Konecki Tadeusz. Skandynawia w drugiej wojnie ?wiatowej

Подождите немного. Документ загружается.

obronne zajęła Pietrozawodzka GO oraz nowo przydzielona przez dowódcę Frontu

3 Leningradzka Dywizja Pospolitego Ruszenia (2 pułki piechoty i 2 dyony arty

lerii - ogółem 7 tys. żołnierzy) dowodzona przez płk. W. Netrebę.

Na nowych i na tyłowych rubieżach budowano umocnienia - przy wydatnej

pomocy ludnos'ci cywilnej. 17 lipca na telegraficzne polecenie dowództwa armii

komendant pietrozawodzkiego garnizonu płk Małachowski zmobilizował około

4 tys. ludzi do budowy rubieży obronnej na przedpolach Pietrozawodzka wzdłuż

jezior Sam (Saamajarvi)-Szot. W następnym dniu przybył tu batalion roboczy, a

19 lipca około 4 tys. kołchoźników, robotników leśnych i innych z kilku rejonów

Republiki Karelofińskiej. Pod kierunkiem wykwalifikowanych wojskowych i cy

wilnych inżynierów olbrzymim wysiłkiem (12-14 godzin pracy dziennie) do końca

sieipnia zbudowano cały system umocnień ziemnych. Prace nad nowymi pozy

cjami obronnymi prowadzono też przy pomocy około 10 tys. ludzi we września

W październiku do dyspozycji Frontu Karelskiego skierowano z Archangielska i

Wołogdy 19 tys. ludzi, a Obwód Murmański zmobilizował 6 tys. Główne prace

przeniesiono na wschodni brzeg jeziora Onega. Kierowała nimi specjalna organi

zacja „Oboronstroj", rozwiązana w końcu grudnia po przejęciu prac nad rubieża-

mi obronnymi przez wojska inżynieryjne

W ostatniej dekadzie lipca w pasie natarcia Armii „Karelia" nastąpiła względna

stabilizacja. Aktywne działania prowadziła jedynie w rejonie Suojarvi niemiecka

163 DR Jej 307 pp 27 lipca zaatakował czołowo pozycje obronne 52 pp między

jeziorem i stacją kolejową Suojarvi, przeprowadzając jednym batalionem ma-

newr obejs'cia. Niemcy ponieśli tu jednak znaczne straty, nie osiągając sukcesów

Okazało się, że słabo orientują się w trudnym, les'nym terenie.

163 DR wzmocniona jednostkami fińskiej Grupy „O" (występująca tym ra-

zem jako Grupa Engelbrechta), wznowiła natarcie 4 sierpnia. Wykorzystując ma-

newr głębokiego obejs'cia, przeprowadzony przez 2 bataliony fińskiego 29 pp na

linię kolejową i drogę Suojarvi-Pietrozawodzk, zmusiła radziecki 52 pp do od

wrotu. Zajął on jednak nową rubież obronną wzdłuż rzeki Aiki, zatrzymując dal

sze natarcie Grupy Engelbrechta. Suojarvi wciąż było w rękach radzieckich. Bro-

niące się w tym rejonie wojska, a także stacjonujący w Suojarvi sztab 7 Armii

utrzymywały łącznos'ć z Pietrozawodzkiem poprzez polną drogę Spasska Guba

Suojarvi. Dopiero 16 sierpnia na żądanie szefa Sztabu Generalnego Armii Czer

wonej sztab 7 Armii przeniósł się do Pietrozawodzka. Niepowodzenia i stosun

kowo duże straty 163 DP obniżyły prestiż wojsk niemieckich w oczach Finów

Została ona wkrótce wycofana z tego odcinka frontu i przeniesiona do odwodu

VI KA, przygotowującego natarcie na rzekę Świr.

222

W końcu pierwszej dekady sierpnia grupy operacyjne 7 Armii: Pietrozawodzka

(Północna) i Południowa podjęły ponowną próbę przeciwnatarcia, lecz bez więk-

szego rezultatu. Dowództwo Frontu Północnego nie mogło bowiem udzielić ar-

mii odpowiedniego wsparcia lotniczego ani też wydzielić nowych sił dla jej wzmóc -

nienia.Wojska Frontu Północnego prowadziły w tym czasie ciężkie walki obronne

w Estonii i na rubieży rzeki Ługi. W pierwszej połowie sierpnia wojska niemieckiej

Grupy Armii „Północ" rozpoczęły koncentryczne natarcie w kilku kierunkach: gat-

zzyńskim, łusko-leningradzkim i nowogrodzko-czudzkim. 15 sierpnia wojska nie-

mieckie weszły do Nowogrodu, a 20 sierpnia zajęły Czudowo, przecinając linie

komunikacyjne między Moskwą a Leningradem. Zagrożenie Leningradu potęgo-

wała rozpoczęta na Przesmyku Karelskim ofensywa wojsk fińskich.

3. Ofensywa wojsk fińskich na Przesmyku Karelskim

Po długich, przeszło miesięcznych przygotowaniach fińskie wojska II i IV KA

rozpoczęły działania zaczepne na Przesmyku Karelskim. Dowództwo fińskie trak-

towało je jako drugą fazę ogólnej ofensywy swych wojsk. Zgodnie z rozkazem

marsz. Mannerheima wydanym 13 sierpnia II KA gen. mjr. Taavettiego Laatikaine-

na(2, 15 i 18 DP) uderzeniem z rejonu Imatra-Kukuniemi, w ogólnym kierunku

na Hiltola-Kakisalmi, miał dotrzeć do Vuoksi i zdobyć przyczółek na jej połu-

dniowym brzegu. Dywizje II KA po przygotowaniu artyleryjskim i lotniczym

przełamały obronę 19 KP (115 i 142 DP) na 3 kierunkach:

- 15 DP płk. N. Hersali uderzyła z rejonu Enso na północno-zachodni brzeg

jeziora Ładoga (przylądek Kurkijoki) i Kakisalmi w celu odcięcia broniących się

w przybrzeżnej strefie wojsk radzieckich od głównych sił 23 Armii;

- 18 DP pik. Aaro Pajariego (nacierająca na prawo od 15 DP) przełamała

obronę 115 DP i uderzyła na południe w kierunku wuoksińskiego systemu wod-

nego, by po jego sforsowaniu utorować wojskom fińskim drogę na tyły radziec-

kiego 50 KP, broniącego rejonu Wyborga;

- Wreszcie 2 DP płk. Aame Blicka uderzyła na Lahdenpohję, między Sortavalą

Kurkijoki, w celu rozcięcia broniących się w przybrzeżnej strefie wojsk radziec-

kich na 2 odizolowane częs'ci. Należy dodać, że próbę takiego uderzenia 2 DP

podjęła już 1 lipca, lecz w wyniku wspólnego kontrataku radzieckich oddziałów:

198 DPZ i 142 DP 23 Armii oraz 168 DP 7 Armii została zmuszona do wycofania

się na pozycje wyjs'ciowe".

223

Mimo zaciętego oporu wojsk radzieckich natarcie wszystkich 3 dywizji II KA

zakończyło się sukcesem. 2 DP Finów zepchnęła oddziały radzieckiej 142 DP w

kierunku południowym i pokonując trzykilometrową odległos'ć między granicą

brzegiem jeziora Ładoga, 9 sierpnia zdobyła miasto Lahdenpohja. Tym samym

radzieckie zgrupowanie 168 DP z 367 pp 71 DP i innymi oddziałami Sortaval

skiego Rejonu Umocnionego zostało odcięte również od wojsk 23 Armii. W tym

czasie oddziały fińskiej 15 DP przecięły linię kolejową Hiltola-Wyborg i wyszły

na brzeg jeziora w rejonie Kurkijoki, odcinając w wąskiej, piętnastokilomeuo-

wej strefie przybrzeżnej drogi odwrotu jednostkom 142 DP płk. Mikulskiego,

198 DPZ oraz grupie oddziałów NKWD pod dowództwem płk. S. Donskowa

Dalsze natarcie dywizji na Kakisalmi (Keksholm, Prioziersk), które zostało zdobyte

21 sierpnia, oraz wejs'cie między 15 a 18 DP odwodowej 10 DP pik. K. Sihvo prze-

sądziło o losach odciętych wojsk radzieckich. Musiały one 11 sierpnia pod sil-

nym ogniem artylerii (w tym również kolejowej, operującej na zdobytym odcin-

ku linii kolejowej Sortavala-Wyborg) wycofać się 11 sierpnia przez most na wyspę

Kilpola. Przed ostrzałem artyleryjskim i bombardowaniami lotniczymi osłaniały

wojska skały i gęsty las. W dniach 15-23 sierpnia okręty Flotylli Ładoskiej ew a-

kuowały radzieckie jednostki

Ponieważ przyparta do brzegu jeziora Ładoga między Sortavalą a Lahden

pohją 168 DP płk. Bondariewa stawiała nadal zacięty opór, marsz. Mannerheim

wydzielił dla jej likwidacji 3 dywizje piechoty (7, 19 [VII KA] i 2 [II KA]), które

weszły w skład utworzonego 13 sierpnia I KA pod dowództwem gen. mjr. Einara

Makinena. Szes'ćdziesięciokilometrowy pas natarcia korpusu w miarę zacieśnia-

nia radzieckiej obrony zwężał się. Nacierająca na prawym skrzydle od Lahden-

pohji fińska 2 DP zepchnęła 13-14 sierpnia pododdziały radzieckiego 260 pp za

zatoczkę Marjalahti, a uderzająca w centrum 19 DP - radziecki 462 pp z pozycji

między jeziorem Pyhajiirvi a Sortavalskim Rejonem Umocnionym. W tym czasie

pułki 7 DP zdobyły Sortavalę. W następnych dwóch dniach wojska radzieckie

były ostrzeliwane na całej głębokości obrony ogniem artylerii i moździerzy, a

także cekaemów i zepchnięte nad brzeg jeziora. Linia frontu zwęziła się do około

15 km. W tej sytuacji marsz. Woroszyłow 17 sierpnia wydał rozkaz ewakuowa-

nia odciętych wojsk, które wycofały się na półwysep Rantalahti i okoliczne wy-

sepki, z których największa była Puutsaari. Mimo huraganowego ognia finskiej

artylerii okręty Flotylli Ładoskiej odważnie wchodziły do licznych tu zatoczek i

wspierając ogniem broniące się oddziały, osłaniały ich ewakuację.

„W operacji tej, po raz pierwszy w tej wojnie i prawdopodobnie po raz pierw-

szy w historii wojen, padali ranni i zabici na pokładach okrętów od ognia moź

224

dzierzy z brzegu" - pisał później adin. Iwan Isakow, ówczesny szef Sztabu Mary-

narki,- Wojennej ZSRR. Marsz. Mannerheim, oceniając tę walkę, napisał: „Opera-

cje w Ładogokarelii i przy brzegach Ładogi zostały przeprowadzone zgodnie z

J planem lecz mimo to ich rezultat me był zupełnie taki, jakiego oczekiwałem.

Przede wszystkim dlatego, że nasze lotnictwo nie zdołało zapobiec ucieczce Ro-

sjan przez jezioro, wskutek czego wydostali się oni z coraz mocniej zaciskającej

się wokół nich pętli. Ładogokarelia była jednak wolna i położenie wyjs'ciowe dla

ofe nsywy

Przesmyku Karelskim zostało stworzone". Ewakuowane radzieckie

związki taktyczne już w sierpniu przetransportowano na front pod Leningradem:

168 DP weszła do walki przeciwko wojskom niemieckim w rejonie Pawłowska

(Słucka), pozostałe związki taktyczne wprowadzono na Przesmyk Karelski

Nacierały tu wojska 3 fińskich korpusów: I, II i IV. Sztab I Korpusu fińskie-

go po zdobyciu Sortavali został przeniesiony na Przesmyk Karelski, gdzie pod-

porządkowano mu 2 dywizje II KA (10 i 15). Korpus ten wspólnie z II KA (2 i 18

DP) P° sforsowaniu wuoksińskiego systemu wodnego i odparciu radzieckich

kontrataków rozwijał z powodzeniem natarcie wzdłuż brzegu jeziora Ładoga w

kierunku starej granicy, a częs'cią sił odcinał odwrót radzieckich wojsk spod Wy-

borga. Na Wyborg nacierały związki fińskiego IV KA gen. Karla Oescha (8 DP

płk. Bertela Winella i 12 DP płk. Einara Vihmy) oraz wzmocniony 25 spp. Na

kierunku IV KA działała też odwodowa 4 DP płk. Tauna Viljanena i nowo sfor-

mowana lekka brygada pancerna, wyposażona w zdobyczne radzieckie czołgi

dziewięciotonowe T-26 (Vickers).

W wyniku działań korpusu gen. Oescha w rejonie Wyborga zostały odcięte

3 radzieckie dywizje (43, 115 i 123), które za zgodą Kwatery Głównej Armii

Czerwonej w końcu sierpnia ewakuowano z rejonu Koivisto (Primorsk) drogą

morską do Leningradu. Ogółem ewakuowano tą drogą 27 tys. żołnierzy, 188 dział,

950 samochodów i ponad 2 tys. koni. Następstwem takiego rozwoju wydarzeń

było jednak wycofanie się wojsk 23 Armii na rubież dawnej linii granicznej.

Odbicie Wyborga, „starej stolicy Karelii" -jak napisał marsz. Mannerheim -

wzbudziło rados'ć i dumę całego narodu fińskiego. 31 sierpnia płk Aaro Pajari -

dowódca 18 DP, „odważnym wypadem dotarł do słynnej z początków wojny

zimowej Mainili, nad odwieczną granicę" (tam spadło kilka pocisków artyleryj-

skich na radzieckich żołnierzy, co stało się bezpośrednim pretekstem rozpoczęcia

przez ZSRR wojny z Finlandią - przyp. T. K.). „2 września wzięte zostało Koivi-

sto. lecz region Koivisto odpierał nasze ataki przez dwa miesiące [...] Po mie-

sięcznej ofensywie Przesmyk Karelski został odebrany. Całkowicie rozbito pięć

dywizji nieprzyjaciela, wzięto dużo jeńców i cenny materiał. Działalnos'ć bojowa

225

na Przesmyku Karelskim weszła następnie w fazę długotrwałej wojny pozycje

nej, która miała zostać przerwana dopiero za trzy lata"

Korzystny wynik sierpniowego natarcia na Przesmyku Karelskim wywołał

perturbacje natury strategicznej i politycznej dla Finlandii. Marsz. Mannerheim

mimo wydania 10 lipca słynnego „rozkazu karelskiego" -jak go nazywano

oraz proklamacji do ludności wzywającej do wsparcia wojsk niosących wolność

Dalekiej Karelii, stal na stanowisku, iż armia fińska nie może potwierdzić oskar

żeń radzieckich, że zagrażała Leningradowi, przez przekroczenie granicy z 1939 r

Dowództwu niemieckiemu, które miało coraz większe kłopoty z podejściem do

Leningradu Grupy Armii „Północ", takie stanowisko nie odpowiadało. 22 sierp.

nia feldmarsz. Keitel wysłał więc list do Mannerheima, postulując kontynuowa-

nie natarcia na Leningrad oraz do Swiru w celu połączenia się tam z wojskami

niemieckimi, które zamierzają nacierać naTychwin. Tym samym Leningrad zo-

stałby całkowicie odcięty od reszty Związku Radzieckiego.

Urzeczywistnienie niemieckich postulatów oznaczałoby dla Finlandii poważ-

ne komplikacje w stosunkach międzynarodowych. Mimo bowiem zerwania 9 lipca

stosunków dyplomatycznych z Wielką Brytanią Finlandia wciąż nie była z nią w

stanie wojny i chciała jej uniknąć. Zależało jej też na utrzymaniu poprawnyi h

stosunków ze Stanami Zjednoczonymi. Oba mocarstwa - jak też i Szwecja -

wyraźnie żądały ograniczenia działań wojsk fińskich do granicy z 1939 r. W tej

sytuacji Mannerheim zaprosił prezydenta Rytiego do swej kwatery w Mikkeli.

przypominając, iż objęcie naczelnego dowództwa warunkował gwarancją, że nie

będzie zmuszony do prowadzenia działań ofensywnych na Leningrad. „Prezz

dent Ryti przyjął mój punkt widzenia - napisał Mannerheim we wspomnieniach

- i 28 sierpnia przekazałem feldmarszałkowi odpowiedź odmowną. Niemcy za-

akceptowali odpowiedź dotyczącą prowadzenia kampanii poza Świr, lecz upar

cie podtrzymywali propozycję naszego udziału w operacji na Leningrad"

Wobec uporczywych nalegań niemieckich prezydent Ryti wyraził jednak zgodę

na nieznaczne przekroczenie przez wojska fińskie, nacierające wzdłuż Przesmyku

Karelskiego, dawnej granicy i wyjście na linię Siestrorieck-Agałatowo na glebo

kos'ć około 20 km. Powiadomiony o tym 1 wrzes'nia przez marsz. Mannerheima gen

Erfurth przekazał fińskie stanowisko OKW, które powiadomiło o tym dowódcę Grupy

Armii „Północ" feldmarsz. Leeba. Ten z kolei, wobec pomyślnego rozwoju ofensy

wy podległych mu wojsk, uznał taki zakres działań fińskich za całkowicie obojęt-

ny z punktu widzenia realizacji zadań Grupy Armii „Północ". 4 dni później w

Mikkeli zjawił się szef Sztabu Dowodzenia Wehrmachtu gen. Alfred Jodl, który

przy okazji wręczenia marsz. Mannerheimowi odznaczeń (wszystkich trzech klas

226

orderu Żelaznego Krzyża) przeprowadził z nim rozmowę na tematy interesujące

obie strony. Rozważano zwłaszcza kwestie dostaw zboża dla Finlandii oraz kiemn-

ków i zakresu dalszych działań wojsk fińskich.

W pierwszej kwestii uzgodniono, iż Niemcy dostarczą Finlandii 15 tys. t

zboża.W drugiej - Mannerheim zobowiązał się rozważyć możliwość kontynu-

owania natarcia na Przesmyku Karelskim do rzeczki Mustapuro. Zajednoznacz-

ny sukces niemieckich zabiegów OKW uznało natomiast rozpoczęcie natarcia

Armii „Karelia" w kierunku Swiru. Miało ono bowiem odegrać istotną rolę w

tegicznych planach, dowództwa Wehrmachtu na całym froncie wschod-

nim •

4. Ofensywa Armii „Karelia" w kierunku rzeki Świr,

Pietrozawodzka i Miedwieżegorska

Pomyślny przebieg ofensywy na Przesmyku Karelskim umożliwił naczelnemu

dowództwu fińskiemu przygotowanie nowych działań zaczepnych Armii „Kare-

lia". Ich celem miało być całkowite opanowanie Przesmyku Ladosko-Oneskiego

aż do rzeki Świr.

Do wykonania tego zadania przegrupowano dotychczasowe siły armii i

wzmocniono je związkami odwodowymi. VI KAgen. Tałveli w nowym składzie

liczył 5, 7 i 17 dywizje piechoty oraz 1 BS. Miał on nacierać z podstaw wyjścio-

wych nad rzeką Tułoksa w kierunku na Oloniec i Lodiejnoje Pole, uchwycić

przeprawę na rzece Świr i opanować rubież tej rzeki od jeziora Ladoga do jeziora

Onega. W centrum ugrupowania Armii „Karelia" podstawy wyjściowe zajął zre-

organizowany VII KA gen. Johana Hagglunda, którego dowództwo (po utworze-

niu I KA) przeniesiono z rejonu Sortavali i podporządkowano mu 2 dywizje - 1

i 11 - poprzednio wchodzące w skład VI KA. W trakcie natarcia zamierzano

korpus wzmocnić dyslokowaną z Przesmyku Karelskiego 4 DP Miał on za zada-

nie nacierać z podstaw wyjściowych między jeziorami Sam i Vedlo na Prijażę-

Pietrozawodzk.

Na lewym skrzydle zgrupowania armii pozycje obronne na szerokim fron-

dę, od jeziora Sam do Kuolismy, zajęły oddziały Grupy „O". Wejść tu miał II KA

gen. Laatikainena, dyslokowany z Przesmyku Karelskiego. Miał on za zadanie

rozpocząć natarcie, po wykonaniu podstawowych zadań przez VI i VII KA, w

celu całkowitego opanowania Przesmyku Ladosko-Oneskiego

227

Przygotowania do wznowienia natarcia przeciw wojskom 7 Armii nie uszły

uwagi jej dowództwa, które 20 sierpnia zwróciło się do dowódcy Kierunku Północ

no-Zachodniego marsz. Woroszyłowa z prośbą o wzmocnienie armii 2-3 dywizje

mi piechoty. Marsz. Woroszyłow, nie dysponując odwodami, które zostały w całości

wykorzystane do powstrzymania niemieckiego natarcia na Leningrad, polecił zwró

cić się w tej sprawie bezpośrednio do Kwatery Głównej, która 21 sierpnia przy

dzieliła armii 2 odwodowe dywizje - 313 i 314

Armia „Karelia" wznowiła natarcie 4 września. Główne uderzenie wzdluż

brzegu jeziora Ładoga na Ołoniec (Aunus) wykonywała 5 DP płk. Ilmariego Kar-

mi. Przełamała ona obronę radzieckiego 719 pp (dawny 7 pzmot) i już następne-

go dnia opanowała Ołoniec, kierując się nadal wzdłuż brzegu ku rzece Świr. Dzia-

łająca na jej lewym skrzydle 1 BS płk. Rubena Lagusa oraz 17 DP płk. Aarne

Snellmana, przeniesiona tu spod Hanko, skierowały się na Łodiejnoje Pole, nato-

miast 7 DP - na stację kolejową Świr

Dowództwo radzieckiej Południowej GO podjęło decyzję o wycofaniu głów.

nych sił w kierunku stacji kolejowej Ładwa, na południe od Pietrozawodzka.

Przydzielona przez Kwaterę Główną 314 DP rozpoczęła koncentrację na stacji

kolejowej Łodiejnoje Pole dopiero 2 września i 2 jej pułki w chwili rozpoczęcia

fińskiego natarcia znajdowały się w marszu na rubież rzeki Tułoksa. Ponieważ

awangardy fińskiej 1 BS dotarły do Łodiejnogo Pola już 7 września, pułki te

wycofały się na lewy brzeg rzeki, usiłując wspólnie z oddziałami 67 DP nie do-

puścić Finów do jej sforsowania. 452 pp 67 DP i 3 BPM, odcięte przy brzegu

jeziora, zostały ewakuowane przez okręty Flotylli Ładoskiej na przylądek Czor-

ny u ujścia rzeki Świr. Tu umocniły się, stawiając opór oddziałom fińskiej 5 DP.

wspomaganym przez jednostki niemieckiej 163 DP. W tym czasie w rejon stacji

kolejowej Świr wyszły oddziały 7 DP płk. Antera Svennsona, zdobywając 9 wrze-

śnia niewielki przyczółek na lewym brzegu rzeki.

W szczególnie trudnym położeniu znalazła się radziecka 3 DP. Odcięta od po

zostałych wojsk i odrzucona na północ, nie mogła juz wycofać się na Ołoniec i

zmuszona została do długotrwałego, jedenastodniowego marszu przez lasy i

bezdroża, by 16 września wyjść drogą okrężną w rejon stacji kolejowej Ładwa

Już 2 dni później podjęła ona, na rozkaz dowództwa armii, działania zaczepne na

stacji kolejowej Tokary, zagrażając lewemu skrzydłu wojsk VI KA. Gen. Tavela

zmuszony został do skierowania przeciw niej 7 DP, osłabiając tym samym nacisk

nad rzeką Świr. Walki z 3 DP, cofającą się w kierunku na Pietrozawodzk, trwały do

października. Tymczasem na przyczółek w rejonie stacji Świr przeprawiały się nowe

oddziały. Do 15 września wojska fińskie zdobyły elektrownię Swirstroj, 16 wrze

228

śnia-miasto Podporoże, a do 20 września - Wozniesienie. Zdobyty przez nie przy-

czółek miał długość około 90 km i szerokość do 18 kilometrów

W celu zażegnania niebezpieczeństwa dalszego natarcia wojsk fińskich na

Wołchow i Tychwin Kwatera Główna Naczelnego Dowództwa Armii Radziec-

kiej skierowała na ten odcinek frontu odwodową 21 DP z Dalekiego Wschodu,

ktora liczyła około 15 tys. żołnierzy. Pierwsze jej transporty przybyły na stację

Łodieinoje Pole 24 września i zostały skierowane przeciwko wojskom fińskim

na przyczółku. W październiku w rejon ten weszła jeszcze 114 DP

Jednocześnie z IV KA na pietrozawodzkim kierunku rozpoczął natarcie VII KA

genHaggliinda (1 j ] 1 DP, 2 BP, 13 pp z 17 DP, samodzielny batalion piechoty i

oddział kawalerii). Już 1 września oddziały 11 DPpłk. Heiskanena zaatakowały

obronę słabego 15 pp NKWD i przełamały front w rejonie Samoziera oraz uchwy-

ciły most na rzece Sjanga, przecinając drogę Samoziero-Prijaża. Podjęte 4 wrze-

śnia natarcie głównych sił VII KA doprowadziło 5 września do zdobycia Prijaży

(40 km na zachód od Pietrozawodzka). Przełamanie dogodnej, umocnionej ru-

bieży na linii jezior w środkowej części Przesmyku Ładosko-Oneskiego zmusiło

gen. mjr. J. Abwakumowa, nowego dowódcę Pietrozawodzkiej GO, do nakaza-

nia swym wojskom odwrotu na wschodni brzeg rzeki Tułoksa. W tym czasie do

Pietrozawodzka zaczęły przybywać pierwsze transporty 313 DP gen. mjr. A. Paw-

łowicza. Pułki tej dywizji 16 września kontratakowały i odbiły Prijażę. Ponieważ

jednak nie udał się kontratak osłabionej 3 DP pospolitego ruszenia (wspartej lek-

ką brygadą piechoty) w rejonie stacji Ładwa przeciwko oddziałom fińskiej 1 DP

płk. Paava Paalu, dowództwo radzieckie zmuszone zostało do wycofania wojsk

Pietrozawodzkiej GO na nową rubież obrony przebiegającą zaledwie 16 km od

stolicy Karelofińskiej SRR

Rozwój wydarzeń na Przesmyku Ładosko-Oneskim miał bezpośredni zwią-

zek z bitwą o Leningrad. W związku z tym Naczelny Wódz Sił Zbrojnych ZSRR

Józef Stalin 17 września skierował do 7 Armii gen. armii Kiriłła Mierieckowa z

zadaniem udzielenia jej pomocy w zorganizowaniu obrony oraz niedopuszczenia

do przedarcia się wojsk fińskich w rejon Wołchowa i połączenia się tam z woj-

skami niemieckimi. Stalin miał mu powiedzieć: „Zobaczcie, jak sobie radzi Go-

rielenko. Znacie żołnierzy tej armii, jej dowódców. Oni znają was. Pomóżcie im

radą. Jeśli to nie wystarczy, obejmiecie dowództwo. Macie za wszelką cenę za-

---ymać Finów!" Gen. Mierieckow objął dowództwo 7 Armii 24 września. Jed-

nocześnie Kwatera Główna przemianowała ją w 7 Samodzielną Armię i podpo-

rządkowała bezpośrednio sobie. Gen. Gorielenko został zastępcą dowódcy armii

otrzymał zadanie kierowania obroną Pietrozawodzka. Gen. Mierieckow zlikwi-

229

dowal zarazem Pietrozawodzka GO, a gen. Abwakumow mianowany został do

wódcą 1 BP, sformowanej z samodzielnych pododdziałów. Otrzymała ona zada

nie obrony południowego odcinka frontu w rejonie stacji kolejowej Ładwa z

resztek zapasowego pułku oraz mieszkańców Pietrozawodzka sformowana zo

stała 2 BP pod dowództwem płk. M. Potapowa. Otrzymała ona zadanie osłony

Pietrozawodzka od północy i niedopuszczenia do wyjścia wojsk fińskich na dro

gę Pietrozawodzk-Kondopoga. Gen. Mierieckow scalił samodzielne dotąd pułk

w 37 DP, której dowództwo objął ppłk A. Dierżawin. Dywizja otrzymała zad.anie

obrony Pietrozawodzka od strony zachodniej. Południowo-Zachodni odcinek

obrony zajęła 272 DP gen. mjr. A. Kniaziewa

Przez cały ostatni tydzień wrzes'nia trwały zacięte walki na przedpolach Pie

trozawodzka, szczególnie na kierunku zachodnim i południowym. 28 września

37 DP wykonała kontratak na stację kolejową Wilga i umocniła się na jej wschod-

nich rubieżach. W następnym dniu dowództwo Armii „Karelia" wprowadziło do

walki 4 DP płk. Tauna Viljanena oraz pododdziały pancerne. Pod naciskiem świe-

żych sił fińskich radzieckie oddziały cofnęły się 29 wrzes'nia do rzeki Szuja. Sy-

tuacja obrońców Pietrozawodzka gwałtownie się pogarszała. Oddziały 4 DP prze-

rwały radziecką obronę na styku 37 i 313 DP oraz przecięły ostatnią drogę z

Pietrozawodzka do Kondopogi, natomiast oddziały 1 DP płk. Paalu wyszły na

odcinku południowym w rejon kołchozu nr 2. W związku z tym 1 października

gen. Gorielenko wydał rozkaz wycofania się z miasta. Pod osłoną tylnych straży

wojska broniące się na kierunku zachodnim i północnym przeprawiły się na pra-

wy brzeg rzeki Szuja, utrzymując półwysep wrzynający się w jezioro Onega mię-

dzy Kondopogą a Pietrozawodzkiem. Do płonącego Pietrozawodzka 3 paździer-

nika weszły fińskie oddziały. Na północnym brzegu rzeki Szuja obronę zajęły 37

i 313 DP, a 272 DP została przeprawiona barkami przez jezioro Onega do rejo-

nu Oszty w celu wzmocnienia swirskiej grupy wojsk 7 Armii. Przez linię f rontu

na Świrze 10 października przebiła się 3 DP (pospolite ruszenie), po czym zosta

ła rozwiązana, a jej uszczuplone pułki wcielono do innych związków taktycz

nych. Działająca na prawym skrzydle armii 71 DP, dowodzona we wrześniu prze

płk. M. Piepielajewa (byłego kwatermistrza 7 Armii), po wycofaniu się pod naci

skiem Grupy „O" i oddziałów niemieckiej 163 DP z pozycji w rejonie stacji i

jeziora Suojiirvi, zajęła rubież od Samoziera do Wachtoziera (Wuodijarvi). Na jej

prawym skrzydle (na zachód od miasta Porosoziero) toczył walki obronne Z bry

gada kawalerii płk. Gustafa Ehrnrootha z Grupy „O" 126 pp - cofający się z

pozycji nadgranicznych pod Kuolismą. Na kierunek ten zaczęły wchodzić od

działy 8 DP płk. Bertela Winella z II KA.

230

2 BP płk Wiktora Sundmana (też z Grupy „O"), po wzmocnieniu jej 1 i 5

samodzielnymi batalionami piechoty, przełamała obronę 367 pp pod Wachtozie-

rem i uderzyła na Spasską Gubę, a do 4 października wyszła na rubież rzeki Suną

na zachód od Kondopogi.

Upadek Pietrozawodzka i wycofanie się sztabu 7 Armii gen. Mierieckowa

przez jezioro Onega na południowy brzeg rzeki Świr, do wsi Oszta, a następnie

do wsi Alechowszczyzna (gdzie znajdował się do lipca 1944 r.) znacznie utrudni-

ły a nawet uniemożliwiły dowodzenie związkami taktycznymi na przedpolach

Kondopogi- Grupę Północną od Południowej dzieliło duże jezioro Onega. W związ-

ku z tym Kwatera Główna 10 października wydzieliła ze składu 7 Armii dywizje

działające na północy -71,313,8,37 oraz 2 BP, tworząc z tych związków Mie-

dwieżegorską GO, podporządkowaną dowództwu Frontu Karelskiego. Jej do-

wódcą został gen. mjr M. Kniaziew, dotychczasowy dowódca 272 DP. 7 Armia

skoncentrowała się na obronie rubieży rzeki Świr w celu niedopuszczenia do

połączenia się oddziałów fińskich z niemieckimi wojskami Grupy Armii „Pół-

noc" i całkowitego zablokowania Leningradu

Druga faza ofensywy Armii „Karelia" na przyczółku Ładosko-Oneskim, za-

kończona wyjściem na rzekę Świr i zdobyciem Pietrozawodzka, postawiła znów

przed fińskimi kołami rządzącymi na porządku dnia problem zasięgu działań ich

wojsk. Niemiecki sojusznik był zainteresowany, podobnie jak na Przesmyku Ka-

relskim, w rozwijaniu fińskiego natarcia poza rzekę Świr, na spotkanie wojskom

Grupy Armii „Północ", co przyniosłoby w rezultacie zamknięcie zewnętrznego

pierścienia blokady Leningradu, zaopatrywanego drogą kolejową przez Wolog-

dę i dalej statkami przez jezioro Ładoga.

Wojska Armii „Karelia" w sierpniu, tj. w okresie rozważania kwestii prze-

kroczenia granicy na Przesmyku Karelskim, uzyskały zgodę prezydenta na zaję-

cie terenów ZSRR do linii rzeki Świr. Przeciw dalszej ofensywie w kierunku

Wołogdy oponował marsz. Mannerheim, uważając, iż natarcie przez Świr jest

sprzeczne z interesami kraju

Mannerheimowi chodziło przede wszystkim o zbytnie obciążenie wojną fiń-

skiej

gospodarki. Powołanie pod broń 16 proc. ludności kraju było możliwe tylko

na krótki okres. Pod wpływem błyskawicznych zwycięstw armii niemieckiej w

Polsce i na Zachodzie, a także fałszywie ocenianych własnych doświadczeń w

wojnie zimowej" fińskie koła wojskowe i polityczne były przekonane przed

wybuchem wojny o realności Blitzkriegu przeciwko ZSRR. Już pierwsze miesią-

231

ce wojny, mimo oszałamiających zdawałoby się sukcesów Wehrmachtu, zmusił

Mannerheima do bardziej realistycznej oceny sytuacji. Oto co na ten temat mar-

szałek napisał we Wspomnieniach:,,[...] W chwili, gdy zwycięstwo wydawało się

pewne, do walki wkroczyła rosyjska zima, powstrzymując falę natarcia. Na wie.

lu odcinkach Rosjanie podjęli udane przeciwnatarcia. Niemieckie jednostki zme-

chanizowane zamarzły w błocie, a służby zaopatrzeniowe zostały wystawione na

próbę, której nie były w stanie sprostać. Taka klęska, już w pół roku po rozpoczę

ciu wojny, mogła każdemu przypomnieć, jak zawodne bywają ludzkie wylicze-

nia". Nie bez wpływu na takie spojrzenie miał fakt, iż znał rosyjskiego żołnierza,

którym dowodził w czasie służby w armii carskiej

Zacięty opór jednostek radzieckich pod Leningradem, bitwa smoleńska i inne

a także straty wojsk własnych, znacznie większe niż w „wojnie zimowej", wpły

nęły na jego sceptycyzm wobec perspektyw niemieckiego Blitzkriegu. Dotyczył

on m.in. szans na wykonanie zadań przez Grupę Armii „Północ". W związku z tym

wyraził jedynie zgodę na uchwycenie przyczółka na południowym brzegu rzeki

Świr w celu uniemożliwienia zajęcia przez wojska radzieckie dogodnych pozycji do

działań zaczepnych. Odmówił natomiast kategorycznie natarcia w kierunku Wołog-

dy i wystąpił z propozycją reorganizacji i znacznego zmniejszenia armii.

Reorganizacja miała polegać na likwidacji czwartych plutonów w kompa-

niach, a także przekształceniu dywizji w brygady. Zwolnione w ten sposób nad-

wyżki ludzkie miały zostać zdemobilizowane, by zasilić cierpiący na brak siły

roboczej przemysł oraz rolnictwo. Według marsz. Mannerheima do wiosny 1942 r.

zwolniono ze służby w wojsku 180 tys. ludzi.

Gospodarka fińska nie mogła jednak egzystować samodzielnie, a sojusz z

Niemcami pozbawił ją tradycyjnych kontrahentów. Uzależnienie gospodarcze od

Niemiec zmuszało więc Finlandię do ustępstw (przynajmniej deklaratywnych) w

dziedzinie polityczno-wojskowej. Z tego względu planowana przez Mannerheima

reorganizacja armii została rozłożona w czasie, w zamian zas' Finlandia uzyskała

zobowiązanie Trzeciej Rzeszy do udzielenia pomocy gospodarczej, zwłaszcza w

zakresie dostaw zboża i sprzętu dla zrujnowanej kolei. Marsz. Mannerheim zo

bowiązał się natomiast do natarcia w kierunku Miedwieżegorska, co traktowa-

no jako odciążenie Armii „Norwegia"

Wejście wojsk fińskich nad Świr (Syvari) i zajęcie Pietrozawodzka spowo-

dowało przecięcie murmańskiej linii kolejowej oraz Kanału Białomorsko-Bał

tyckiego, łączącego Morze Białe przez jezioro Onega, rzekę Świr, jezioro Łado-

232

ga rzekę Newę z Morzem Bałtyckim. Należy dodać, iż wprawdzie dojście w

tym samym czasie wojsk Grupy Armii „Północ" do Newy (30 sierpnia w rejonie

Iwanowskich Progów, a 8 września - w rejonie Szlisselburga) poważnie kompli-

kowało wykorzystanie tej drogi wodnej w jej południowym odcinku, lecz dopie-

ro przecięcie Świru całkowicie uniemożliwiało jej wykorzystanie jako centralnej

magistrali. Wykorzystywano ją natomiast nadal dla komunikacji w ograniczo-

nym wymiarze (Morze Białe-jezioro Onega). Przed jej przecięciem zdołano prze-

prawić z Bałtyku na Daleką Północ kilkanaście okrętów wojennych, które ode-

grały dużą rolę w późniejszych działaniach na wodach Oceanu Arktycznego

Po zajęciu Pietrozawodzka front Armii „Karelia", podobnie jak 7 Armii, zo-

stał rozczłonkowany na 2 rozbieżne kierunki - swirski i miedwieżegorski. W

odróżnieniu jednak od 7 Armii wojska fińskie miały dogodną rokadową łączność

komunikacyjną. Na kierunku swirskim działał VI KA, wzmocniony niemiecką

163 DP, która weszła w rejon zdobytego przyczółka z zamiarem podjęcia natar-

cia na spotkanie wojsk Grupy Armii „Północ".

Trzecia faza ofensywy Armii „Karelia" - na Miedwieżegorsk i Maselkę -

podjęta została zgodnie z uprzednimi założeniami na rozkaz marsz. Mannerheima

z 6 października. Konieczność zdobycia przesmyku między jeziorem Onega a

jeziorem Seg w rozkazie wyjaśniano niezbędnością zdobycia dogodnych pozycji

obronnych. Osiągnięcie przez wojska rubieży Miedwieżegorsk (Karhumaki)-stacja

kolejowa Maselska (Maaselka) miało zakończyć działania ofensywne Armii „Kare-

lia". Główne uderzenie na tym kierunku miał wykonać II KAgen. mjr. Laatikainena,

w którego skład wchodziły 4 i 8 DP, Grupa „O" i brygada „K" (Kuussaari). Uderze-

nie pomocnicze z rejonu Pietrozawodzka wzdłuż zachodniego wybrzeża jeziora One-

ga na Kondopogę i Miedwieżegorsk przeprowadzić miały związki VII KA. Le-

woskrzydłowa 8 DP płk. Winella II KA miała też zająć miejscowość Padany na

zachodnim brzegu jeziora Seg w celu uzyskania łączności z oddziałami 14 DP i

utworzenia ciągłego frontu od Rugoziera do jeziora Onega.

Do połowy października Armia „Karelia" przegrupowywała siły, podciągała

tyły, odbudowywała drogi zaopatrzeniowe. Jednocześnie z koncentracją 8 DP na

lewym skrzydle armii BKaw odeszła bardziej na południe, a na prawe skrzydło

8 DP zaczęły wchodzić oddziały 4 DP. Obydwie więc dywizje II KA zajmowały

stanowiska w rejonie miasta Porosoziero na zachód od Miedwieżegorska. Słab-

szy związek - Grupa „O" płk. Oinonena - koncentrował się na zachód od Kon-

dopogi, atakowanej z południa przez związki VII KA"'.

Koncentracja tak silnego zgrupowania na kierunku Miedwieżegorska, mające-

go umożliwić odcięcie i okrążenie radzieckiej grupy miedwieżegorskiej w rejonie

233

Kondopogi, nie uszła uwagi radzieckiego dowództwa. Kiedy więc w polowie paź

dziemika pod naciskiem przeważających sił fińskich broniący Porosoziera l26 pp

zaczął się cofać na Sordoziero i Justoziero, dowództwo Frontu Karelskiego rozkaza

ło 71 DP rozpocząć odwrót. Jednocześnie 19 października nakazano ewakuację lud

ności i mienia Zaoneskiego Rejonu drogą Kondopoga-Miedwieżegorsk, gdyż brak

środków przeprawowych, a także przystani uniemożliwiał ewakuację na wschodni

brzeg jeziora przez Zatokę Powieniecką. Nieliczne jednostki pływające formują,

się dopiero Flotylli Oneskiej były całkowicie zaangażowane w walkach pod Wo

zniesieniem (zajętym przez fińską 7 DP 7 października) i Osztą.

Ewakuacja ludności i mienia po rozmiękłej od deszczów drodze gruntowej

znacznie utrudniła ruch wojsk 71 DP, zwłaszcza jej artylerii. Dopiero 26 paź

dziernika udało się wprowadzić ład na przepełnionym szlaku. Do tego czasu i 13

i 37 DP broniły Kondopogi przed nacierającymi od strony Pietrozawodzka od-

działami 1 DPi 1 BP. Szczególnie ciężkie walki trwały tu w dniach 15-16 paź-

dziernika, gdy oddziały 1 DP przełamały obronę 1062 pp 37 DP, grożąc wyj-

ściem na tyły 313 DP. Kontratak odwodowego 1070 pp 313 DPmjr. L. Barbasza

odrzucił jednak Finów na pozycje wyjściowe. Uporczywe walki trwały w samej

Kondopodze, do której oddziały 1 DP wdarły się 27 października. Dopiero 3 listopa-

da pułki 313 DP opuściły płonące miasto, wycofując się na Miedwieżegorsk.

Następnego dnia spadł śnieg, zaczęła się karelska zima.

Odwrót 313 DP drogą na Miedwieżegorsk okazał się jednak niemożliwy.

gdyż została ona już przecięta przez oddziały Grupy „O" i 4 DP. W ciągu 2 dni

zbudowano więc czternastokilometrową drogę okrężną, którą dywizja wycofała

się wraz z całą artylerią i rannymi. 6 listopada zajęła pozycje obronne na połu-

dniowo-zachodnich przedpolach Miedwieżegorska.

Sytuacja Miedwieżegorskiej GO stawała się jednak coraz bardziej krytycz-

na. Związki II KA, które rozpoczęły natarcie 19 października, zajęły miasto Pa-

dany (na zachodnim brzegu jeziora Seg) i podeszły pod Maselkę (8 DP płk. Wi

nella). Uzyskanie przez nie dalszego powodzenia groziło wyjściem przez Maseł

kę-Łapino na wybrzeże Morza Białego i przecięciem kolejowej obwodnicy Bie-

łomorsk-Obozierski. Zdając sobie sprawę z tego niebezpieczeństwa, dowództwo

frontu skierowało w rejon stacji kolejowej Maselska przydzieloną przez Kwaterę

Główną odwodową 289 DP.

W drugiej połowie listopada fińskie natarcie zaczęło słabnąć. Gen. Laatikainen

ponownie więc przegrupował podległe mu związki taktyczne, wzmacniając gru-

pę uderzeniową przydzielonymi mu przez Kwaterę Główną 1 BS i pododdziała-

mi pancernymi. Grupa ta rozpoczęła 30 listopada natarcie na Miedwieżegorsk

234

Oddziały 4 DP zepchnęły 52 pp oraz 2 LBP z pozycji na zachód od Miedwieże-

gorska w związku z czym 2 grudnia wojska Miedwieżegorskiej GO wycofały się

na wewnętrzny pas obrony miasta. Dwa dni później Finowie wznowili natarcie i

5 grudnia zajęli Miedwieżegorsk. Na południowym odcinku obrony odcięte zo-

stały 313 DP i 171 pp 71 DP. Następnego dnia usiłowały one przebić się przez

zajęte przez nieprzyjaciela miasto. Ostatecznie odcięte oddziały radzieckie prze-

szły przez zalodzoną Zatokę Powieniecką na wschodni brzeg jeziora Onega.

Grupa uderzeniowa 11 KA, podążająca w ślad za cofającym się z Miedwieże-

gorska 126 pp, wyszła w rejon Kanału Białomorsko-Baltyckiego. Rankiem 7 grud-

nia jej awangardy sforsowały kanał i wdarły się do miejscowości Gabselga. W

tym momencie radzieccy saperzy wysadzili powieniecką śluzę, zatapiając fińskie

czołgi i artylerię. Wojska fińskie nie ponawiały już prób forsowania kanału i przy-

stąpiły do umacniania zdobytych pozycji. 10 grudnia natarcie Armii „Karelia"

wygasło. Oddziały fińskie przeszły do obrony, a radzieckie wojska Miedwieże-

gorskiej GO oraz utworzonej 27 grudnia Maselskiej GO zaczęły przygotowywać

przeciwnatarcie w celu odbicia Miedwieżegorska i Powieńca

Gdy korpusy II i VII Armii „Karelia" prowadziły ofensywne działania na

Miedwieżegorsk i Maselkę, VI KA gen. Talveli umacniał zdobyty na rzece Świr

przyczółek od Oszty do Podporoża. Po trzytygodniowych zaciętych walkach front

nad Świrem ustabilizował się i obie strony przeszły do obrony.

Utrzymanie pozycji obronnej nad Świrem umożliwiało stronie radzieckiej

zaopatrywanie Leningradu magistralą kolejową przez Tychwin i Wołchow do

stacji Wojbokało, skąd zaopatrzenie przewożone było na brzeg jeziora Ładoga

(do Nowej Ładogi lub miasta Kobona), a stąd przez jezioro do Osinowca, do

którego zbudowano z Leningradu specjalną linię kolejową. Ta niewygodna i skom-

plikowana komunikacja była jedyną lądowo-wodną „drogą życia" dla Lenin-

gradu i jego obrońców. Przebiegała między trzema radzieckimi frontami - Ka-

relskim, Leningradzkim i Wołchowskim. Dowództwo niemieckie postanowiło

ją przeciąć i stworzyć tzw. zewnętrzny pierścień okrążenia miasta przez połącze-

nie się z wojskami fińskimi i 163 DP nad Świrem. Zadanie to miały wykonać

korpusy 16 Armii gen. Ernsta Buscha Grupy Armii „Północ" - XXXIX KZ

gen. Schmidta (2 dywizje pancerne i 2 zmotoryzowane), który miał nacierać w

kierunku Tychwina, oraz I KA gen. Botha, który atakował w kierunku Wołchowa

i elektrowni Wołchowstroj. Natarcie tych korpusów wspomagały związki tak-

tyczne XXXVIII KA gen. Wiktorina w kierunku Małej Wiszery

235

Po przełamaniu 16 października frontu 4 Armii radzieckiej gen. Wsiewołoda

Jakowlewa na rzece Wolchow w rejonie Gruzino dywizje XXXIX KZ osiągnęły

przedpola Tychwina, a I KA podchodził pod Wołchow. 8 listopada wojska nie

mieckie opanowały Tychwin. W tym dniu Hitler, przemawiając w Monachium

oświadczył, iż „Leningrad sam podniesie ręce do góry, nieuchronne padnie cze

siniej lub później. Nikt się stamtąd nie wydostanie, nikt nie przedrze przez nasze

linie. Los przeznaczył Leningradowi s'mierć głodową".

Na rozkaz Kwatery Głównej Armii Czerwonej dowództwo 4 Armii przejął

9 listopada dowódca 7 Samodzielnej Armii gen. Mierieckow. Wykorzystując pa

sywność wojsk fińskich nad Świrem, zdjął on z frontu 7 Armii kilka jednostek i

wzmocnił nimi obronę rozczłonkowanej na 3 części 4 Armii. Zreorganizowane

dywizje 4 Armii - 44 i 191, wzmocnione 46 BPanc i pułkiem piechoty 7 Samo-

dzielnej Armii, wykonały 11 listopada przeciwuderzenie i odrzuciły wojska nie-

mieckie nacierające w kierunku Łodiejnogo Pola na odległość 12-13 km. Woj-

ska I KA także zostały zatrzymane - pod Wołchowstrojem i stacją Wojbokało -

przez 54 Armię dowodzoną przez gen. Iwana Fieduninskiego. Dowództwo ra-

dzieckie opracowało plan przeciwnatarcia z udziałem 4, 52 i 54 armii Frontu Lenin-

gradzkiego. Rozpoczęło się ono 19 listopada, lecz dopiero w drugiej jego fazie

(początek - 5 grudnia) wyzwolony został Tychwin (9 grudnia). Wojska utworzo

nego 10 grudnia Frontu Wolchowskiego (dowódcą został gen. armii Kiriłł Mieriec-

kow), w którego skład wchodziły walczące armie 4 i 52 oraz będące w rejonie

formowania 59 Armia i 2 Armia uderzeniowa, wraz z pozostającą w składzie

Frontu Leningradzkiego 54 Armią, która przeszła do natarcia 3 grudnia, odrzuciły

do 27 grudnia wojska niemieckie na pozycje wyjściowe, za rzekę Wołchow.

W wyniku radzieckiego przeciwuderzenia pod Tychwinem i Wołchowem

hitlerowski zamiar zamknięcia zewnętrznego pierścienia okrążenia Leningradu

został udaremniony. Uruchomiona 22 listopada przez zamarznięte jezioro Łado-

ga trasa samochodowa umożliwiła zwiększenie zaopatrzenia dla głodującej lud-

ności oraz wojsk broniących miasta, a także ewakuację części mieszkańców.

Wraz z utworzeniem Frontu Wołchowskiego dowódcą 7 Samodzielnej Armii

został mianowany ponownie (12 grudnia) gen. Gorielenko. Zadaniem 7 Armii

było niedopuszczenie do przerwania przez wojska fińskie obrony na rzece Swir

(zadanie pasywne), natomiast zadaniem Frontu Wołchowskiego - przerwanie obro

ny niemieckiej na rzece Wołchow i odblokowanie - wspólnie z wojskami Frontu

Leningradzkiego - osaczonego miasta nad Newą (zadanie aktywne). W całym

1942 r. Front Wołchowski, któremu w połowie roku przydzielono też odciętą od

wojsk Frontu Leningradzkiego 54 Armię, prowadził ze zmiennym szczęściem

236

aktywne działania zaczepne. Mimo że nie udało mu się odblokować Leningradu,

działania te odegrały ogromną rolę nie tylko w udaremnieniu nowego niemiec-

kiego planu zdobycia Leningradu („Nórdlicht" - „Zorza Polarna"), lecz również

natarcia na Murmańsk i murmańską linię kolejową na Dalekiej Północy

W odróżnieniu od wojsk AOK „Norwegen" wojska fińskie wykonały zada-

nie operacyjne zaplanowane na 1941 r., docierając do granicy ze Związkiem Ra-

dzieckim z roku 1939 na Przesmyku Karelskim i znacznie ją przekraczając na

przesmyku Ładosko-Oneskim (przeciętna odległość między granicą z 1940 r. a

granicą z 1939 r. wynosiła tu około 100 km, a od linii granicznej z 1939 r. [mię-

dzy Salmi a Widlicą] do Łodiejnogo Pola - również około 100 km, natomiast do

Wozniesienia nad jeziorem Onega - około 200 km). Ogółem ofensywa wojsk

fińskich na głównych kierunkach operacyjnych przeprowadzona została na głę-

bokość 150-300 km. W jej wyniku Finowie zajęli przeszło 90 proc. terytorium

Karelofińskiej SRR oraz 310 km odcinka murmańskiej linii kolejowej i jej bocz-

nicę od Pietrozawodzka do Wyborga. Opanowanie wybrzeża Zatoki Fińskiej do

Siestroriecka oraz dwóch trzecich basenu jeziora Ladoga stwarzało bezpośrednie

zagrożenie dla wojsk Frontu Leningradzkiego, Kronsztadu i samego Leningradu.

Wyjście na południowy i zachodni brzeg jeziora Onega od Wozniesienia do Po-

wieńca zmusiło stronę radziecką do osłony przeciwległego brzegu oraz utworze-

nia Flotylli Oneskiej. Uchwycenie przyczółka na rzece Świr i dotarcie do Kanału

Białomorsko-Bałtyckiego w rejonie Powieńca unieruchomiło tę wodną magistralę

na jej środkowym odcinku. Naczelne dowództwo fińskiej armii zrezygnowało nato-

miast ze zdobywania radzieckiej bazy w Hanko, gdy przekonało się, że taka opera-

cja wymagałaby zaangażowania znacznych sił i środków oraz spowodowałaby duże

ofiary w ludziach. W sierpniu wycofało więc spod Hanko 17 DP ppłk. Kaarla

Heiskanena, blokując bazę jednostkami obrony nadbrzeżnej i szwedzkim ochotni-

czym batalionem płk. H. Berggrena. Radzieckie dowództwo podjęło decyzję o

ewakuacji Hanko drogą morską dopiero 3 grudnia 1941 r.

Sukcesy wojsk fińskich, spełniające całkowicie ustalone z OKW zadania, w

rniarę pogłębiających się trudności niemieckiej Grupy Armii „Północ" i AOK „Nor-

wegen" nie zadowalały jednak Naczelnego Dowództwa Wehrmachtu, które wysu-

wało pod adresem marsz. Mannerheima nowe postulaty, sprowadzające się bądź do

kontynuowania działań zaczepnych w celu odciążenia wojsk niemieckich, bądź do

wydzielenia swych związków dla ich wzmocnienia. Kwatera Główna wojsk fin-

---ch szła jednak w tej dziedzinie na minimalne ustępstwa wobec Niemców. Przed

237

dalszym wciąganiem Finlandii w awanturnicze plany wojenne Hitlera powstrzymy

wały ją duże straty wojsk własnych, które w znacznym stopniu wyczerpały ich moż-

liwości zaczepne, rosnący opór wojsk radzieckich, a przede wszystkim - niepowo-

dzenia Wehrmachtu pod Leningradem i na Dalekiej Północy.

W zaistniałej sytuacji rząd fiński i naczelne dowództwo były zainteresowane

podtrzymywaniem tezy o szczególnym charakterze udziału Finlandii w wojnie

przeciwko ZSRR - tzn. o „odrębnej" wojnie. Zmuszone natomiast zostały do

rewizji sądów o słabej zdolności bojowej wojsk radzieckich, a zwłaszcza o nie-

udolności ich kadry dowódczej. Okazało się bowiem, iż wojska radzieckie cofał}

się jedynie w okolicznościach wymuszonych znaczną przewagą, zajmując przygo

towane uprzednio w najbliższej odległości nowe pozycje obronne, dla których po-

konania trzeba było organizować na nowo natarcie. Dowództwo fińskie zadziwiała

zwłaszcza umiejętność prowadzenia przez radzieckie związki taktyczne i oddziały

walki w półokrążeniu oraz odporność na dywersyjne działania fińskich grup wypa-

dowych na tyłach radzieckiej obrony. Radzieccy dowódcy umiejętnie wykorzysty-

wali ogień własnej artylerii, organizowali współdziałanie piechoty z czołgami i po-

ciągami pancernymi, a także z okrętami Floty Bałtyckiej i Flotylli Ładoskiej.

W celu prowadzenia skutecznej ofensywy wojska fińskie musiały zapewnie

sobie z reguły trzykrotną przewagę. Jak wynika z wyliczeń radzieckich, zgrupo-

wanie uderzeniowe Armii „Karelia" 10 lipca liczyło na podstawach wyjściowych

około 70 tys. żołnierzy, 266 dział, 420 moździerzy i 55 czołgów. Stojące naprze-

ciw nich radzieckie dywizje piechoty 71 i 168 7 Armii liczyły 22 937 żołnierzy

138 dział, 240 moździerzy i 25 czołgów. Proporcje w liczbie żołnierzy wynosiły

więc 3:1, pistoletów maszynowych 8:1, cekaemów 2,2:1, dział 2:1.

W trakcie walk ofensywnych wzmocnienie Armii „Karelia" sięgało 80 proc

stanu wyjściowego armii (5 dywizji i jedna brygada piechoty oraz jedna brygad.a

kawalerii). Wzmocnienie 7 Armii wyniosło natomiast przeszło 200 proc. stanu

wyjściowego, który jednak w miarę nasilenia walk stopniał niemal do zera.

Uporczywa aktywna obrona oddziałów radzieckich zmuszała wojska fińskie

do największego wysiłku. Stosowany przez nie manewr atakowania styków, obej

ścia skrzydeł i wychodzenia na tyły ugrupowań obronnych nie zawsze dawał

pożądane rezultaty. Na głównych kierunkach natarcia wojsk fińskich radziecka

obrona była bardziej zagęszczona i wymagała przełamywania przy użyciu ognia

artylerii i lotnictwa.

Kontrataki radzieckich pododdziałów, oddziałów i całych związków taktycz-

nych zmuszały wojska fińskie do przewlekłych bojów na pośrednich rubieżach

Powodowało to niezamierzoną decentralizację dowodzenia i utrudniało dowódz-

238

twu fińskiemu realizację głównych celów natarcia. Większą swobodę manewru

wojska fińskie uzyskiwały w kilku zaledwie fazach ofensywy - w drugiej deka-

dzie lipca na Przesmyku Ladosko-Oneskim, w polowie sierpnia na Przesmyku

Karelskim, a zwłaszcza we wrześniowym natarciu na Świr i Pietrozawodzk, gdy

po wyciągnięciu wniosków z przebiegu dotychczasowych walk dla przełamania

nbrony na Tułoksie skoncentrowano odpowiednią ilość sił i środków.

Warto przy tym zauważyć, że w porównaniu z „wojną zimową" część do-

wódców korpusów i niemal wszyscy dowódcy dywizji armii fińskiej zostali mia-

nowani spośród wyróżniających się dowódców pododdziałów lub pułków i nie

mieli doświadczenia w dowodzeniu związkami taktycznymi. Cała armia fińska

nie miała też doświadczenia w prowadzeniu działań ofensywnych, zwłaszcza na

tak dużą skalę, jak to miało miejsce latem i jesienią 1941 r. Wykonanie powierzo-

nych jej zadań w porównaniu z fiaskiem ofensywy wojsk niemieckich w północ-

nej Finlandii niewątpliwie świadczy o wysokich walorach bojowych, nawet przy

uwzględnieniu znacznej przewagi liczebnej nad Niemcami (ok. 105 tys. + 50 tys.

Finów w Armii „Norwegia" do ok. 250 tys. + 10 tys. Niemców w armii fińskiej).

Wśród przyczyn licznych niepowodzeń 7 Armii historycy radzieccy na plan

pierwszy wysuwają przewagę liczebną i techniczną wojsk fińskich, szczególnie

wyposażenie piechoty w lekką broń maszynową, zupełny brak własnych odwo-

dów armijnych oraz panowanie w powietrzu lotnictwa fińskiego, co przy słabym

wyposażeniu wojsk 7 Armii w środki obrony przeciwlotniczej osłabiało morale

wojsk radzieckich, zwłaszcza w pierwszych tygodniach wojny. Krytycznie oce-

nia się centralizację dowodzenia lotnictwem radzieckim, które dowództwo fron-

tu wykorzystywało do bombardowania lotnisk i innych obiektów na tyłach wojsk

fińskich, podczas gdy dowództwo armii nie mogło zapewnić swym wojskom nawet

minimalnej osłony lotniczej. Uważa się, iż w warunkach Karelii decentralizacja

lotnictwa w celu wsparcia wojsk była wprost niezbędna.

Inną słabością wojsk radzieckich, rzutującą na przebieg walk, była niewy-

starczająca sieć łączności przewodowej i prawie zupełny brak łączności radio-

wej- Nieliczne radiostacje będące na wyposażeniu armii i związków taktycznych

miały mały zasięg, który dodatkowo ograniczał leśny i błotnisty teren.

Krytyczne uwagi dotyczące dowodzenia 7 Armią można też znaleźć w opra-

cowaniach radzieckich, zwłaszcza G. K. Kozłowa. Autor cytowanej wielokrotnie

fonografii, poświęconej działaniom obronnym 7 Armii w 1941 r. (pracownik jej

sztabu, następnie dowódca 27 DP, a w końcu wojny - dowódca 19 Armii), kryty-

ce gen. Gorielenkę za przebywanie w początkowym okresie działań głównie w

jednostkach i niepoświęcanie należytej uwagi organizacji obrony w skali całej

239

armii. Przeciw takiej ocenie stanowczo jednak występuje członek Rady Wojen

nej Armii, a następnie Frontu - G. Kuprijanow".

Strategiczna operacja obronna radzieckiego Frontu Północnego, trwająca od

29 czerwca do 23 sierpnia 1941 r., zmusiła wojska radzieckie do cofnięcia się na

głębokość od 50 do 150 km na froncie szerokos'ci 800 km. Front ten, liczący

około 360 tys. żołnierzy, stracił w tej operacji 72,5 tys. żołnierzy, w tym 36,8 tys.

bezpowrotnie. Były to najniższe straty procentowe we frontowych operacjach

obronnych Armii Czerwonej w 1941 r.

ROZDZIAŁ SZÓSTY

Następstwa niepowodzeń

Armii „Norwegia"

1. Konsekwencje zatrzymania niemieckiej ofensywy

i plany na rok 1942

e wrześniu, a nawet w październiku 1941 r., gdy Hitler podpisywał dyrek-

tywy nr 36 i nr 37, odraczając na rok 1942 terminy natarcia na Murmańsk

i murmańską linię kolejową, ani on sam, ani OKW nie zdawali sobie sprawy z

konsekwencji niepowodzeń Armii „Norwegia" w realizacji operacji „Silberfuchs".

Pierwsza faza przeprowadzonej w tym czasie operacji „Tajfun" zakończyła się

na ogół pomyślnie i 12 października, 2 dni po podpisaniu przez Hitlera dyrekty-

wy nr 37, OKH przekazało dowództwu Grupy Armii „Środek" wskazówki fiihre-

ra dotyczące nieprzyjmowania kapitulacji Moskwy. Wydany 14 października

1941 r. przez naczelnego dowódcę Grupy Armii „Środek" rozkaz kontynuowa-

nia natarcia na Moskwę zaczynał się od oceny: „Nieprzyjaciel przed frontem

grupy armii został rozbity. Jego resztki cofają się, przechodząc miejscami do kontr-

ataków". Wierząc zatem w bliski już sukces jesiennej ofensywy na Moskwę, a

także zamknięcie zewnętrznego piers'cienia okrążenia Leningradu (przez połą-

czenie wojsk Grupy Armii „Północ" z wojskami fińskiej Armii „Karelia"), OKW

sądziło, iż problem Murmańska i murmańskiej linii kolejowej zostanie pomyśl-

nie rozwiązany w niedalekiej już przyszłos'ci.

W siad za meldunkami napływającymi z Rovaniemi przyczyn niepowodzeń

Armii „Norwegia" doszukiwano się w niewystarczającej liczebności wojsk, trud-

nym terenie i braku dogodnych dróg dowozowych, nieodpowiednim wyposaże-

niu, niewystarczającym zaopatrzeniu itp. Tym też wyjaśniano duże straty ponie-

241