Искандер Мунши Тюркман. Tarix-i al?mara-yi Abbasi (Аббасова мироукрашающая история). Том 1
Подождите немного. Документ загружается.
271
Mir Kəlan Astarabadi - darülmöminin Astarabadın böyük seyidlərindən və
«əllamətül-üləmayi» Mir Fəxrəddin Simakinin qohumlarından idi. Fiqh elmində
çox məharətli idi. Olduqca Ģənsöhbət, xoĢtəbiət, dindar, mömin və pəhrizkar bir
adam idi. Cənnətməkan Ģahın ömrünün axırında o həzrətin (ġah Təhmasibin)
doğma bacısı, mərhum, bağıĢlanmıĢ Ģahzadə Sultanının on dörd məsum
həzrətlərinin - onlara salam olsun - xatirəsinə vəqilər bağıĢlayaraq, «touliyyət»i o
həzrətin (ġah Təhmasibin) Ģərəfli zatına və ondan sonra onun Ģahlıq taxtına
əyləĢəcək və padĢahlıq kürsüsünə cülus edəcək hər bir övladına verdi, [Mir Kəlanı
isə] vəkil təyin etdi. O, yüksək dərəcədə dindarlığı və düzgünlüyü ilə ad
çıxarmıĢdı.
Mir Seyid Əli Xətib - o da Astarabad seyidlərindən idi. Ulu dərgahda xətib
mənsəbinə malik idi və bəzi vaxtlarda möhtəsibül-məmalik olmuĢdur. «Əmri-
məruf» və «nəhyi-münkər» məsələlərində çox ifrata varmıĢdı. Belə ki, o, riyadan
və dünyəvi qərəzlərdən Ģübhələnirdi. Xasiyyətinin tündlüyü və nəfsinə qalib
gəlməyi səbəbindən alimlər və fazillər təbəqəsinin baĢbilənləri ona baxıb, yaĢayıĢ
tərzlərinə düzəliĢlər edirdilər, lakin yenə də onun əlindən və dilindən xilas ola
bilmirdilər.
Mir Tahir Kaşi - KaĢan seyidlərindən idi və ulu dərgahda Mir Seyid Əli
Xətibin köməkçisi idi.
Mir Zeynalabidin Möhtəsib Kaşi
775
- o da KaĢan seyidlərindəndir. «Mir
Kəllə» adı ilə məĢhurlaĢmıĢdı. Mir Yəhya Ələvi Qəzvininin kürəkəni idi. O, Mir
Seyid Əlinin və Mir Tahirin yanında üçüncü [xətib] idi və cəmi iĢlərdə onların
ardıcılı idi. Ġsmayıl mirzə zamanında onlar qəzəbə tuĢ gəldikdə, fərmana əsasən
Mir Zeynalabidin möhtəsib vəzifəsinə yüksəldildi.
Mir Əbu-Talib İsfahani
776
- Ġsfahan seyidlərindən olub, imami
təbəqəsindən idi və Ġsfahanda yerləĢən, səcdə edənlərin imamı və ariflərin qibləsi
Ġmam Zeynalabidinə - ona salam olsun - mənsub olan Ģərəfli zaviyənin mütəvəllisi
idi. Əqli və fəlsəfi elmlərdə öz düĢüncəsinə görə özünü tay-tuĢlarından üstün
sayardı.
Mir Məhəmməd Əşrəf Astarabadi
777
- Astarabadın Derazgisu
seyidlərindəndir. Dindarlığına, əməlisalehliyinə və pəhrizkarlığına görə Ģahın
etimadına layiq görülmüĢdü. HəmiĢə cənnətməkan Ģahın Ģəriət naibi kimi cinlərin
və insanların imamı olan həzrətin (Ġmam Rzanın) məqbərəsini ziyarət və təvaf
etməyə gedib, ziyarət Ģərtlərinə lazımınca əməl edirdi. O, hökmdarın hüsn-
rəğbətinə və qayğıkeĢliyinə tuĢ gəlmiĢdi.
O həzrətin (ġah Təhmasibin) zamanında «məmaliki-məhrusə»də bir çox
digər seyidlər də vardılar ki, onlar o həzrətin vəfatı vaxtından öncə ölüm paltarı
geyinmiĢdilər və artıq həyatda deyildilər. Məsələn, behiĢt bəzəkli məclisin
775
S-129, v.129b; S-297, v.100b.
776
S-129, v.129b; S-297, v.100b.
777
S-129, v.129b; S-297, v.101b.
272
iĢtirakçılarından olan «əllamə-tül-üləma fi zəmanə» («zəmanə alimlərinin ustadı»)
Dəstqeyb ġirazi, özünü Mir ġərif Əllamə Cürcaninin nəvələrindən sayan Mir Seyid
ġərif ġərifi ġirazi. Fars [vilayətinin] halallıq iĢləri üzrə vəkili («vəkili-həlaliyyat»)
və Ģeyxülislamı olan ġah Əbu-Turab Əncu, Xorasan seyidlərindən Mirzə Əbu-
Talib Rizəvi, onun oğlu Mirzə Əbülqasim, Mir Əbdülkərim Xadim, Muxtar
Səbzəvari nəslindən olan Mir ġəmsəddin Əli Sultan, NiĢapur seyidləri, Kirmanın
Bəm seyidləri, Həsən padĢah Türkmanın oğlu Yusif mirzənin qızının nəslindən
olan Təbrizin Əbdülvəhhabiyyə seyidləri, Ġsfahanın Gülüstanə və Məmuriyyə
seyidləri və s. Ġndi bu təbəqələrin hər birindən o həzrətin vəfatı zamanı həyatda
olan Ģəxslər qeyd olunacaqdır.
Müqəddəs Məşhəd [şəhərininl seyidləri - böyük Rizəvi və Musəvi
seyidlərinin bir hissəsi müqəddəs və ulu MəĢhəd [Ģəhərində] Ġmam Rzanın
mübarək məqbərəsində xadimlik edirdilər və izzət, etibar kürsüsünə əyləĢmiĢdilər.
Bu ali səviyyəli təbəqənin bir zümrəsini təĢkil edən Mirzə Əbu-Talib Rizəvi və
onun Ģərəfli övladı Mirzə Əbülqasim olduqca alicənab, yüksək Ģöhrətli, mallarının,
mülkiyyətlərinin, sərvətlərinin və istehsalatlarının çoxluğuna görə nadir və
imtiyazlı Ģəxslər idilər. Xorasanın, xüsusilə də müqəddəs və ulu MəĢhəd
[Ģəhərinin] seyidlərinin ən böyükləri o cənabın və onun Ģərəfli xələfinin ali
dərəcəsini və böyüklüyünü qəbul edirdilər. Onlar bu baxımdan digər Rizəviyyə
seyidlərindən və qohum-əqrəbalarından seçilirdilər və xüsusi qayğı ilə əhatə
olunmuĢdular. [Mirzə Əbu-Talib] cənab Mir ġəmsəddin Əli Sultanla qohumluq
varatmıĢ və bu sonuncunun möhtərəm qızı Mirzə Əbülqasımın arvadı olmuĢdu.
Lakin ruzigarın qəzavü-qədəri və tərəflərin nasazlığından dolayı, onlar bu
qohumluqdan əziyyət və dərddən savayı bir fayda görmədilər. Ata və oğulun
vəfatından sonra Mirzə Əbülqasımdan Mirzə Əbu-Talib və Mirzə Ġbrahim adlı
övladlar qalmıĢdı. Onların hər ikisi Allahın kölgəsi olan əlahəzrət Ģahın xoĢbəxt
[hakimiyyəti] zamanında boya-baĢa çatmıĢlar və hicrinin 1025-ci (1616) ilinə
təsadüf edən hal-hazırkı vaxtda onlar Ģahın mehribanlığının və mərhəmətinin
kölgəsi altında əziz və möhtərəmdirlər və bu səbəbdən tay-tuĢları onlara həsəd
aparır. Onların mülkiyyətində qalmıĢ irsi soyurğalların və digər əmlak və sərvətin
sayəsində yüksək səviyyəli ömür sürməkdədirlər.
Mir Müseyib Nəqib. Mir Məhəmməd Cəfər ibn Mir Məhəmməd Səid və
Mirzə Uluğ da həmçinin Rizəviyyə seyidlərindəndirlər. Mır Müseyib nəqabət
(nəqiblik) mənsəbinə malik idi və tay-tuĢları arasında mötəbər və əziz bir Ģəxs idi.
Mir Məhəmməd Cəfər fəzilət və kamal qazanmaqla məĢğul idi və axırda fəqihlik
sahəsində və əqli elmlərdə böyük tərəqqi edib, ictihad mərtəbəsinə gəlib çatmıĢ,
amma çox ehtiyatcıl olması və etiqadının düzgünlüyü səbəbindən müctəhidlik
iddiasına düĢməmiĢdi. Olduqca mömin, dindar və pəhrizkar idi. ġübhəli yemək-
içməkdən çəkinərdi. Mirzə Uluğa gəldikdə isə, o, Mirzə Əbu-Talibin əmisi
oğludur. Yetərincə dərviĢ-sayaq, həlim və sağlam nəfsli bir Ģəxs idi. O, Allahın
kölgəsi olan əlahəzrət Ģahın zamanında ucaldı və hökmdarın qayğısına tuĢ gəldi.
273
Beləliklə, MəĢhədin əziz seyidlərinin və ulu Musəviyyə nəslinin hamısının burada
sadalanmasının sözün uzanmasına səbəb olacağı üçün bu müxtəsər [qeydlərlə]
kifayətlənirik.
Səbzəvarın böyük seyidləri: Mir ġəmsəddin Əli Sultanın oğlu Mirzə
Mahmud yüksək səviyyəli Bəni-Muxtar seyidlərindəndir. Onun ulu babası Mir
ġəmsəddin Əli Mazi
778
böyük Kürəkaniyyə sülaləsindən olan cağatay sultanları
zamanında öz adamları, məiyyəti, süvari dəstələri və xidmətçiləri ilə ərəb
diyarından Xorasana gəlib, Səbzəvarda məskunlaĢmıĢ və əmlakını və sərvətini
xeyli artıraraq, öz adamlarını əkinçiliyə və tikintiyə rəğbətləndirmiĢ, külli
miqdarda qazanc əldə etmiĢdi. «Həbibüs-siyər» əsərində qeyd olunur ki, heç bir
zaman Hicaz və Ġraqi-Ərəb tərəfdən Mir ġəmsəddin Əli [Mazi] səviyyəsində
yüksək Ģöhrətli, üstün təbiətli, çoxlu mülazimlərə və var-dövlətə malik olan bir
seyid Əcəm vilayətinə gəlməmiĢdi. Bu baxımdan, Allahın mülkü olan göy və yer
Bəni-Muxtar nəslinə adil bir Ģahiddir. Zəmanə sultanlarının rəğbət və iltifatının
nurlarından gələn Ģəfəqlər o yüksək Ģöhrətli seyidin əhvalı üzərinə düĢdü və o,
hüsn-rəğbətə tuĢ gəlib, hörmət və ehtirama layiq görüldü. Ümumən Ġran
məmləkətlərinin, xüsusən də Xorasan vilayətinin «nəqibül-nüqəba»sı (nəqiblər
nəqibi) kimi böyük dərəcəli bir mənsəb o cənaba tapĢırılmıĢdı. Yüksək səviyyəli
Səfəviyyə
padĢahlarının xoĢbəxt əyyamında və QızılbaĢ dövlətinin meydana
çıxması zamanında onun Ģərəfli övladları əvvəlkindən daha artıq dərəcədə Ģahanə
lütfkarlıqlarla əzizləndilər. Mirzə Mahmudun atası Mir ġəmsəddin [Əli Sultan]
özbəklərin qüdrətli çağlarında Übeyd xan Özbək Xorasana basqınlar edən zaman
dövlətsevərlik nümayiĢ etdirmiĢ və bunun əvəzində cənnətməkan Ģah həzrətləri
tərəfindən yüksək əmirlik rütbəsi və Ģanlı xan titulu ilə mükafatlandırılmıĢ,
həmçinin sabiq mənsəbindən əlavə, hökmdarın Ģərəfli zatının naibinə, bütün
Xorasan vilayətinin seyidlərinin və kələntərlərinin öndərinə və sərvərinə, oranın
ərbablarının və əhalisinin ağsaqqalına çevrilmiĢdi. AĢağıdakı məĢhur beyt,
haqqında söz açdığımız həmin ali məqamlı seyidin barəsində söylənmiĢdir. Görün,
Ģair nə deyibdir:
«Xorasandan çıxıb gəldi Mir ġəmsəddin-i Əli,
«Xorasandan günəĢ doğdıı» - deyən iraqlı düz deyir».
Bundan baĢqa, o uca nəslin ixtiyarında olan mülkiyyətin əlli tümən Ġraq
Ģahisindən artıq məbləğ təĢkil edən bütün vergiləri soyurğal kimi Cənab Mirə və
onun böyük övladına bəxĢ olundu. Ġndi Mirzə Mahmud o nəslin içində ali dərəcəyə
malikdir. O, sözügedən Ģəxsin (öz atası Mir ġəmsəddin Əli Sultanın) vəfatından
sonra həmin mülkün izzət, etibar, öndərlik və kələntərlik taxtında əyləĢmiĢdir.
778
Tehran çapının bu yeri anlaĢılmazdır və oraya Əli Həddad adlı bir Ģəxsin adı da əlavə olunmuĢdur.
Əsərin bu parçası Bakı nüsxələri əsasında təshih edilmiĢdir (S-129, v.130b; S-297, v.102b).
274
Mir Məhəmməd Gəskən də Səbzəvar bölgəsindəndir və o vilayətdə çoxlu
əmlaka və sərvətə sahib idi. O, zahiri izzət və nüfuzuna görə öz tay-tuĢlarından
üstün idi. Ali fəhm və fitrətə malik olması ilə Ģöhrət tapmıĢdı. ġairlər, nədimlər
779
və idrak sahibi olan adamlarla mehribancasına rəftar edərdi. ġeir sahəsində yüksək
zəkaya və mərtəbəyə malik idi. Bəzən Ģeir nəzm etməyə məĢğul olurdu. Bu beyt
ondan məĢhurdur:
«Bağ içindəki gecəgülü axĢam qaranlığında xəlvət açır üzünü,
Gül üzlü gözəllər də abır-həyanı ondan öyrənsələr bəsdir».
Darülmöminin Astarabadın seyidləri: Astarabadın ali dərəcəli
seyidlərindən ibarət bir sıra əziz Ģəxslər ulu dərgahda idilər. Onların adları
yuxarıda qeyd olunmuĢdur. Onlardan savayı, Mir Həbibulla Bərməki, Mir
Qiyasəddin ġəmĢəki və «PadĢah Mir Hüseyn» [adı] ilə məĢhur olan Mir Hüseyn
kimi bir neçə nəfər digərləri əĢrəfin xidmətində idilər və dərgahın qorçuları və
mülazimləri silkində qərar tutmuĢdular. Bəziləri isə Ġmam Rzanın müqəddəs
məqbərəsinin xidmətçiləri silkinə daxil idilər. Qalanları öz doğma vətənlərində
(Astarabadda) yaĢayırdılar. O cümlədən, rəhmətlik sədr Mir Cəmaləddinin nəvəsi
Mir Təqiəddin Məhəmməd ibn Əminəddin Hüseyn darülmöminin Astarabadda
yaĢayırdı və o bölgədə böyük nüfuza malik idi. Vaxtı ikən Mir Cəmaləddin
göstərdiyi xidmətlərin əvəzində cənnətməkan Ģahın Ģahanə qayğıkeĢliyinə tuĢ
gəlmiĢdi. [Səfəvi] sülaləsinin qırx tümənə qədər malı, mülkiyyəti və əmlakı onların
soyurğalına və ixtiyarına verilmiĢdir. Cənnətməkan Ģahın vəfatından sonra bir
müddət o vilayət qüdrətli və nüfuzlu bir hakimdən xali olduqda cənab seyid (Mir
Təqiəddin Məhəmməd) əvvəlkindən daha artıq nüfuz və iqtidar əldə etdi. Amma
siyahpuĢların özbaĢınalığı əyyamında və qızılbaĢların vəziyyətinin çətinliyi
zamanında onun övladları [Səfəvi] sülaləsinin onlara göstərdiyi qayğıkeĢlik və
xeyirxahlıq müqabilində onlara vacib olan sədaqət və dövlətsevərlik nümayiĢ
etdirmədilər.
Mir Ziyaəddin Fendereski - o da Astarabadın yüksək dərəcəli seyidlərindən
idi. Fenderesk bölüyündə yaĢayırdı və oranın camaatının ağsaqqalı sayılırdı. Böyük
və mötəbər bir seyid idi. Çoxlu əmlakı və sərvəti vardı. Qalmaqal və üsyan
əyyamında ayaqlarını ədəb ətəkləri daxilinə yığıĢdıraraq, siyahpuĢ sərdarlarına
qoĢulmadı və Fendereskdə öz halını hifz etməyə məĢğul olaraq, çaxnaĢma və
iğtiĢaĢ məkanı olan Astarabada az-az getdi. Allahın kölgəsi olan əlahəzrət Ģah öz
hakimiyyəti dövründə Xorasana səfər edərkən o, Bistamda özünü günəĢ ehtiĢamlı
orduya yetirib, əĢrəfin hüzuruna gəlmək Ģərəfinə nail oldu. Onun ölümündən sonra
oğlu Mirzə bəy dövlətsevərlik nümayiĢ etdirdi, əksər vaxtlarda əĢrəfin yanında
mülazim oldu və Ģahanə iltifata layiq görülərək, behiĢt bəzəkli məclisin iĢtirakçısı
779
Nədim – keçmiĢdə yüksək rütbəli Ģəxsləri maraqlı söhbətlər, gülməli sözlər və lətifələr əyləndirən
adam.
275
olmaq səadətinə nail oldu. O, Ģahın bağıĢladığı soyurğalların və ənamların
miqdarına görə tay-tuĢlarından çox üstün idi və əlahəzrətin sözügedən seyidə
münasibətdə xüsusi Ģəfqəti vardı.
Təbrizin Əbdülvəhhabiyyə seyidləri: Əbdülvəhhabiyyə nəslinin
böyüklərinin əksəri darüssəltənə Təbrizdə yaĢayırdılar. Bəhs olunan dövrdə (ġah
Təhmasibin ölümü vaxtı) onlardan bəziləri Yəzddə, KaĢanda və Ġsfahanda da
yaĢayırdılar. Onların ulu əcdadı olan Əbdülvəhhab böyük səviyyəli və yüksək
Ģöhrətli bir seyid idi və zəmanə sultanlarının qayğısı ilə əhatə olunmuĢdu. O, Həsən
padĢahın oğlu Yusif mirzə ilə qohum olmaq Ģərəfinə nail olmuĢ və onun
övladlarından biri olan Seyid Həsən bəy həmin Yusif mirzənin möhtərəm qızından
doğulmuĢdu. Buna görə də cənnətməkan Ģah həzrətlərinin zamanında Həsən
padĢahın Təbrizin Sahibabad [ərazisində] yerləĢən və Nəsriyyə [adı] ilə məĢhur
olan ulu məqbərəsinin «touliyyət»i əksər vaxtlar bu nəslə mənsub idi və indi də
onun övladlarına məxsusdur.
Haqqında danıĢılan [Əbdülvəhhabiyyə] seyidlərinin digər bir nümayəndəsi
də Mir Nemətulladır. O, yüksək dərəcəli, dindar və pəhrizkar bir seyid idi. Onun
CahanĢah sülaləsinin qızlarına qohumluğu və əqrəbalığı çatırdı. O, rumilərin
istilası vaxtı Ġraqa gəlib, KaĢanda Ģəriət məsələlərinin mütəsəddisi, axırda isə
Ġsfahan qazısı olmuĢdu. Vəzifədə olduğu müddətdə özünü tamahkarlığa aludə
etməmiĢdi. YaĢı doxsanı adlamıĢdı. Onun qardaĢı Mir Əbül-qasim darüssəltənə
Təbrizin qazısı vəzifəsində idi.
Ġsfahan və Həmədan vilayətlərində də böyük seyidlər yaĢayırdılar. Bunların
arasında Əmir Siracəddin Qasım vardı ki, çox alicənab və mötəbər [bir adam] idi.
Onun Luristan valisi Əmir Cahangir Abbasinin sülaləsinə qohumluğu çatırdı.
Cənnətməkan Ģah zamanında Əmir Cahangir üsyan qaldırdı, lakin məğlubiyyətə
uğradı. Onun oğulları Məhəmmədi və ġah Rüstəm Bağdadda qərar tutmuĢdular.
Əmir Siracəddin Qasımın xahiĢi ilə onların təqsiri bağıĢlandı və öz irsi mülkləri
onlara qaytarıldı. Həmin zaman (ġah Təhmasibin ölümü vaxtı) onun (Əmir
Siracəddin Qasımın) oğlu Mirzə Abdulla olduqca dindar və mömin [bir Ģəxs] idi.
O, öz ustadından dini təbliğat və ibadətə rəhbərlik etmək rüxsəti almıĢdı və onun
özünün də ixtiyarı vardı ki, layiq bildiyi hər kəsə bu iĢlər barəsində izin və rüxsət
versin. Luristanın və o ətrafın əhalisinin həmin bu Mirzə Abdullaya böyük etiqadı
vardı. Onlar onu mürĢid, özlərini isə onıın müridləri hesab edirdilər. [Əmir
Siracəddin Qasımın və onun oğlu Mirzə Abdullanın] külli miqdarda əmlakı və
mülkiyyəti vardı ki, indi onların əmmaməli xələfləri arasında bölüĢdürülmüĢdür.
Onların nəsli Ģah (Abbas) həzrətləri tərəfindən layiqli soyurğallar və bəxĢiĢlərlə
mükafatlandırılmaqdadır
780
.
Beləliklə, ali dərəcəli seyidlərin və bərəkət mənbəyi olan nəqiblərin səadət
minvallı tərcümeyi-hallarından bir qismi imkan daxilində qələmə alındı. Ġndi isə
780
S-129, v.132a.
276
cənnətməkan Ģah həzrətlərinin vəfatı zamanı həyatda olan bir sıra kübar Ģeyxlərin,
üləmaların və fazillər təbəqəsinin xoĢbəxt tərcümeyi-halları gözəl yazan qələmin
vasitəsilə səhifələr üzərinə yazılacaqdır. Bu pəriĢan Ģəxs (Ġsgəndər bəy MünĢi)
mətləbin uzanmasına görə oxuculardan üzr istəyir.
MÖHTƏRƏM ġEYXLƏR, BĠLĠKLĠ ÜLƏMALAR, HĠKMƏT VƏ
EHTĠRAM SAHĠBĠ OLAN FAZĠLLƏR HAQQINDA
O ali təbəqədən olan üstün fəzilət və bilik sahiblərinin baĢında mərhəmətli
zəmanə müctəhidi ġeyx Əli
781
Əbdüləalinin sadiq oğlu, əsrin və dövrün nadir
Ģəxsiyyəti olan Müctəhidüs-Sani Şeyx Əbdüləal gəlir. O, əqli və nəqli elmlər
sahəsində zəmanənin öndəgedəni idi. Çox xoĢsöhbət, yaxĢı görünüĢlü və əxlaq
sahibi olan bir adam idi. Tam ixtiyar və istedadla ali müctəhidlik kürsüsünə
əyləĢmiĢdi və dövrün əksər üləmaları o cənabm ictihadına əməl edirdilər. Əksər
vaxtlarda xoĢagəlimli KaĢan Ģəhərində yaĢayıb, dərs demək və ibadət etməklə
məĢğul olurdu. O, Ģəriət məsələlərinin həlli və camaatın islah olunması kimi iĢlərlə
məĢğul olmaq üçün bir sıra Ģəxslər təyin etmiĢdi. Bəzən Ģəxsən özü də parlaq
Ģəriətin ehkamları əsasında çətin məsələləri həll etməyə meyil göstərərdi. Nə vaxt
ki, ulu dərgaha təĢrif gətirsəydi, cənnətməkan Ģah həzrətləri o cənabın hörmətini və
ehtiramını həddən artıq saxlayardı. Sarayda və KaĢanda olmasından asılı
olmayaraq, onun qapısı həmiĢə üləmaların və ziyalıların müraciət yeri idi. Əksər
üləmalar üsuliddin və füruiddin
782
məsələlərində onun sözlərinə əməl edərdilər. O
cənabın ictihadları üləmaların əksəriyyətinin təsdiqinə məruz qalardı və həqiqətən
də, onun mələksifət zatı o zamanlar Ġran mülkünü və dünya insanlarını
zinətləndirirdi.
Şeyx Əli Menşar - fəzilətli və fəqih bir ərəb idi. O, rəhmətlik müctəhid
ġeyx Əbdüləalinin savadlı Ģagirdi olmuĢdur. Onun Ģəriət məsələləri barədə fitvaları
mötəbər və etibarlı idi. ġəriət və ictimai məsələlərin yoluna qoyulmasında düzgün
fikirli olub, tay-tuĢlarının öndəri idi. Cənnətməkan Ģah həzrətlərinin hüsn-
rəğbətinin və iltifatının nurları onun əhvalı üzərində parlamıĢ və dünyada məĢhur
olan darüssəltənə Ġsfahan kimi böyük bir vilayətin və Ģəhərin Ģeyxülislamlıq
mənsəbi ona tapĢırılmıĢdı. O, həmin vəzifədə tam ixtiyar sahibi olaraq, sözügedən
vilayətin dini və dünyəvi məsələlərinin tənzimlənməsi və zülmkarlığın hökm
sürməsinin qarĢısının alınması sahəsində bacarıqla çalıĢmıĢdır.
781
S-129, v.132b; S-297, v.103a.
782
Üsuliddin və füruiddin - Ģiə əqidəsinə görə, müsəlmana vacib olan ehkamları əhatə edirlər. Belə ki,
üsuliddin («dinin əsasları, kökləri») islam dininin etiqadla, inancla əlaqədar məsələlərini əhatə edir və 5
maddədən ibarətdir. Füruiddin («dinin budaqları») isə islam dininin vacib əməlləri ilə bağlı məsələləri
əhatə edir və 10 maddədən ibarətdir. Bir sözlə, üsuliddin müsəlmana nəyə inanmaq lazım olduğunu,
luruiddin isə hansı əməlləri yerinə yetirməyin vacib olduğunu öyrədir.
277
Mövlana Abdulla Şüştəri - Ģərəfli təvəllüdünün baĢ verdiyi yer darülmülk
ġüĢtərdir. Əvvəlcə bir müddət faydalı ab-havaya malik ġiraz Ģəhərində əqli elmləri
öyrənməklə vaxtını keçirmiĢdi. Əqli elmlər üzrə təhsil almağa həvəsli olduğuna
görə Ərəbistana səfər edərək, o diyarın bir çox ruhaniləri və ziyalıları, xüsusən də
Cəbəlamil fəqihləri ilə söhbət etməyə nail olmuĢdu. O, orada Ģəriət və irĢad
üsullarının ustası kimi püxtələĢərək, bu sahədə kamal dərəcəsinə çatdı və oradan
ulu orduya gəlib, cənnətməkan Ģahın büsatını (Ģahın ayağı altındakı xalçanı) öpmək
səadətinə qovuĢduqdan sonra müqəddəs və ulu MəĢhəd [Ģəhərində]
məskunlaĢmağa və Ġmam Rzanın mübarək məqbərəsində mücavirlik
783
etməyə
rüxsət aldı. O, ilahi nurların parlaqlığının və günahsızlıq feyzlərinin mövcud
olduğu o Ģərəfli məkanda bir müddət qalaraq, camaata elm, hidayət və irĢad
verməklə, məzhəbi yaymaqla məĢğul oldu və əhali qəflətdən və sapına
məsləklərdən xilas olub, hidayət və agahlıq yoluna düĢdü. Xülasə, onun
davranıĢları böyüklü-kiçikli hamı tərəfindən bəyənilirdi. Allahın kölgəsi olan
əlahəzrət Ģahın səadətli cülusu vaxtı əksər vaxtlarda müqəddəs MəĢhəddə o
həzrətlə nəsihətamiz söhbətlər etməklə məĢğul olmuĢ və həmiĢə Ģahın mərhəmət
nəzəri ilə əhatə olunmuĢdu. Axırda iĢ elə gətirdi ki, bu səadət dəftərinin ikinci
hissəsində öz yeri gəlincə yazılacağı kimi, 997-ci hicri ilində (20.11.1588 -
09.11.1589) mübarək məqbərə özbəklərin əlinə keçdikdə, onlar cənab Mövlananı
tutub Mavəraünnəhrə apardılar. Orada onunla həmin vilayətin üləmaları arasında
mübahisə və fikir mübadiləsi baĢ verdi. O, Əhli-beytin məqbul saydığı qaydada
təqiyyə
784
edib, özünü Ģafei [məzhəbinin ardıcılı] kimi təqdim etsə də,
Mavəraünnəhr cənabları və Həzrət Hənəfi [məzhəbinin]
785
təəssübkeĢləri onu qətlə
yetirmək dərəcəsinə qədər ifrata vardılar. Onlar o səadət inanclı xeyirxah alimi
yekdəh və qələmyonan bıçaqla yüksək Ģəhidlik dərəcəsinə çatdırdılar və bununla
kifayətlənməyərək onun Ģərəfli cəsədini Buxara meydanında ədalətsizlik atəĢi ilə
yandırdılar. Allah rəhmət eləsin!
Mövlana Mirzəcan Şirazi - dərin savadlı bir ruhani idi. O, bilikli alimlərdən
və fəzilətli ziyalılardan biri olub, darülmülk ġiraz [Ģəhərində] böyük imtiyaza
malik idi. O, Əllamətül-üləmayi Mövlana Cəlaləddin Məhəmməd Dəvvaninin
birbaĢa Ģagirdlərindən olan Xoca Kəmaləddin Mahmud ġirazinin mədrəsəsində
elmlərə yiyələnərək, böyük bir tərəqqi etmiĢdi. Əqli elmlər sahəsində nadir bir Ģəxs
idi. Cənnətməkan Ģah həzrətləri zamanında Ģərəfli ġiraz bölgəsində tədris
kürsüsünə əyləĢdi. Elm öyrənmək üçün o xoĢagəlimli bölgəyə gəlmiĢ tələbələrin
bir çoxları onun dərsində iĢtirak edib, əqli elmlərə yiyələnirdilər. Onun
tələbələrinin əksəriyyəti elmi bilik səviyyəsinə çatmıĢ və tədris rütbəsinə
783
Mücavir - məqbərə xidmətçisi.
784
Təqiyyə - hansısa bir Ģəxsin müəyyən təhlükələrdən qurtulmaq üçün öz əsl dini əqidəsini və
məzhəbini gizlətməsi.
785
Ġslamın sünni cərəyanının 4 əsas məzhəbi vardır və bu məzhəblər öz banilərinin adları ilə adlanırlar:
hənəfi, Ģafei, maliki və hənbəli.
278
yüksəlmiĢdilər. Hikəmiyyat (fəlsəfə) ilə bağlı ali bir əsəri və özündən əvvəlki
alimlərin kitablarına dair dəqiq Ģərhləri vardır. Ġsmayıl mirzə zamanında ulu
dərgaha gəldi. Ulu dərgahın üləmaları onun sünni olduğunu güman etdilər. O da
Ġsmayıl mirzənin Ģəfqətindən faydalanmaq üçün bu gümanı nəinki inkar etmədi,
əksinə, öz dili ilə bunu təsdiq edən sözlər danıĢdı. Buna görə də o, Ġsmayıl
mirzənin ölümündən sonra Ġranda qala bilməyərək, Mavəraünnəhr və Hindistan
tərəfinə getdi və o vilayətdə həyatla vidalaĢdı, axirət mənzilinə köçərək, torpaq
altında məqam tutdu.
Xoca Əfzələddin Tərkə - əsl adı Məhəmməddir. Darüssəltənə Ġsfahanın
Tərkə qazıları nəslindən idi. Əvvəlcə əqli və nəqli elmlərin öyrənilməsinə baĢ
qoĢub, bu sahədə açıq-aydın tərəqqi etdi. Daha sonra Ġsfahandan səadət niĢanəli
orduya getdi. Orada o, cənnətməkan Ģahın Ģəfqətli nəzərləri ilə əhatə olunaraq, bir
müddət Mir Əlaülmülk MərəĢlə Ģərikli surətdə «qazi-yi əskər-i zəfər-əsər» («zəfər
niĢanlı qoĢunun qazısı») mənsəbini tutdu və ulu orduda tədris iĢlərini həyata
keçirdi. Onun mədrəsəsində bir sıra tələbələr onun dərslərindən və
mühazirələrindən zövq alırdılar. Ġsmayıl mirzə zamanında digər üləmalardan fərqli
olaraq, əziz və möhtərəm tutulurdu və əksər vaxtlarda [hökmdarın] məclisinin
iĢtirakçıları zümrəsində olurdu. Ġsmayıl mirzənin ölümündən sonra Ġsfahana
gedərək, orada həmiĢə Tərkə nəslinə mənsub olmuĢ qazıhq iĢləri ilə məĢğul oldu.
Lakin hakimlərin və türklərin onunla yola getməməsi üzündən vəzifədən əl çəkib,
tədris iĢlərinə baĢ vurdu. Daha sonra o, Ġmam Rzanın müqəddəs məqbərəsinin
xadimliyi mənsəbinə təyin olunaraq, müqəddəs və ulu MəĢhəd [Ģəhərində] o
xoĢagələn vəzifənin icrası ilə məĢğul oldu. 991-ci (1583) ilə uyğun gələn quy
ilində Ġsgəndər Ģanlı nəvvab və dünya sakinlərinin Ģahzadəsi Sultan Həmzə mirzə
Xorasan yürüĢündən qayıdarkən o, hökmdarın məiyyətində müqəddəs MəĢhəddən
Ġraqa gələrək, Rey vilayətində gözlərini həyat səhifəsinin mütaliəsinə yumub,
əbədiyyət aləminə qovuĢdu.
Mövlana İmadəddin Əli - Astarabad əhlindən idi. Qiraət və təcvid
elmində
786
tam məharət sahibi idi. O, bu elmə dair müfəssəl və müxtəsər risalələr
yazmıĢdır. O, cənnətməkan Ģah zamanında üləmalar zümrəsindən idi və o həzrətin
xidmətində böyük dərəcəyə və səviyyəyə malik idi. Elm əhlinin və çətinliyi olan
füqəranın ehtiyaclarını dilə gətirər və onların həllinə çalıĢardı. Camaat arasında
əziz və möhtərəm idi. «Quran» oxuyanlar onun elmindən faydalanırddar
787
.
Əsrin yeganəsi və dövranın vahidi Şeyx Bəhaəddin Məhəmməd -
rəhmətlik Əbdüssəmədin doğma xələfidir. [Əbdüssəməd] Cəbəlamilin böyük
Ģeyxlərindən idi və bütün elm sahələrində, xüsusilə də fiqh, təfsir, hədis elmlərində
və ərəb filologiyasında («ərəbiyyət») bilikli və ziyalı bir Ģəxs idi. O, gənclik
əyyamının və cavanlıq dövrünün əsas hissəsini «Ģəhidi-sani» («ikinci Ģəhid») və
786
Qiraət və təcvid elmləri «Qurani-Kərim»i düzgün tələffüzlə oxumaq qaydalarını ehtiva edirlər.
787
S-129,v.l33b.
279
əbədiyyətin seçilmiĢi ġeyx Zeynalabidinin - Allah rəhmət eləsin - söhbətində
keçirmiĢdi. Onlar hədislərin Ģərhində, rical elmində, ictihad məsələlərinin
təhsilində və ümumi bilik səviyyəsində bir-birlərinə tən gəlirdilər. Cənab ġeyx
[Zeynalabidin] Ģiə olduğu üçün rumilərin əlində Ģəhidlik dərəcəsinə çatdıqdan
sonra sözügedən Ģəxs (Əbdüs-səməd) doğma vətənindən ayrılıb, Əcəm tərəfə gəldi.
O, Ģahın behiĢt bəzəkli məclisinin iĢtirakçısı olmaq izzəti ilə əzizlənib, cürbəcür
mərhəmətlərə layiq görüldü. Zəmanə üləmalarının izni və razılığı ilə o, ali fəqihlik
və ictihad mərtəbəsinə yüksəldi. Millət üləmaları arasında cümə namazının
tərtibinin Ģərtləri barədə ixtilafların mövcud olduğu və uzun müddətdən bəri bu
mübahisənin həllinin tərk edilib boĢ buraxıldığı bir halda, o, bu məsələni gözəl bir
Ģəkildə hazırlayıb təqdim etdi və çoxsaylı möminlər kütləsi ona əməl elədi Axırda
ümumən Xorasan vilayətinin və xüsusən darüssəltənə [Heratın] Ģeyxülislamlıq
mənsəbi və orada Ģəriət hökmlərinin icrasına nəzarət etmək ona tapĢırıldı. Uzun
müddət həmin könül oxĢayan bölgədə parlaq Ģəriətə rəvac verdi və o xeyir-
bərəkətli torpaqlar üzərində qayda-qanunun təmin olunmasını həyata keçirib, dini
elmlərin tədris olunmasına, risalələrin və kitabların yazılmasına, müĢkül
məsələlərin həllinə və [elmi] anlaĢılmazlıqların və çətinliklərin aradan qaldırılması
ilə məĢğul oldu. Nəhayət, Beytül-həramı həcc etmək və insanların ən yaxĢısı olan
həzrətin (Məhəmməd peyeəmbərin) və ali məqamlı imamların - hamısına Allahın
salamı olsun - müqəddəs məzarlarını ziyarət eləmək səadətini dərk etmək Ģövqünə
bürünərək, o tərəflərə yollandı. O, orada qalıb, həmin yerin alimləri ilə vaxtını
keçirdi. Axırda əcəli gəlib çatdı və həyat evi kitabının büsatını bir tərəfə buraxıb,
gözünün nuru ilə axirət aləminin dəftərini mütaliə etməyə baĢladı (vəfat etdi).
Sözügedən Ģəxsin doğma xələfi (ġeyx Bəhaəddin Məhəmməd) elə bir Ģəxs
idi ki, cahan sarayının gülĢəni onun Ģərəfli vücudundan zinətlənib, dəyər
qazanmıĢdı. O, kiçik yaĢlarında möhtərəm anası ilə birlikdə Əcəm vilayətinə gəlib,
öz ata-babasının və əcdadlarının yolu ilə gedərək, böyük ciddi-cəhdlə elmləri
öyrənməyə və biliklərə yiyələnməklə məĢğul oldu. O, təfsir, hədis, ərəb
filologiyası, fiqh və s. bu kimi elmlərdə yüksək məqamlı atasından irsən ona
keçmiĢ qabiliyyət sayəsində kamal mərtəbəsinə çatdı. Kəlam elminin və bəzi əqli
elmlərin hikmətlərinə Mövlana Abdulla Müdərris Yəzdinin söhbətinin zövqü
sayəsində yiyələnmiĢ, riyazi fənləri Molla Əli Müzəhhəbin, [Ġmam Rzanın] feyz
bəxĢ edən məqbərəsində müdərris iĢləyən Mövlana Əfzəl Qaininin və o fənnin
bilicisi olan bəzi digərlərinin yanında öyrənmiĢ, təbabət elmini və tibbi qanunları
isə haqqında təbiblərin sadalanması vaxtı məlumat veriləcək olan «zəmanə
Büqratı»
788
adlanan Həkim Ġmadəddin Mahmud vasitəsilə mənimsəyib, ondan
kamal bəhrəsi qazanmıĢdı. Xülasə, o cənab qısa vaxt ərzində əqli və nəqli elmlərdə
böyük tərəqqi tapmıĢ, hər bir fənn sahəsində zəmanə fazillərinin öndəgedəninə
çevrilmiĢ və müxtəlif elm fənləri üzrə onun bilik dənizinin damcılarından süzülən
788
Büqrat - qədim Yunanıstanın məĢhur həkimi Hippokratın (e. ə. 460-377) müsəlman mənbələrində
adı.
280
mötəbər əsərləri nüfuzlu alimlərin nəzər-diqqətini cəlb etmiĢdi. Onun əsərlərinə
misal olaraq bunları sadalamaq olar: «Quran-i məcid» əsərinin təfsirinə dair
«Ürvətül-vüsqa» («Qırılmaz Pağlıhq») əsəri; özündə səhih hədislərin toplusunu və
hər bir hədisin faydası, sübutu və Ģərhi məsələlərini əks etdirən «Kitab-i cəbəlül-
mətin» («Mətanətli dağ kitabı»); «Kitab-i məĢriqüĢ-Ģəmseyn» («Ġki günəĢin
doğması kitabı») və «Təfsir-i ayat-i ehkam və əhadis-i səhihə» («Ehkam
ayətlərinin və səhih hədislərin təfsiri») əsərləri - «HaĢiye-yi təfsir-i Qazi»
(«Qazının təfsirinə haĢiyə») əsəri; «Qəvaid-i Ģəhidi» («ġəhidlik qaydaları») əsərinə
haĢiyə; «Səhife-yi ka-milə» («Kamil səhifə») əsərinin Ģərhi barədə «Kitab-i
hədayiqüs-salehin» («Salehlər bağçası kitabı») əsəri; «Kitab-i eynül-həyat fi təfsir-i
ayat» («Ayələrin təfsirinə dair dirilik bulağı kitabı») əsəri; «Kitab-i çehel hədis»
(«Qırx hədis kitabı»); astronomiya («heyət») barəsində «ġərhüĢ-Ģərh-i Çəğmini»
(«Çəğmininin Ģərhinə dair Ģərh») əsəri
789
; «HaĢiye-yi Ģərh-i müxtəsər-i üsül»
(«(Dinin) əsaslarına dair müxtəsər Ģərhə haĢiyə») əsəri; «HaĢiye-yi mütəvvəl»
(«GeniĢ haĢiyə») əsəri; yenə astranomiya («heyət») barədə «Risale-yi təĢrihül-
əflak» («Fələklərin Ģərhinə dair risalə») əsəri; «Risale-yi xülasətül-hesab» («Qısa
hesab risaləsi») əsəri; üstürlab haqqında «Risale-yi səhifə» («Səhifə risaləsi»)
əsəri; «Ġsna-əĢəriyyat» («On iki imam (əqidəsi)») əsəri; «Ərbəe-yi təharət»
(«Paklıq dördlüyü») əsəri; «Sovm» («Oruc») əsəri; «Sələvat» («Namazlar») əsəri;
«Həcc» əsəri; «Kitab-i zübdətül-üsul» («(Dinin) əsaslarının xülasəsi kitabı») əsəri;
xəstəliklərin sünnət (Məhəmməd peyğəmbərin qoyduğu ənənə) vasitəsilə müalicəsi
barədə «Miftahül-fəlah» («Səadətin açarı») əsəri.
Bunlardan baĢqa, neçə-neçə digər əsərləri də vardır ki, hal-hazırda bu
səhifənin yazılması vaxtı olan hicrinin 1025-ci ilində (1616) onların bəziləri artıq
tamamlanmıĢ, bəzisi isə, o cümlədən də Əcəm xalqının sadə hissəsinin
faydalanması üçün hökmdarın göstəriĢinə əsasən dini elmlər barədə yazılmaqda
olan «Came-yi Abbasi» («Abbasa həsr olunmuĢ məcmuə») əsəri və s. hələ
tamamlanmamıĢdır. Ümid odur ki, bu əsərlər də Allahın köməyinin səadəti, o
xeyirxahlıq öndərinin və azadələr seçilmiĢinin səyinin bərəkəti sayəsində tamama
çatsın.
Sözün qısası, ġeyx Əli MenĢarın ölümündən sonra o cənab darüssəltənə
Ġsfahanın Ģeyxülislamlığı, vəkaləti-həlaliyyəti və Ģəriət mütəsəddiliyi mənsəblərinə
təyin olundu. O, bir müddət tam ixtiyarla o vəzifələrin icrasını həyata keçirdi.
Axırda Ģövqə gəlib, Beytül-həramı həcc etməyə getmək istədi. Bu səfərin zövqü
onu tutduğu vəzifələrin icrası ilə məĢğul olmaqdan yayındırdı və o, xeyirli səfərə
789
Mahmud ibn Məhəmməd Ömər Çəğmini - XIV əsrdə yaĢamıĢ astronom, təbib və riyaziyyatçıdır.
Xarəzm vilayətinin Çəğmin məntəqəsindəndir. Onun ən məĢhur əsəri astronomiya barəsində ərəbcə
yazdığı «Kitab əl-müləxxəs fil-heyət» («Astronomiya haqqında müxtəsər kitab») risaləsidir. Onun bu
əsərinə çoxsaylı Ģərhlər yazılmıĢdır. Çəğmininin h. 745 / m. 1344-cü ildə vəfat etdiyi güman olunur
(Əbülqasim Qurbani. Zendeginame-ye riyazidanan-e doure-ye islami əz səde-ye sevvom ta səde-ye
yazdəhom-e hicri. Tehran, 1375, s.219).