Искандер Мунши Тюркман. Tarix-i al?mara-yi Abbasi (Аббасова мироукрашающая история). Том 1
Подождите немного. Документ загружается.
241
«Yeddi iqlimin padĢahı» dedi»
694
.
O yüksək məqamlı Ģəxsiyyətin səadətli təvəllüdünün baĢ verməsi barədə
xəbəri onun adlı-sanlı atası (Sultan Məhəmməd mirzə) öz uca mənsəbli atasına
(ġah Təhmasibə) çatdıraraq bildirdi ki, onun Ģanlı və əziz adının təyin olunması
barədə hökmdarın fikri nədirsə, buyursun ki, o, bu adla çağırılsın. Təsadüfən,
Ġsgəndər Ģanlı nəvvabın ərizəsi cənnətməkan Ģah həzrətlərinin mübarək nəzərinə
çatan gün o, asimani bir ilhamla təkrar-təkrar bu beyti mübarək dili ilə söyləyirdi:
«Əlinin Abbası döyüĢkən aslan,
Hicaz qoĢununda odur komandan»
695
.
[ġah Təhmasibin] cavab ərizəsi gəlib çatarkən də bu beyt orada qeyd
olunmuĢdu. Adət üzrə yoxluğun gizlinliyindən mövcudluq sahəsinə qədəm qoyan
(yenicə dünyaya gələn) hər bir Ģahzadəyə dövlət xəzinəsindən xalça və beĢik
ləvazimatı bağıĢlanırdı. Cənnətməkan Ģah o səltənət və Ģəhriyarlıq bağçasının sərvi
üçün mübarək dövlətxananın Çehelsütun eyvanında öz altına sərilmiĢ mübarək
xalçanı beĢik ləvazimatı ilə birlikdə göndərdi və sanki bəyənilmiĢ xüsusiyyətlərə
malik zatına xas olan fərasət və irĢadla anladı ki tezliklə o əzəmət və böyüklük
bürcünün dürrü Ģahlıq taxtını bəzəyəcək və padĢahlığın varisi olacaqdır və çox
keçməz ki, onun dövlətinin günəĢi cah-calal məĢriqindən doğaraq, öz vüsal
Ģəfəqlərini həmin [hökmdarlıq] məqamının və Keyvan misallı [Çehelsütun]
eyvanının üzərinə salıb, bu gündən-günə çiçəklənən dövlətin həmiĢə-bahar
gülĢəninə yenidən canlanma və təravət bəxĢ edər, fitnəkarların və dağıdıcıların
törətdikləri fəlakətlər üzündən pəjmürdəliklərin yol tapdığı səltənət və səadət
çəməninə iti qılıncının zülalı ilə bahar günlərinin təravətini bağıĢlayıb, dövlətin
qüvvəsi, iqbalın müjdəsi, rəyinin düzgünlüyü, Ģəxsiyyətinin dərrakəsi, ağlının gücü
və tədbirinin gözəlliyi ilə bədxahların və pis əməl sahiblərinin layiqli cəzasını
verər.
Xülasə, südəmər vaxtından ta səltənət və hökmdarlıq zamanına qədər
qeybdən gələn və o həzrətin yüksək səltənət və hökmdarlıq mərtəbəsinə çatacağını
xəbər verən niĢanələrin, əlamətlərin və iĢarələrin sayı çoxdur. O cümlədən,
cənnətməkan Ģahdan nəql olunan və doğru danıĢan rəvayətçilərdən eĢidilmiĢ bir-iki
qəribə, xariqüladə hadisə vardır ki, onlar yüksək ehtiĢamlı [ġah Abbasın] mənəvi
səviyyəsinin ucalığına münasib olduğu üçün kəlamın uzanmasından çəkinməyərək,
onları burada qeyd etmək vacibdir. [Bu hadisələrdən] biri budur ki, o dövlət və
səadət bağçasının nübarının doğumu haqqında xoĢ xəbər yüksək cah-calallı saraya
çatmazdan öncə cənnətməkan Ģah o həzrətin (ġah Abbasın) böyük qardaĢı olan və
uca mənsəbli babasının hüzurunda bulunan Sultan Həsən mirzə cənablarına
694
«PadiĢah-i həft iqlim» («yeddi iqlimin padĢahı») ifadəsinin əbcəd hesabı ilə cəmi 978-ci hicri ilinə
bərabərdir.
695
Bu Ģeirdə «Əlinin Abbası» deyilərkən Həzrət Əlinin oğlu Həzrət Abbas nəzərdə tutulmuĢdur.
242
müraciət edərək buyurmuĢdu ki, darüssəltənə Heratdan qasid gəlib elə bir xəbər
gətirəcək ki, mənimlə sənin gözlərimizə sevinc dolacaq. Məhz bundan sonra qasid
gəlib, qeyd edildiyi kimi, o həzrətin təvəllüd müjdəsini gətirdi. [Qəribə
hadisələrdən] digəri odur ki, ali dərəcəli Ģahzadənin səadətli təvəllüdündən sonra
[ġah Təhmasibin] əmrinə uyğun olaraq darüssəltənə Herata getmiĢ bir böyük qorçu
oradan geri qayıtdıqda cənnətməkan Ģah o bəyənilmiĢ xüsusiyyətli [Ģahzadənin]
görkəmi və xüsusiyyəti barədə ondan soruĢdu. Həmin Ģəxs sanki düĢüncəsinin
azlığından və dərrakəsinin yoxluğundan o həzrətin (körpə Abbasın)
xüsusiyyətlərini lazım olduğu kimi bəyan etmədi. Həzrət Ģah hiddətlənib buyurdu:
- Axı sənin o yüksək məqamlı Ģahzadənin halından nə xəbərin ola bilər?! O,
bu kəramətli xanədanın göz bəbəyi olacaq və sülalənin çırağını Ģölələndirəcəkdir.
Bu sözlərin ardınca [ġah Təhmasib] yuxarıda qeyd olunmuĢ «Əlinin Abbası
döyüĢkən aslan, Hicaz qoĢununda odur komandan» beytini bir daha mübarək dilinə
gətirdi. [ġah Təhmasibin] mübarək dilindən çıxan hər nə vardısa, tezliklə baĢ
verirdi. Bu [Səfəvi] sülaləsinin hər biri dünyəvi hakimiyyət istedadına və
bacarığına malik olan ali dərəcəli Ģahzadələri arasından bu uca mərtəbəyə qalxmaq
Ģərəfi yalnız o xilafət bağçasının sərvinin (ġah Abbasın) qabiliyyətli qamətinə rast
gəldi və məhz o, ən yüksək maddi və mənəvi səviyyələrə ucaldı. O bəyənilmiĢin
əziz əhvalatının Ģərhində təfərrüata yol vermək burada kəlamın böyüməsinə və
sözün uzanmasına gətirib çıxarsa da, o həzrətin əhvalatının baĢlanğıcından, onun
Xorasan mülkünün hakimliyinə təyin olunmasının səbəbindən və o dəyərli
gövhərin darüssəltənə Heratda qalmasından bir neçə hekayəni sözləri tərtibə salan
qələmlə bu məqalə daxilində qeyd etmək lazım görüldü.
Bilikli aqillərə və müdrik ziyalılara səmanın Ģərqindən doğan günəĢ kimi
zahir və aydındır ki, hərgah ilahinin yüksək divanında «ey mülkün sahibi olan
Allahım, sən mülkü dilədiyin Ģəxsə verirsən, dilədiyindən çəkib alırsan»
[ayəsinə]
696
uyğun surətdə uca səltənət və səadət mənsəbi hansısa bir dövlət
sahibinin Ģanlı adına təqdir qələmi ilə yazılarsa və əgər əhvalatın baĢlanğıcında o
iqbal yiyəsinin zəfər məfhumlu halına qarĢı hər biri dünyanın zahiri görənlərinin
nəzərində ruhani mənsubluğun qırılmasına səbəb olan çeĢidli təzyiqlər və
möhnətlər yönələrsə, onda əzəli bəlağət hikmətinin zərurətindən Tanrının himayəsi
o cahan bəyənilmiĢinin müqəddəs zatını elə bir növlə hadisələrin fəlakətlərindən və
zərərlərindən mühafizə edər ki, bu iĢ dövranın dərrakə sahiblərinin heyrətinə səbəb
olar və axırda məna aləminin uzaqgörənləri baĢ verənlərin gediĢatından anlayarlar
ki, o xoĢagəlməz hadisələrdə əzəli [Allahın] qüdrət əli ilə minlərlə hikmət və
dövlətin xeyrinə olan məsələlər əmanət qoyulubdur, Allahın himayəsi altında olan
dövlət sahibinin əziz vücudu dünyanın bəlasından və az düĢüncəli
yüngülbeyinlərin zülmündən və xəyanətindən müdafiə və mühafizə olunmaqdadır.
696
«Qurani-Kərim», «Ali-Ġmran» surəsi, 26-cı ayə.
243
Beyt
«Bütün dünya qılıncları cövlan etsə havada,
Bir damar da kəsə bilməz, imkan verməsə Xuda».
Mələklərin qoruduqları CəmĢid səviyyəli həzrət Ģah və Ģahzadə, Allahın
lütfünün məzhəri, Həzrət Rəbbin həbibi [Məhəmməd peyğəmbərin] əmisi
[Abbasın] adaĢı, yəni Allahın kölgəsi olan əlahəzrət Ģahın mübarək əhvalatının
surəti barədə bu giriĢi verməkdə məqsəd ondan ibarətdir ki, çoxlu böyük Ģövkətli
hökmdarlar öz fəaliyyətlərinin baĢlanğıcında dövranın hadisələrinə qatlaĢıb axırda
qismətin gücü və öz uğurlu bəxt ulduzlarının müjdəsi ilə rəhbərlik meracına ayaq
basaraq, böyük mətləblərə və uca məqsədlərə nail olsalar da, [dünyanın]
yaranıĢının baĢlanğıcından və [insanların] xəlq olunmasının ibtidasından bəri ki,
insanın nəcib vücudunun «and olsun ki, biz Adəm oğullarını Ģərəfli qıldıq»
ayəsinin
697
kəramətinin Ģərəfi ilə iftixarlı və Ģübhəsiz «biz səni yer üzünün xəlifəsi
etdik» ayəsinin
698
xitabı ilə imtiyazlı olub və xoĢbəxt sultanların müqəddəsliyinin
parıltısının fərqi xilafət və bəxtiyarlıq tacına bəzək və zinət vurub, o həzrətin
südəmər və körpə çağlarından baĢlayaraq ta dövlət meracına qalxmasınadək ona üz
verən dövran hadisələri, ona zidd olanların qəsdləri, düĢmənlərin pis əməlləri,
peĢəsi səfehlik olan qəflətə bürünmüĢ satqınların xəyanətləri və onun öz
[hakimiyyəti] əyyamında ölkə idarəçiliyi, hökmdarlıq və dünya iĢlərinə intizam
bəxĢ etmək yolunda çəkdiyi məĢəqqətlər və təĢviĢlər yüksək dərəcəli
hökmdarlardan heç birisinin baĢına gəlməmiĢdir. Bu kimi məsələlərdən bir qismi
bu dəftərin sonrakı hissələrində yeri gəldiyincə qeyd olunacaqdır.
Tifillər üçün Ģiddətli əzaba çevrilən hadisələrdən biri onun öz mehriban ata
və anasından ayrı düĢməsidir. Belə bir hadisə yaĢayıĢ çağının baĢlanğıcında və
südəmər əyyamında, hələ Ģərəfli ömründən bir il altı ay keçməmiĢ, o həzrətin
mübarək həyatında baĢ vermiĢ və o, öz ata-anasından ayrı düĢmüĢdü. Bu
mövzunun təfərrüatının və bu əhvalatın baĢ verməsinin icmalı aĢağıdakı kimidir.
Darüssəltənə Herat Ģəhərində Həzrət [ġah Təhmasibin] oğlu olan [Xorasan]
vilayətinin valisi Əbülmüzəffər Məhəmməd mirzə ilə lələsi ġahqulu sultan Yegan
arasında araqarıĢdıranların fəsadı ilə ixtilaf meydana gəlmiĢdi. Onlar bir-birinin
rəftarından narazı qalmıĢ, bir neçə dəfə ali taxtın ətəklərinə Ģikayət ərizəsi
göndərmiĢdilər. CəmĢid məqamlı cənnətməkan Ģah həzrətləri bundan sonra onların
arasında sağlam münasibət və barıĢıq yaratmağın mümkün olmaması səbəbindən
Ģərəfli xatirinin iradəsi ilə belə qərara gəldi ki, Allahın kölgəsi olan kama çatmıĢ
Ģah (Abbas) həzrətlərinin doğma qardaĢı olan və o zaman yeddi yaĢında bulunan
adlı-sanlı xoĢbəxt Ģahzadə Sultan Həmzə mirzəni atasının yerinə darüssəltənə
Heratda [hakim] təyin edib, onun ali Ģöhrətli atasını vaxtı ikən Müzəffərilər
697
“Qurani-Kərim”, “Ġsra” surəsi, 70-ci ayə.
698
“Qurani-Kərim”, “Sad” surəsi, 26-ci ayə.
244
dövlətinin paytaxtı olmuĢ darüssəltənə ġiraza göndərsin. Bu barədə hökmdar
fərmanı yazıldı. Sultan Məhəmməd mirzə cənabları və onun möhtərəm hərəmi
hökmdar fərmanının gəlib çatmasından sonra sevinc və Ģadlıq izhar etsələr də, öz
sevimli övladları olan Sultan Həmzə mirzəni orada qoyub gedəcəklərinə görə çox
kədərləndilər. Gözlərinin qarası olan o oğlandan ayrı düĢmək onlara çətin və ağır
gəlirdi. Onlar yenidən [ġah Təhmasibə] ərizə yazıb, belə bir xahiĢ etdilər: «O
möhtərəm oğul (Həmzə mirzə) ata və anasına qəlbən çox bağlıdır və əgər bizdən
ayrı düĢərsə, ehtimal ki, bu ayrılığa və hicrana tab gətirməz, mənəvi sıxıntı keçirər
və bundan da ona zərər dəyməsi qorxusu yarana bilər. Həmçinin anası da onsuz
yaĢaya bilməz. Səltənətin göz bəbəyi olan Abbas hələ südəmər bir tifil olduğuna və
öz dayəsindən savayı heç kimə bağlılığı və ülfəti olmadığına görə, əgər Ģəhriyarın
əmri olarsa, o, Heratda qalsın ki, Sultan Həmzə mirzə öz ata-anası ilə birlikdə
ġiraza yollansın».
Cənnətməkan Ģah həzrətləri [Məhəmməd] mirzə cənablarının könlünün xoĢ
olmasının qeydinə qaldığı üçün bu xahiĢi qəbul edib, bu barədə hökm verdi və
Ġsgəndər Ģanlı nəvvab əlahəzrət ġah [Abbası] Heratda qoyub, özü yuxarıda qeyd
olunduğu kimi, digər oğulları ilə birgə ġiraza yollandı. O iqbal gülĢəninin
nübarının hökmükeçən sultanların taxtgahı olmuĢ Heratda və agahlıq büsatının
təməlində qalmasından müĢahidə etmiĢlər ki, tezliklə o səltənət və səadət
bostanının bəzəkli çəməninin fidanı iqbal bağçasında boy atıb, murad səmərəsi ilə
dövlətin barverəni olacaq və kama qovuĢacaqdır. Belə ki, cənnətməkan Ģah
həzrətləri də öz uĢaqlıq çağında Süleyman Ģanlı, behiĢt məskənli xaqanın (I ġah
Ġsmayılın) fərmanına uyğun olaraq, o gözəl Ģəhərdə boy atmıĢdı və axırda
qardaĢları arasından məhz o, Ġran səltənətinin səadətli taxtına Ģərəfli vücudu ilə
əyləĢmiĢdi. Həmçinin o həzrətin (ġah Təhmasibin) adlı-sanlı övladlarından da hər
kim ki, Xorasan səltənətinə sahib olmuĢdur, sonradan hökmdarlıq rütbəsinə
yiyələnmiĢdi. O cümlədən, o iqbal sahibi (ġah Abbas) da iki yaĢında ikən Xorasan
məmləkətinin səltənətinə və hakimiyyətinə yiyələnmiĢ və öz ali Ģöhrətli atasının və
behiĢt məskənli babasının yerinə əyləĢməklə ĢərəflənmiĢdi. ġahqulu sultan onun
lələsi vəzifəsinə təyin olunmuĢ və o əziz cövhərin xosrovani beĢiyini sədaqətli
ağuĢunda saxlayaraq, onu bəsləmiĢdi.
Vaqiəyazanın qələmi bu iqbal səmasının günəĢinin (ġah Abbasın) uğurlu
əhvalatından xoĢbəxt bir baĢlanğıcı bəyan səhifəsinə yazdıqdan sonra, indi
qələmini sürətlə digər Ģahzadələrin həyatlarının Ģərhinə çevirir.
Ġsgəndər Ģanlı nəvvabın dördüncü oğlu Əbu-Talib mirzədir O cənnətməkan
Ģah həzrətlərinin xəstələndiyi ildə Məryəm Ģöhrətli xanım Məhdi-Ülyanın
bətnindən təvəllüd tapmıĢdı və uca mənsəbli babasının vəfatı ilində iki yaĢında idi.
O, valideynlərinin tərbiyəsinin hücrəsində boy atmıĢdı. Bu cildin axırında qeyd
olunacağı kimi, 994-cü (1586) ilə müvafiq gələn it ilində mərhum Ģahzadə Sultan
Həmzə mirzə Ģəhidlik dərəcəsinə çatdıqdan sonra Əbu-Talib mirzə ali divanın
vəkili («vəkalət-i divan-i ali») vəzifəsinə təyin olunaraq, Əliqulu xan Fəthoğlu
245
Ustaclu və Vəli xəlifə ġamlunun oğlu Ġsmayılqulu xan TəvaçıbaĢının
699
simasında
o zamanlar dövlət iĢlərinin ixtiyar sahibi olan əmirlərin və dövlət ərkanının razılığı
və dəstəyi ilə vəliəhdliyə nail oldu. Tonquz ili olan 995-ci (1587) ildə Allahın
kölgəsi olan əlahəzrət Ģahın mübarək gəliĢinin təntənəsi Ġraqa yayıldıqda və o, irsi
səltənət taxtına cülus etdikdə Əbu-Talib mirzə kiçik qardaĢı Təhmasib mirzə ilə bir
müddət qalada (həbsdə) saxlandılar. Nəhayət, bars ili olan 998-ci ildə (10.11.1589
- 29.10.1590) onlar Ġsfahanın Təbərrük qalasında olarkən əmirlərdən və əyanlardan
bəzilərinin səyi ilə hər ikisi kor edildilər.
[Sultan Məhəmməd Xudabəndənin] beĢinci oğlu Təhmasib mirzədir. O, ġah
[Təhmasibin] vəfatından sonra yoxluğun gizlinliyindən mövcudluğun ərazisinə
qədəm qoyaraq, darülmülk ġirazda Ģanlı xanım Məhdi-Ülyanın bətnindən təvəllüd
tapmıĢ və yüksək mənsəbli babası dünyadan köçdüyü üçün o həzrətin Ģərəfli adı ilə
adlandırılmıĢdı. O da qardaĢları kimi valideynlərinin qayğısı və Ģəfqətinin kölgəsi
altında boy atdı. Təxaquy ili
700
olan 993-cü (1585) ildə, öz yeri gələndə bəhs
olunacağı kimi, təkəlü və türkman tayfaları Əmir xan Türkmanın qətli səbəbindən
mərhum Ģahzadə Sultan Həmzə mirzə ilə münaqiĢəyə baĢladıqda onu (Təhmasib
mirzəni) Təbrizdən oğurlayaraq, özləri ilə Ġraqa apardılar. Onlar Ģahzadə
[Təhmasib mirzəni] himayə etmək mövqeyində duraraq, Nəvvabi-Cahanbani
Sultan Həmzə mirzə ilə döyüĢüb, məğlub oldular. ġahzadə (Təhmasib mirzə) əsir
düĢüb, Ələmut qalasında məhbus edildi. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, o, axırda
Ġsfahanın Təbərrük qalasında qardaĢı ilə birlikdə kor edildi.
Beləliklə, Ġsgəndər Ģanlı nəvvab Sultan Məhəmməd padĢahın əziz
övladlarının adları bir-bir qeyd edildikdən sonra, indi cənnətməkan Ģahın kama
çatmıĢ digər adlı-sanlı övladlarının adları bəyan qələmi ilə yazılacaqdır.
O həzrətin (ġah Təhmasibin) ikinci oğlu Ġsmayıl mirzədir. O da Musa sultan
Mosullunun qızı olan böyük xanım Sultanımdan təvəllüd tapmıĢdır və Sultan
Məhəmməd mirzə cənablarının doğma qardaĢıdır. [Ġsmayıl mirzə] adlı-sanlı
atasının yanında böyümüĢ, həmiĢə onun Ģəfqət və tərbiyəsinin nəzərləri altında
olmuĢ və həyatının üzərində Ģahın qayğıkeĢlik nurları əks olunub parlamıĢdır. 962-
ci ildə (26.11.1554 - 15.11.1555) islam məmləkətlərinin bəyənilmiĢi ġah
Nemətulla Yəzdinin cənnətməkan Ģah həzrətlərinin bacısı olan mərhumə XanıĢ
bəyimdən vücuda gəlmiĢ qızı onun (Ġsmayıl mirzənin) nikahına daxil oldu. Bu
münasibətlə Təbrizin ġimalabad adlı könül oxĢayan bağında böyük bir Ģənlik
məclisi təĢkil edilib, elə bir toy quruldu ki, hələ də həmin ziyafət və Ģadyanalıq
qızılbaĢlar arasında aĢağı və yuxarı təbəqədən olan insanların dillərində əzbərdir.
Beləliklə, o həzrətin (ġah Təhmasibin) atalıq Ģəfqətinin çoxluğu Ģəraitində onlar
699
Tehran nəĢrində (s.132) «təvaçıbaĢı» əvəzinə səhvən «topçubaĢı» yazılmıĢdır. Təvaçılar müharibə
gözlənilən təqdirdə dövlətin tabeliyində olan əyalətlərə gedərək hərbi qüvvə toplayan əmirlər olmuĢlar.
Onlar döyüĢçüləri səfərbər edir, ordunun haraya toplaĢacağını bildirirdilər (ġ.K.Məmmədova. «Xülasət
ət-təvarix» Azərbaycan tarixinin mənbəyi kimi, s.61). Təvaçıların baĢçısı «təvaçıbaĢı» adlanırdı.
700
Həmin tarixdə türk təqviminin təxaquy ili 21.03.1585-20.03.1586-cı ili əhatə etmiĢdir.
246
(Ġsmayıl mirzə və xanımı) bu cür Ģahanə Ģənlikdə və xosrovanə Ģadlıq məclisində
qazının hüzurunda durdular (nikah bağladılar). O səadətli yığıncağın
iĢtirakçılarının hər birisi öz vəziyyətinə münasib və zəmanənin tələbatına uyğun
məbləğdə ĢabaĢ (nəmər) verdilər. ġənlik və saz əhli və nəğmə deyən müğənnilər
həmin toyda toplanmıĢ ĢabaĢın (nəmərin) çoxluğundan razı qaldılar.
Lakin o, (yəni Ġsmayıl mirzə) bu ali mərtəbənin və Ģahanə Ģəfqətlərin
qədrini bilməyib, yüksək mövqeli atasının mübarək xatirinə acıq gələn iĢlərə baĢ
qoĢdu. Buna görə də Ģah həzrətləri Ģahzadənin hökmdarın hüzurunda qalmasını
məsləhət bilməyərək, 963-cü ildə (16.11.1555 - 03.11.1556) Sultan Məhəmməd
mirzə cənablarını darüssəltənə Heratdan orduya (Ģahın düĢərgəsinə) tələb edib,
Ġsmayıl mirzəni Herata göndərdi. Hökmdarın fərmanına əsasən. Əli sultan Təkəlü
onu Herata çatdırdı və Sultan Məhəmməd mirzəni [saraya] gətirdi. Lakin Əli sultan
Savucbulağ
701
yaxınlığında [hökmdarın] qəzəbinə tuĢ gəlib, qorçuların təpik
zərbələri ilə həlak edildi. Bunun ehtimal edilən yeganə səbəbi kimi onun [Ġsmayıl]
mirzə cənablarını [Herata] apararkən onunla gizli əhd və Ģərt kəsmiĢ olmasını
göstərmək olar. Doğrusunu Allah bilir.
Eyni zamanda, [Ġsmayıl] mirzənin Xorasandakı davranıĢı da ƏĢrəfin xoĢuna
gəlmirdi. Bəzi məmləkət mənafeləri və dövlətin maraqlarının qorunması üçün qısa
bir müddət sonra Ģahzadə cənabları o vilayətin hakimliyindən də azad edildi və
hökmdarın əmrinə müvafiq olaraq, qorçubaĢı Sevindik bəy ƏfĢar Herata gedib, onu
Təbəs və Yəzd yolu ilə gətirib gəldi. Elə ki onlar gəlib Savəyə
702
çatdılar,
vəkilüssəltənə Məsum bəy Səfəvi gedib, onu (Ġsmayıl mirzəni) Savədən Qəhqəhə
qalasına apardı. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, Sultan Məhəmməd mirzə cənabları
yenidən Herata təĢrif apardı. Ġsmayıl mirzə isə on doqquz il, altı ay və iyirmi bir
gün ərzində o qalada qalmalı oldu. Atasının ölümü vaxtı o, qalada məhbus idi və
qırx yaĢı vardı. O zaman onun ġah Nemətulla Yəzdinin qızından doğulmuĢ bir
qızdan savayı, övladı yox idi
703
. Cənnətməkan Ģahın ölümündən və Sultan Heydər
mirzənin Ģəhidliyindən sonra o, yüksək səltənət və hökmdarlıq mərtəbəsinə çatdı.
ĠnĢallah
704
, həmin hadisə bu dəftərin sonrakı hissələrində öz yeri gəldikdə qələmə
alınacaqdır.
[ġah Təhmasibin] üçüncü oğlu Sultan Heydər mirzədir. O, gürcü
böyüklərindən və əyanlarından birinin cənnətməkan Ģah həzrətlərinin pak zövcələri
silkinə mənsub olan möhtərəm bir qızından təvəllüd tapmıĢdı. Onun doğum tarixi
bu əsərin müəllifinə məlum deyildir. Amma o, cənnətməkan Ģah həzrətlərinin
vəfatı zamanı iyirmi iki yaĢında idi. Bu hesabla götürsək, o, 962-ci ildə
(26.11.1554 -15.11.1555) anadan olmuĢdur. [Sultan Heydər mirzə] doğumundan
atasının ölümünə qədər ulu dərgahda yaĢamıĢ və yüksək mövqeli atasının
701
Savucbulağ - Ġran Azərbaycanında, Urmiya gölündən cənubda yerləĢən indiki Mehabad Ģəhəri.
702
Savə - Ġranda, Həmədanla Rey arasında yerləĢən Ģəhər.
703
S-297, v.95a.
704
S-129, v.116b.
247
tərbiyəsinin və Ģəfqətinin kölgəsi altında böyümüĢdür. Mötəbər əmirlərdən birinin
oğlu olan Sədrəddin xan [hökmdarın] əmri ilə Ģahzadəyə xidmət göstərməyə
cavabdeh edilmiĢdi. ġah həzrətlərinin bu Ģahzadəyə böyük bir rəğbəti vardı. Eyni
zamanda, o da atasının razılığına müvafiq gələn davranıĢ nümayiĢ etdirirdi.
Ömrünün axırlarında bəzi dövlət iĢlərinin və səltənət məsələlərinin həllinə çox da
baĢ qoĢmayan [ġah Təhmasib] onları Ģahzadə [Sultan Heydər mirzəyə] tapĢırırdı.
[Sultan Heydər mirzə] atasının onu lap çox istəməsi baxımından digər
qardaĢlarına nisbətdə imtiyaza malik idi. Məhz o səbəbdən idi ki, Ģahzadələrin və
qızılbaĢ tayfalarının əmirlərinin nəzərində [Sultan Heydər mirzənin] qədir-
qiyməti günbəgün artırdı. Bütün bunlar ona gətirib çıxarmıĢdı ki, [Sultan Heydər
mirzə] o həzrətin (ġah Təhmasibin) zahiri hüsn-rəğbətinin təsirindən, özünün
cavanlıq qürurundan və nəfsani təxəyyüllərindən öz-özünə vəliəhd və padĢah
olacağını qərarlaĢdırmıĢdı. Əksər qoĢun baĢbilənləri, xüsusən də Ģeyxavənd və
ustaclu tayfaları, həmçinin gürcü təbəqəsi və qeyriləri onun səltənət baĢına
keçəcəyinə könül bağlayıb, cənnətməkan Ģahın ölümündən bir-iki il öncə baĢ
vermiĢ xəstəliyi vaxtı hövsələsizlik göstərərək, sufiliyə və ixlasa zidd olan bəzi pis
iĢlər törətmiĢdilər. Bu məsələ yuxarıda [ġah Təhmasibin] xəstəlik günlərinin
hadisələri daxilində ətraflı Ģəkildə qələmə alınmıĢdır. Bu hadisələr üzündən
Ģahzadəyə (Sultan Heydər mirzəyə) bir qədər xəcalət vurulmuĢ oldu. Buna
baxmayaraq, o həzrət (ġah Təhmasib) xəstəlikdən sağaldıqdan sonra heç bir tədbir
görməyərək, özünü bilməməzliyə vurdu. Buna görə də onun möhtərəm oğlu
[Sultan Heydər mirzəyə] münasibətdə iltifatsızlıq üz vermədi və o, əvvəlki
qaydada [Ģahın] hüsn-rəğbətinin nəzərləri altında yaĢadı. Nəhayət, o, bu cildin
sonrakı hissələrində gözəl yazan qələmlə ətraflı surətdə qeyd olunacağı kimi, adlı-
sanlı atasının qəmgin [vəfat] hadisəsindən bir gün sonra, 984-cü ilin səfər ayının
16-da (15.05.1576) Ģəhidlik dərəcəsi tapdı. Onun hakimiyyətinin fərmanı qəzavü-
qədər lövhəsində əksini tapmadığı və ömrünün gündəliyi sona çatdığı üçün baĢına
belə bir iĢ gəldi. Çox əməlisaleh, pəhrizkar, rəhimdil idi və insanlara münasibətdə
Ģəfqətli, mehriban və ədalətpərvər idi. Bir qızından savayı, baĢqa bir övladı yox idi.
O həzrətin (ġah Təhmasibin) dördüncü oğlu Sultan Süleyman mirzədir. O,
ġamxal sultan Çərkəzin hökmdarın pak zövcələri zümrəsinə daxil olan bacısından
təvəllüd tapmıĢdı və günahları bağıĢlanmıĢ atasının (Təhmasibin) vəfatı vaxtı
iyirmi bir yaĢında idi. CəmĢid məqamlı cənnətməkan Ģah həzrətləri onu tifillik
çağında müqəddəs və ulu MəĢhəd Ģəhərinə göndərdi, MəĢhəd hakimini Ģahzadənin
lələsi təyin etdi, Ģahzadəyə fəzilət və kamal öyrətmək üçün bir müəllim ayırdı,
həmçinin cinlərin və insanların imamı olan həzrətin (Ġmam Rzanın) məqbərəsinin
xadimbaĢılığı vəzifəsi ona həvalə olundu və o, bir müddət bu xidmətlə məĢğul
oldu. 978-ci ildə (05.06.1570 - 25.05.1571) ġahvəli sultan Tatıoğlu Zülqədər
müqəddəs MəĢhədin hakimi vəzifəsindən çıxarıldıqda Ģahzadə orduya (hökmdar
iqamətgahına) çağırıldı. O, ulu dərgaha gələrək, yüksək mövqeli atasının
hüzurunda əziz və möhtərəm oldu. Cənnətməkan Ģahın ölümündən sonra, iĢi-gücü
248
Ģahzadələrin aradan qaldırılmasından ibarət olan Ġsmayıl mirzənin hakimiyyəti
əyyamında bu Ģahzadənin iĢini bitirməyi öz dayısı ġamxal sultan Çərkəzə
tapĢırdılar. Bu sonuncu Ģəxs də Ġsmayıl mirzənin yanında özünə etibar qazanmaq
üçün onun aradan götürülməsi iĢini icra etdi. Bu barədə [Ġsmayıl mirzənin]
hakimiyyəti zamanının hadisələri içərisində bəyan qələmi ilə yazılacaqdır.
O həzrətin (ġah Təhmasibin) beĢinci oğlu Sultan Mustafa mirzədir. Onun
anası gürcü tayfasından olub, cənnətməkan Ģah həzrətlərinin kənizləri sırasına daxil
idi. [Sultan Mustafa mirzə] yüksək mövqeli atasının vəfatı zamanı iyirmi yaĢında
idi, öz atasının hüzurunda yaĢayırdı və iki qızı vardı
705
. Cənab mirzənin lələliyi
ustaclu [tayfasının] böyük əmirlərinə məxsus idi və o, ustaclular arasında
böyümüĢdü. Çox qabiliyyətli, bacarıqlı və xoĢsima bir Ģəxs idi. Gilanın Biye-piĢ
[vilayətinin] fəthi əyyamında ki, gilanlılar bir-iki dəfə yağı olmuĢdular və onların
üzərinə qoĢun göndərilmiĢdi, o zaman cənab mirzə də həmin xidmətə məmur
edilib, döyüĢdən qalib çıxmıĢ və əyalət hakimi rütbəsi alaraq, ordu və qoĢun sahibi
olmuĢdu. Mirzənin lələsi Nəzər sultan öldükdən sonra onun lələliyi Nəzər sultanın
yerinə əyalət hakimi dərəcəsi əldə etmiĢ Hüseyn bəy YüzbaĢıya verildi. O, (yəni
Sultan Mustafa mirzə) bütün məsələlərdə Sultan Heydər mirzə ilə müttəfiq idi.
Cənnətməkan Ģahın ölümündən sonra ustaclu əmirləri Sultan Heydər mirzəni
padĢahlığa yüksəltmək üçün ittifaq edib dövlətxana üzərinə getdikləri vaxt [Sultan
Mustafa] mirzə onlarla birlikdə idi. Sultan Heydər mirzənin Ģəhid olmasından
sonra onun tərəfdarları arasında təfriqə düĢən zaman [Sultan Mustafa] mirzə
Qəzvindən çıxıb, öz mülazimlərindən olan bayat elinin yanına getdi. Lakin Hacı
Üveys sultan Bayat onu ələ keçirib Ġsmayıl mirzənin hüzuruna gətirdi və onun iĢini
bitirmək Pirə Məhəmməd xan Ustacluya tapĢırıldı. Ustaclu əmirləri öz faydalarını
onun tələf edilməsi və edam olunmasında görüb, Pirə Məhəmməd xanın evində o
növcavan Ģahzadəni boğaraq həlak etdilər. Bu məsələ Ġsmayıl mirzənin
hakimiyyətinin hadisələri daxilində təsvir olunacaqdır.
O həzrətin (ġah Təhmasibin) altıncı oğlu onun bir cariyəsindən təvəllüd
tapmıĢ Sultan Mahmud mirzədir. O, yüksək məqamlı atasının hakimiyyəti sona
çatarkən on səkkiz yaĢında idi. Bir müddət Gilanın Biye-piĢ [vilayətinə] hakim
təyin olunub, Lahican Ģəhərində yaĢamıĢdı. Lakin gilanlıların yağı çıxmaları və
fitnə-fəsad salmaları üzündən, [Ģahın] əmrinə əsasən, geri çağırılmıĢdı. O,
cənnətməkan Ģahın [hakimiyyəti] zamanının axırlarında ġirvan hakimi vəzifəsinə
gətirildi və Araz xan
706
onun lələsi və atalığı təyin edildi. Amma yüksək mövqeli
atasının vəfatı zamanınadək ali taxtın ətəklərində qalıb, ġirvana getmədi və rumlu
tayfası arasında yaĢamadı. Lakin Araz xanın oğulları onun xidmətində durmağa
cavabdeh idilər və [rumlu tayfasının] əmirləri Ġsmayıl mirzənin tərəfdarları
olduqlarından [Sultan Mahmud] mirzə cənabları da bu məsələdə onlarla müttəfiq
705
S-129, v.95a.
706
Tehran çapında Araz (Aras) xan əvəzinə (s.134) Əvəs xan yazılmıĢdır.
249
idi. O da Ġsmayıl mirzənin hakimiyyəti zamanında Məhəmməd Bağır mirzə adlı
tifil oğlu ilə birlikdə Ģəhidlik Ģərbətini içdi. Bu barədə daha sonra yazılacaqdır.
O həzrətin (ġah Təhmasibin) yeddinci oğlu Ġmamqulu mirzədir. O, gürcü
təbəqəsinin mötəbər Ģəxslərindən olan Zal bəy Gürcünün bacısından təvəllüd
tapmıĢdı və yüksək mövqeli atasının vəfatı zamanı on dörd yaĢında idi.
Cənnətməkan Ģah həzrətləri onu Gilanın Biye-piĢ [vilayətinin] darülmülkü və
hökumətgahı olan Lahicana vali təyin etmiĢdi. O, həmin Ģəhərdə məskunlaĢmıĢdı
və Pirə Məhəmməd xan Ustaclu onun lələsi idi. Ġsmayıl mirzənin cülusu zamanı
Pirə Məhəmməd xan Gilandan çıxıb yeni hökmdarı qarĢılamağa gedərkən
[Ġmamqulu mirzə] cənablarını da özü ilə gətirdi. [Ġmamqulu mirzə] Zəncanrudun
Qarabağ üləngində qardaĢının görüĢünə gəlib çatdı. O, bir müddət [Ġsmayıl
mirzənin] zahirən mərhəmət və Ģəfqətinin nəzərləri altında yaĢasa da, nəhayət,
darüssəltənə Qəzvində digər qardaĢları ilə birlikdə ömrünə və həyatına vida edərək,
axirət aləminə tələsdi. Bu barədə daha sonra yazılacaqdır.
O həzrətin (ġah Təhmasibin) səkkizinci oğlu Sultan Əli mirzədir. O, Sultan
Mustafa mirzə ilə eyni anadan doğulmuĢdu. [ġah Təhmasib ölərkən] on dörd
yaĢında idi və Gəncə Ģəhərində yaĢayırdı. Qarabağ bəylərbəyisi Ġbrahim sultan
Ziyadoğlu onun lələsi idi. Ġsmayıl mirzə zamanında qacar [tayfasının] ağaları,
hökmdarın əmrinə uyğun olaraq, onu orduya (saraya, Ģah düĢərgəsinə) gətirdilər.
O, Ģahzadələrin Ģəhid edilməsindən bir qədər sonra Qəzvinə çataraq, qardaĢının
hüzuruna gəlməyə nail oldu. Ġsmayıl mirzənin göstəriĢi ilə onun gözləri çıxarılıb
kor edildi. Bu səhifə yazılarkən o, hələ də həyatdadır və bu gün Allahın kölgəsi
olan əlahəzrət Ģahın rəğbətinin və Ģəfqətinin kölgəsi altında əziz, istəkli və asudə
bir vəziyyətdə yaĢayıĢını sürdürməkdədir.
[ġah Təhmasibin] doqquzuncu oğlu Sultan Əhməd mirzədir.
ġah həzrətləri ona «Sultan Əhməd Bağdadi» deyə xitab edərdi. Onun anası
cariyələr zümrəsindən idi. O həzrətin (ġah Təhmasibin) vəfatı zamanı bu
Ģahzadənin on üç yaĢı vardı. Lələsi Əmiraslan sultan ƏrəĢlü ƏfĢar idi və bir
müddət onunla birgə Ġsfahanda qalmıĢdı. Elə həmin ərəfədə hökmdarın əmrinə
uyğun olaraq, orduya gətirilib, adlı-sanlı atasının hüzurunda hörmət və izzətlə
yaĢamıĢdı. ƏfĢar tayfası, xüsusilə də ərəĢlülər Ġsmayıl mirzənin tərəfdarları silkinə
daxil olduqlarından [Sultan Əhməd mirzə də] lələsinin istəyinə tabe olaraq, bu yolu
tutmuĢdu. Lakin Ġsmayıl mirzə zamanında o da digər Ģahzadələr kimi yoxluq
yoluna göndərildi (öldürüldü).
Şah Təhmasibin qızlarının adları. Cənnətməkan Ģahın möhtərəm qızları
səkkiz nəfər olmuĢdur. Əvvəlincisi Gövhər-sultan bəyimdir. O, mərhum Bəhram
mirzənin oğlu Sultan Ġbrahim mirzənin həyat yoldaĢı idi. [Ġbrahim] mirzənin
öldürülməsindən sonra bir neçə gün ərzində etdiyi nalənin və ahu-zarın, çəkdiyi
qəm-qüssənin və matəmin çoxluğundan zəiflik yatağına uzanıb, axirət səfərinə
yollandı. Onun bir qızından savayı, baĢqa övladı yox idi.
250
Ġkincisi Pərixan xanımdır. O, Bəhram mirzənin oğlu Bədiüzzaman mirzəyə
niĢanlı olsa da, hələ onunla ailə həyatı qurmamıĢdı. [Pərixan xanım] yüksək
mövqeli atasının yanında əziz, istəkli və çox mötəbər idi və camaat müĢkül
məsələlər barədə ondan xahiĢ edib, bunları onun vasitəsi ilə həll edərdi. O, ağlının
və biliyinin bolluğu səbəbindən hökmdarın hüzurunda müĢavir və üstün Ģəxs idi.
Onun həyatı ilə bağlı bəzi məsələlər cənnətməkan Ģahın xəstəliyi əyyamının
hədisələri içərisində qeyd olunmuĢdur və onun əhvalatının qalan sətirləri də
bundan sonra yazılacaqdır. Xülasə, o, cənnətməkan Ģahın vəfatından sonra Ġsmayıl
mirzənin [hakimiyyətə gəlməsi] yolunda çox səy göstərsə də, bunun müqabilində
mükafatlandırılmadı. [Ġsmayıl mirzənin] ölümündən sonra Sultan Məhəmməd
mirzə cənablarının hakimiyyətə yiyələnməsi zamanı əhəmiyyətsiz bir Ģəxsə
çevrildi və aradan götürüldü. Bu hadisənin ətraflı Ģərhi bu kitabda öz yeri gələndə
qeyd olunacaqdır.
Üçüncüsü Xədicə-sultan bəyimdir. O, Biye-pəs hakimi CəmĢid xanın həyat
yoldaĢı idi. CəmĢid xanın ölümündən sonra, Allahın kölgəsi olan səadətli əlahəzrət
Ģahın hökmranlığı zamanında Mir-miran Yəzdinin oğlu ġah Nemətullaya ərə
getmiĢdir və indiyədək həyatda qalmaqdadır. CəmĢid xandan iki oğlu olmuĢdur.
Lakin onların hər ikisi cavanlıq vaxtı vəfat etmiĢlər.
Dördüncüsü Zeynəb bəyimdir. Cənnətməkan Ģah onu Anaxanım deyə
çağırardı. O, Ģah həzrəthrinin hüzurunda izzət və ehtiram sahibi idi
707
. «Qorçiyi-
ĢəmĢir» («qılınc qorçusu») vəzifəsini tutan ġahəli bəy ġamlu onun lələsi idi. Anası
Hurixan xanım Gürcüstanın möhtərəm qadınlarından idi. Ġsmayıl mirzə onu
DurmuĢ xan ġamlunun nəvəsi olan və Herat hakimliyinə göndərilən Əliqulu xana
niĢanlasa da, onlar evlənmədilər. Çox ağıllı və mülayim bir qadındır. Hal-hazırda,
Allahın kölgəsi olan əlahəzrət Ģahın zamanında uca hərəmin banusudur, o həzrətin
hüzurunda böyük hörmətə malikdir və ta bu kitabın yazılmasına qədər uca hərəmdə
əziz və möhtərəmdir. Onun xeyriyyəçilik və əl tutmaq kimi əməlləri olmuĢdur.
Ümid odur ki, ömrü uzun olsun.
BeĢincisi Məryəm-sultan bəyimdir. O, yuxarıda adı çəkilən ali xanımın
doğma bacısıdır. Ġsgəndər Ģanlı nəvvab Sultan Məhəmməd padĢahın zamanında
Gilanın Biye-piĢ [vilayətinin] valisi olan Xan Əhməd sultana ərə getmiĢdi və öz
yeri gələndə qeyd olunacağı kimi, o, Xan Əhmədin bu [Səfəvi] dövlətindən üz
döndərməsindən sonra Ruma getdi. Buna baxmayaraq, Xan Əhməddən doğulan
mərhum Ģahzadəsini öz ata xanədanına yolladı. O, Allahın kölgəsi olan əlahəzrət
Ģahın zamanında vəfat etsə də, onun qızı hal-hazırda səltənətin möhtərəm
xanımlarındandır.
Altıncısı Fatimə-sultan xanımdır. O, Ġsgəndər Ģanlı nəvvab zamanında Əmir
xan Mosullu Türkmana ərə getmiĢ, lakin bir neçə gün sonra onun evində vəfat
etmiĢdi.
707
S-129, v.119a.