Ģərəfli xatirinin gizlinlərini zühur cilvəgahına gətirsin. Cənab Mirin hafizəsi o
qədər güclüdür ki, ömrünün əvvəlində və boya-baĢa çatmasının baĢlanğıcında
təbiət xəzinəsindən onun hafizəsinə əmanət qoyulmuĢ əyarlı nağd pulun hamısını
özündə elə saxlamıĢdır ki, təbiət xəzinəsindən onda olan bir sikkə də dövran
fəlsəfəsinin sobasında məhv olmamıĢdır.
Allaha itaətdə, möminlikdə və ibadətdə ali dərəcəyə və yetərincə yüksək
mərtəbəyə malikdir. Xülasə, vaxtını mütaliəyə, elmi mübahisəyə və Allaha ibadətə
sərf etmiĢdir və etməkdədir. Bəzən Ģeir yazmağa da meyil göstərir. Doğrudur, bu,
onun ali mərtəbəsinin aĢağı pilləsi olsa da, bu məsələ barədə ariflərin seçkini olan
adlı-sanlı söz ustadı ġeyx Nizamidən - Allah ona rəhmət eləsin - məĢhur olan bu
beyti:
«Ulu Tanrı insanlardan cərgələr qurdu,
Peyğəmbərlərin ardınca Ģairlər durdu»
nəzərə alaraq, doğru deyən dili ilə Ģeirlər söyləyir. Təxəllüsü «ĠĢraq»dır. Qəzəllər,
qəsidələr və məsnəvilər, xüsusilə də ġeyx Nizaminin «Məxzənül-əsrar» («Sirlər
xəzinəsi») əsərinə nəzirə olaraq, özündə mənalar dənizini əks etdirən məsnəvi
ərsəyə gətirib, söz ustadlığı ilə məĢğul olmuĢdur. Cənab Mirin poeziyasından
Həzrət Xatəmül-ənbiyanın (Məhəmməd peyğəmbərin) - ona və nəslinə Allahın
salamı olsun - tərifi barədə bəlağət sapına düzülmüĢ bir rübai bu səhifədə uğur və
bərəkətlə qələmə alınır:
Rübai
767
Sidrətül-müntəha - dini rəvayətə görə, göyün yeddinci qatında olan əfsanəvi ağac.
768
Ġmal elmi - Ģəriət hüququnda («fiqh»də) ifadələrə və istilahlara məna verməyi, onları
aydınlaĢdırmağı nəzərdə tutan bir elmidir (F.Devellioğlu. Osmanlıca - Türkçe Ansiklopedik Luğat, 24.
baskı, Ankara, 2007, s.432).
267
«Ġki dünya zinətindir, ey sonuncu peyğəmbər,
Sənin ayağın altında fələklər olmuĢ minbər.
Sənin Ģəxsinin kölgəsi düĢməmiĢ yerə, çünki
Sən nursan, günəĢ özü sənin kölgəndir, ey sərvər!»
[Mir Məhəmməd Bağır Damad] hal-hazırda darüssəltənə Ġsfahandadır.
Ümid odur ki, onun Ģərəfli mövcudluğu illərlə həyat gülĢəninin zinətini artırsın və
elm tələbələri onun günəĢ misallı zəkasının parlaqlığından feyz alsınlar.
Mir [ġücaəddin] Mahmud Ġsfahani - Xəlifə Sultan adı ilə tanınan və
Ġsfahanın böyük dərəcəli seyidlərindən olan mərhum Mir Seyid Əlinin oğludur.
Onların nəsli həmin Ģəhərdə «Xəlifə seyidləri» kimi məĢhur olub, bu adla
tanınırlar. Onların əcdadları və uluları Mazandaran vilayətindən olub, o diyarın
valisi olmuĢ Mir Büzürgün kəramətli nəslindəndirlər və zəmanənin hadisələri
ucbatından Ġsfahana yollanıb, orada məskunlaĢmıĢlar. Bu Xəlifə Sultan çox xoĢ
təbiətli, Ģən söhbətli və zarafatcıl adam idi və cənnətməkan Ģahın Ģəfqətinin və
iltifatının nəzərləri ilə əhatə olunmuĢdu. Yuxarıda adı çəkilmiĢ cənab Mir
ġücaəddin Mahmud fəzilətli və ziyalı bir seyid olub, ali fitrət sahibi idi. O, ənənəvi
elmlərdə, xüsusilə də əqli və hikmət elmlərində zəmanənin öndəgedəni idi. Onun
Ģərəfli məclisi elm tələbələrindən, dərslərdən və elmi bəhslərdən xali olmazdı. Hər
zaman füqəralar, dərviĢlər, elm tələbələri və qohum-əqrəbaları onun mülkiyyətinin
xalis məhsulundan yardım alardılar.
Şah Təqiəddin Məhəmməd - darülmülk ġirazın «Nəsabə seyidləri»
nəslindəndir. Çox fəzilətli və bilikli olub, Əllamə ġah Fəthulla ġirazinin
tələbələrindən idi. «Əllamətül-üləmayi» rütbəsinə malik Mövlana Mirzəcan ġirazi
ilə mübahisə edib, əqli və fəlsəfi elmlərdə açıq-aĢkar tərəqqiyə nail olmuĢ və
fazillər torpağı olan ġirazın elm öyrətmək və tədris etmək taxtına əyləĢmiĢdi.
Fazillərdən və elm tələbələrindən bir çoxları onun dərslərində iĢtirak edib, onun
savadından bəhrələnirdilər. O, həmin dövrün ziyalıları zümrəsindəndir.
Mir Mahmud Şulistani - ġulistanın böyük seyidlərindəndir. Fəzilətli,
dindar, gözəl əxlaqlı, yaxĢı bilikli bir seyid olub, ġeyx Zeynəddinin - Allah ona
rəhmət eləsin - sevimli Ģagirdlərindən idi və üləmaların sultanı olan Əmir
Qiyasəddin Mənsur DəĢtəgi ġirazinin yanında əqli elmləri öyrənmiĢdi.
Əmir Əbülvəli Əncu və onun qardaşı
769
Mir Əbülməhəmməd - Mir
ġahmahmud Əncəvi ġirazinin övladlarıdırlar. Mir Əbülvəli fəzilətli bir seyid və
Ģiəlik təəssübkeĢi olan bir fəqih idi. O, fəzilətdə və kamalda qardaĢından irəlidə idi.
Onun fiqhi məsələlər barədə fikirləri fəqihlər arasında digərlərinin fikirlərindən
üstün tutulurdu. O, ilk vaxtlarda Ġmam Rzanın yüksək məqamlı mübarək
astanasında «touliyyət»ə
770
məmur edilib, bir müddət mübarək məqbərəyə xidmət
769
S-129, v.127b.
770
Touliyyət – vəqfin idarə olunması. Touliyyət iĢini icra edən Ģəxs “mütəvəlli” adlanırdı.
268
göstərməklə məĢğul olmuĢdu. Lakin həmin vəzifədə iĢləyərkən, onunla müqəddəs
MəĢhədin hakimi ġahvəli sultan Zülqədər arasında baĢ verən münaqiĢə üzündən,
feyz bəxĢ edən məqbərənin «touliyyət»indən azad edilərək, ulu orduya gəldi və
qardaĢı ilə Ģərikli Qazan [xan] vəqflərinin mütəvəllisi oldu. Cənnətməkan Ģahın
[hakimiyyəti] əyyamının axırlarında müqəddəs Səfəviyyə məqbərəsinin
«touliyyət»i Mir Əbülvəliyə tapĢırıldı, onun qardaĢı isə təkbaĢına Qazan [xan]
vəqfinin mütəvəllisi oldu. Ġsgəndər Ģanlı nəvvabın [hakimiyyəti] zamanında
müzəffər qoĢunların qazısı («qazi-yi müəskər-i zəfər-əsər») mənsəbi cənab
Mirzəyə həvalə olundu və o, Allahın kölgəsi olan əlahəzrət Ģahın cülusu zamanında
ali sədarət mənsəbinə yüksəldilərək, həmin önəmli vəzifənin icrası ilə məĢğul oldu.
Onun mənalı həyatının qalan hissəsi öz yeri gələndə qeyd olunacaqdır.
Onların digər bir qardaĢı ġah Müzəffərəddin Əlidir. O, darülmülk ġirazın
fazillərindən idi və orada Ģeyxülislamlıq mənsəbinə və Ģah ailəsinə məxsus
mülkiyyətin halallıq iĢləri üzrə vəkili («vəkalət-i həlaliyyat-i sərkar-i xasse-yi
Ģərifə») vəzifəsinə ucalmıĢdı. Ġsgəndər Ģanlı nəvvabın [hakimiyyətə keçməsi]
zamanında o həzrətin səadətli məiyyətinin tərkibində ġirazdan çıxıb əbədi
səltənətin mərkəzinə gələrək, müzəffər qoĢunların qazısı («qazi-yi müəskər-i zəfər-
əsər») mənsəbi ilə Ģərəfləndirildi. Ġsgəndər Ģanlı nəvvabın ona xüsusi rəğbəti və
Ģəfqəti vardı.
Mirzə Məxdum Şərifi - Mir ġərif ġirazinin oğlu və vəzir Qazı Cahan Seyfi
Hüseyni Qəzvininin qız nəvəsi idi. Ulu dərgahda yaĢayırdı. Fəzilət və kamal sahibi
idi. Yüksək fəhmə və fitrətə malik idi. YaxĢı təfsirçi və hədisçi idi və çox
xoĢsöhbət idi. YaxĢı moizə deyərdi və bərəkətli ömrünün əksər vaxtlarında öz
evinin yaxınlığındakı Qəzvinin Heydəriyyə məscidində moizə oxumaqla məĢğul
olardı. Onun moizə oxuduğu minbərin altında çoxlu camaat toplaĢardı. Lakin
sünniliyə aludə olmaqda Ģübhəli bilindiyi üçün cənnətməkan Ģah həzrətlərindən
çox da rəğbət və iltifat görməmiĢdi. Amma bəzi vaxtlarda dünya sakinlərinin
Ģahzadəsi olan Pərixan xanımın rəğbət və iltifatının iĢartısı yaxınlıq və qonĢuluq
səbəbindən onun həyatı üzərində parlamıĢdı. O, Ġsmayıl mirzə zamanında tam
etibar qazanmıĢ və sədarət [vəzifəsinin] yarısı ona tapĢırılmıĢdı. Lakin sünnilik
məzhəbində ifratçılıq etməsi, düĢüncəsiz və diqqətsizcəsinə öz əməlləri üzərindən
pərdəni qaldırması səbəbindən iĢdən çıxarıldı. Bu barədə öz yeri gələndə qeyd
olunacaqdır.
Şah İnayətulla İsfahani - darüssəltənə Ġsfahanın baĢda gələn seyidlərindən
idi. O, ulu dərgahda «qazi-yi əskər-i zəfər-əsər» mənsəbinə malik idi və öz
vəzifəsini lazımi qaydada yerinə yetirirdi. Olduqca Ģəriətpərvər və pəhrizkar idi.
Ġsmayıl mirzə zamanında ali sədarət [vəzifəsinin] yarısı ona həvalə olunsa da,
Ġsgəndər Ģanlı nəvvabın hakimiyyəti dövründə tutduğu vəzifədən çıxarılaraq,
doğma vətəninə yollandı.
Mir Seyid Əli Şüştəri - Mir Əsədulla Sədrin Ģanlı oğludur. Onun atası neçə
il cənnətməkan Ģahın xidmətində təkbaĢına ali sədarət rütbəsi ilə əziz və istəkli
269
olmuĢdu və həyatının axır günlərində yaĢının çoxluğu və qocalığı səbəbindən öz
vəzifəsindən əl çəkib, yerinə yuxarıda adı çəkilmiĢ sadiq oğlu Mir Seyid Əlini
qoydurdu. O, bir müddət yüksək dərəcəli atasının naibliyi, bir müddət isə Mir
Məhəmməd Yusif Astarabadinin Ģərikliyi ilə həmin xidmətin icrası ilə məĢğul
oldu. Bəzi vaxtlarda isə Ġmam Rza məqbərəsinin feyz bəxĢ edən vəqflərinin
mütəvəllisi olaraq, müqəddəs və ulu MəĢhəddə yaĢadı. O, öz zəmanəsinin böyük
seyidi, pakizə adamı idi və bəyənilən fəzilətlərlə və xoĢa gələn xasiyyətlərlə
vəsflənmiĢdi. Vəzifədə olduğu əyyamda öz çalıĢqanlığının və pəhrizkarlığının
ətəklərini tamahkarlıq çirkabına bulaĢdırmamıĢdı. Onların ata-babaları ġüĢtər
vilayətində olduqca ulu və möhtərəm sayılırdılar və oranın camaatı üçün nümunə
idilər. Onun qardaĢı Mir Əbdülvəhhab dövlətsevərliyinin çoxluğunun və göstərdiyi
gözəl xidmətlərin müqabilində Dizful əmiri təyin olunmaq Ģərəfinə nail olmuĢdu
və o mülkün Ģəriət qaydaları («Ģəri») və ictimai ənənələr («ürfi») əsasında idarə
olunması onun rəyinə və düĢüncəsinə həvalə olunmuĢdu.
Mir Kəmaləddin Məhəmməd Astarabadi və Mir Əbülqasim İsfahani -
Ġmam Rza məqbərəsinin feyz bəxĢ edən sərkarının (vəqflərinin) mütəvəlliləri
idilər. Onların hər ikisi cənnətməkan Ģahın həyatının sonunadək o feyz bəxĢ edən
vəqflərinin vacibi və sünnəti «touliyyət»i ilə məĢğul oldular. Mir Kəmaləddin
Astarabadın böyük seyidlərindən idi. Mir Əbülqasim isə Ġsfahanın Xəlifə seyidləri
nəslindən idi. Onun soyu «Mazandaran seyidləri» [adı] ilə məĢhur idi. O, CəmĢid
məqamlı Ģah (Təhmasib) həzrətlərinin [hakimiyyəti] zamanının axırlarında [Ġmam
Rzanın] feyz bəxĢ edən məqbərəsində xidmət göstərməyə mənsub edilmiĢdi. Mir
Kəmaləddin «sünnəti touliyyət»i, Mir Əbülqasim isə «vacibi touliyyət»i həyata
keçirirdi. Burada «sünnəti» ibarəsinin mənası odur ki, «sərkar-i xasse-yi Ģərifə»dən
vəqf kimi dövlət qulluqçularının, müdərrislərin, vəzifə sahiblərinin, seyidlərin,
alimlərin, fazillərin və ləyaqət sahiblərinin ixtiyarına verilmiĢ mülkiyyətin gəlirləri
cənnət məskənli xaqan həzrətlərinin «sünnət» (Məhəmməd peyğəmbərin ənənəsi)
əsasında qəbul etdiyi göstəriĢlər əsasında xərclənərdi. Buna sünnəti deyərlər.
«Vacibi» isə ona deyərlər ki, vəqflərin gəliri və nəzirləri vəqfedicinin müəyyən
etmiĢ olduğu Ģəkildə istifadə olunmalıdır.
«Həmədan qazızadəsi» kimi məşhur olan
771
Mirzə İbrahim Həmədani -
Təbətəbayi əl-Hüseyni seyidlərindəndir. Atası Həmədanda qazılıq və Ģəriət
məsələlərinin təsəddisi mənsəbini tuturdu. [Mirzə Ġbrahim] bir müddət Mirzə
Məxdum Ġsfahaninin yanında tələbəlik etmiĢ, sonra isə darüssəltənə Qəzvində
«əllamətül-üləma-yi» Mir Fəxrəddin Simakinin xidmətində məĢhurlaĢmıĢdı. Əqli
elmlərin tədqiqi ilə məĢğul olub, fəlsəfə («hikəmiyyat») sahəsində böyük bir
tərəqqi etmiĢdi. Cənnətməkan Ģahın ölümündən sonra Həmədanda irsi qazılıq
mənsəbini tuturdu. Amma özünün qazılıq iĢləri ilə məĢğul olmağa az həvəsi vardı.
Ona görə də onun naibləri məhkəmə iĢlərinin həlli ilə məĢğul olurdular, onun özü
771
S-129, v.128b; S-297, v.102a.
270
isə Ģərəfli vaxtının əsas hissəsini mütaliəyə və elmi mübahisəyə sərf edirdi. Elm
tələbələrinin bir çoxları onun dərsində iĢtirak etməkdən zövq alardılar. Əqli və
fəlsəfı elmlərdə kitabları və dəqiq Ģərhləri vardır. Məsələn, «Risale-yi isbat-i vacib-
i qədim və cədid», «ġərh-i Ģəfa-yi ġeyx Əbu-Əli» (ġeyx Əbu-Əli ibn Sinanın
«ġəfa» kitabına Ģərh), «HaĢiye-yi Ģərh-i iĢarat» («ĠĢarətlərin Ģərhinə dair qeydlər»)
və s. Allahın kölgəsi olan əlahəzrət Ģahın hakimiyyəti zamanında yenidən ulu
orduya gəlib, hökmdarın nəvaziĢli nəzərləri ilə əhatələndi, rəğbət doğuran
soyurğallarla və bəxĢiĢlərlə əzizləndirildi və bolluca ənamlarla mükafatlandırıldı.
Belə ki, bir dəfə onun borcunu ödəmək üçün dövlət xəzinəsindən yeddi yüz Ġraq
tüməni ayrılmıĢdı və onun öhdəsində olan borclar bununla yüngülləĢmiĢdi. Xülasə,
onun sözlərini dövrün zəkalı alimləri, fazilləri və ziyalıları doğru sayardılar. 1026-
cı (1617) ilə uyğun gələn ilan ilində Gürcüstan səfərindən rüxsət alıb Həmədana
yollandığı zaman yolda ikən ömrünü baĢa vurdu.
Mir Cəfər Möhtəsibül-məmalik
772
- Təbətəbayi əl-Hüseyni seyidlərindən
olan Mir Rastinin oğludur. Onun böyük Əbdülvəhhabiyyə seyidləri ilə yaxın
qohumluq əlaqəsi vardı. Cənnətməkan Ģahın xidmətində «möhtəsibül-məmalik»
rütbəsinə layiq görülərək, həyatda olduğu müddətcə o mənsəblə əzizləndi və
Ģərəfləndi. Allahın kölgəsi olan əlahəzrət Ģahın hakimiyyətinin əvvəlində Fani
dünya ilə vidalaĢdı. O, çox yaxĢı əxlaqlı, dərviĢ xasiyyətli, gözəl təbiətli, xoĢ
rəftarlı bir kiĢi idi.
Mirzə Əbdülhüseyn Cahanşahi
773
- Mir Fəsihin oğludur. O da Hüseyni
seyidlərindən idi və Əmirə Cəfərlə əmioğlu idilər. Onun anası CahanĢahın
sülaləsinə mənsub möhtərəm qadınlardan biri olduğu üçün ona Mirzə Əbdülhüseyn
CahanĢahi deyərdilər. O, darüssəltənə Təbrizdə yüksək CahanĢahiyyə
məqbərəsinin civarında yaĢayırdı və Müzəffəriyyə adı ilə məĢhur olan həmin
məqbərənin «touliyyət»i anası tərəfindən ona məxsus idi. Ġsgəndər Ģanlı nəvvabın
[hakimiyyəti] zamanında və Əmir xan Türkmanın hakimliyi əyyamında
darüssəltənə Təbrizin kələntərliyi [vəzifəsi] ona məxsus idi. Çox uca Ģanlı və
mötəbər [Ģəxs] idi. Rumilərin istilası vaxtı Ġra
Şah Əbdüləli Yəzdi - darülibadə Yəzdin yüksək dərəcəli, böyük Ģöhrətli
seyidlərindən idi. Onun ata-babaları Kirmanın Bəm
774
vilayətində yaĢamıĢdılar və
darülibadə Yəzdə sonradan köçmüĢdülər. Sözügedən Ģəxs orada Ģəriət
məhkəməsində məsələləri həll etməklə məĢğul idi. Olduqca pəhrizkar və tamahsız
bir adam idi. Onun yüksək NurbəxĢiyyə nəsli ilə qohumluğu vardı. Üzərində onun
möhürü və sicili olan Ģəriət sənədləri o diyarın xalqı arasında çox etibarlı idi.
772
Möhtəsibül-məmalik - Ģəhər bazarlarına nəzarət edən, malların qiymətini təsdiqləyən mərkəzi dövlət
aparatı məmuru. Hər bir Ģəhərdə möhtəsiblər olurdu və onlar baĢ möhtəsibə, yəni möhtəsibül-məmalikə
tabe idilər (bax: (О.А.Эфендиев. Азербайджанское государство Сефевидов в XVI веке. с.267-268;
З.Г.Байрамов. Местное и городское управление в Азербайджане, с. 19-20).
773
S-129, v.129a.
774
Bəm – Kirmandan cənub-Ģərqdə, Kuhbəndan silsiləsinin cənub yamaclarında yerləĢən Ģəhər.