Konecki Tadeusz. Skandynawia w drugiej wojnie ?wiatowej

Подождите немного. Документ загружается.

Niemiec następstwami; wywarłby wreszcie określony nacisk na Finlandię, która

w ocenie Churchilla nie była pewnym sojusznikiem Hitlera ze względu na anty

patię społeczeństwa fińskiego do nazizmu.

Otwarcie frontu w północnej Norwegii było jednak z wielu względów trudne

do przeprowadzenia. Trzeba było uchwycić jeden z pięciu portów: Narwik

Troms0, Kirkenes, Harstad lub Petsamo. Trzy pierwsze posiadały zbyt silną obronę

Harstad na Lofotach nie stwarzał warunków do rozwinięcia ofensywy w głąb

Norwegii, a Petsamo było położone zbyt blisko frontu i mogło być zdobyte jedy-

nie w ścisłym współdziałaniu z wojskami radzieckimi, czego Churchill chciał

uniknąć ze względów prestiżowych. Ponadto okazało się, iż dla przeprowadzenia

desantu Sztab Imperialny może wydzielić zaledwie 2 brygady i pułk piechoty

górskiej, i to nie wcześniej niż w marcu 1942 r. Takie siły były oczywiście zbyt

słabe dla rozwinięcia działań ofensywnych. Odrzucono też alternatywny projekt

wspólnego desantowania wojsk ze Szwecją w Trondheimie lub Namsos. Okazało

się więc, że Wielka Brytania, mimo przewagi swej floty, nie była w stanie podjąć

w tym czasie jakichkolwiek działań na kontynencie przeciw Niemcom.

Wielka Brytania nie zamierzała też podejmować ryzyka jeszcze jednej po-

rażki swych wojsk lądowych w bezpośrednim starciu z Wehrmachtem w jakim-

kolwiek punkcie Europy, gdy nie wchodziła w grę obrona interesów Imperium

Brytyjskiego. Takie stanowisko zaprezentował Churchill we wrześniu 1941 r. w

odpowiedzi na pismo Stalina z 4 września. W piśmie tym - po przedstawieniu

sytuacji na froncie wschodnim - premier ZSRR pisał bez ogródek, że „bez tych

dwóch form pomocy [utworzenia drugiego frontu i zapewnienia minimum po-

mocy materiałowej -przyp. T. K.] Związek Radziecki albo poniesie klęskę, albo

zostanie do tego stopnia osłabiony, że na długi czas utraci wszelką zdolność oka-

zania swym sojusznikom pomocy [...]". Pismo do Churchilla wystosował też

ambasador Wielkiej Brytanii w Moskwie Richard Stanford Cripps, nawołując do

„nadludzkich wysiłków" na rzecz pomocy dla Związku Radzieckiego. Premier

Wielkiej Brytanii odrzucił również propozycję rządu ZSRR z 15 września doty-

czącą bezpośredniego wsparcia wojsk radzieckich na froncie wschodnim przez

25-30 dywizji brytyjskich bądź wysadzonych w Archangielsku, bądź przetrans-

portowanych przez Iran, wyjaśniając, iż taką ilością wojsk Wielka Brytania po

prostu nie dysponuje

Do problemu desantu w północnej Norwegii Churchill powrócił w maju 1942 r.

w odmiennych już okolicznościach. Związek Radziecki po sukcesach odniesio-

nych w kontrofensywie zimowej 1941/1942 r. przygotowywał się do odparcia

letniej ofensywy Wehrmachtu. Stosunki radziecko-brytyjskie i radziecko-amery-

282

kańskie znacznie się w tym okresie poprawiły, a Wielka Brytania i Stany Zjed-

noczone zobowiązały się w trakcie majowych wizyt Mołotowa w Londynie i

Waszyngtonie do otwarcia „drugiego frontu" jeszcze w 1942 r. Również koncen-

tracja znacznych sił morskich i lotniczych hitlerowskich Niemiec w północnej

Norwegii, zagrażających komunikacji ze Związkiem Radzieckim przez Ocean

Lodowaty, stanowiła ważki element sytuacji strategicznej, wpływający na całość

stosunków między sprzymierzonymi.

Traktując tę operację jako alternatywę do lądowania w północnej Francji,

Churchill nakłaniał brytyjskich sztabowców do rozważenia wszystkich korzyści,

jakie dałoby opanowanie baz lotniczych i morskich w północnej Norwegii, a w

perspektywie - wyparcie wojsk niemieckich na południe. Operację taką osłania-

łyby brytyjskie dywizjony myśliwskie i bombowe, ulokowane na lotniskach ra-

dzieckich, a rozpoczęta miałaby zostać desantem w Petsamo. W razie powodze-

nia atakowano by Kirkenes, Troms0, Narwik, następnie zaś Bodo i Mo. Ten w

gruncie rzeczy dość realny plan został zawieszony w czasie uzgadniania przy-

szłych operacji przeciwko Niemcom hitlerowskim między sztabami brytyjskim i

amerykańskim. Dla Stanów Zjednoczonych korzystniejsze było lądowanie w pół-

nocnej Afryce. Mimo więc sugestii Stalina o możliwości podjęcia wspólnych

połączonych operacji na Północy, Churchill musiał z nich zrezygnować. „Wybór

padł na «Torch» - pisał - gdybym jednak decydował bez ograniczeń, pokusił-

bym się w 1942 r. również o akcję «Jupiter»"

W związku z rezygnacją ze wspólnej operacji brytyjsko-radzieckiej w pół-

nocnej Norwegii, a także z perspektywą otwarcia przez aliantów w 1942 r. dru-

giego frontu w Europie, sprawą pierwszorzędnej wagi stawała się kwestia pomo-

cy materiałowej dla ZSRR, zwłaszcza w zakresie niektórych typów sprzętu wo-

jennego i transportowego oraz surowców i półfabrykatów. Była to sprawa nie-

zwykle istotna, zważywszy, że Niemcy zajęli w 1941 r. obszar ZSRR, który za-

mieszkiwało 40 proc. ludności i gdzie wydobywano 63 proc. węgla i wytapiano

68 proc. surówki żelaza oraz 58 proc. stali i gdzie znajdowało się tysiące zakładów

przemysłowych wykonujących zamówienia wojskowe. Fabryki ewakuowane z za-

chodnich połaci kraju nie mogły podjąć produkcji wcześniej niż za kilka miesięcy,

a potrzeby frontu znacznie przewyższały możliwości produkcyjne zdezorganizo-

wanego w tym czasie przemysłu. Pomocy materiałowej udzielić mogły Związko-

wi Radzieckiemu Stany Zjednoczone. Trzeba było jednak przekonać prezydenta

i rząd USA, iż jest ona niezbędna i celowa dla wspólnej sprawy. By lo to koniecz-

ne ze względu na dość powszechną opinię brytyjskich i amerykańskich kół woj-

skowych o czekającej Związek Radziecki nieuchronnej klęsce.

283

Korzystny obraz sytuacji militarnej Związku Radzieckiego Józef Stalin przed-

stawił osobistemu wysłannikowi prezydenta Roosevelta Harry'emu Hopkinsowi

30-31 lipca 1941 r. „Żaden cudzoziemiec -pisze W. S. Kowal - nigdy nie został

zapoznany nawet z małą częścią tych najtajniejszych wojskowych sekretów, z

którymi Stalin zapoznał Hopkinsa dla przekazania ich amerykańskiemu prezy

dentowi".

Omawiając wielkość radzieckiej produkcji czołgów i samolotów, Stalin przy

znał, ze ZSRR odczuwa brak stali, zwłaszcza aluminium. „Dajcie nam go - po

wiedział - a będziemy walczyć trzy-cztery lata"

Gdy Hopkins wszedł wraz z Churchillem 9 sierpnia na pokład krążownika

Augusta, gdzie oczekiwał ich Roosevelt, jego pierwsze słowa brzmiały: „Rosja-

nie wierzą w siebie". W wyniku misji Hopkinsa Stany Zjednoczone podjęły de-

cyzję o udzieleniu Związkowi Radzieckiemu poparcia i pomocy. Dlatego amery

kański sekretarz stanu Cordell Hull poinformował posła fińskiego w Waszyngto-

nie H. Procope, iż USA w pełni popierają Związek Radziecki. Dalszą konse-

kwencją tego stanowiska była amerykańska zgoda na przekazywanie Związkowi

Radzieckiemu częs'ci pomocy militarnej uzyskiwanej przez Wielką Brytanię w

ramach lend-lease.

W wystosowanym z zatoki Argentia wspólnym telegramie do Stalina prezy-

dent Roosevelt i premier Churchill zastrzegli się, iż „nasze zasoby, chociaż ogrom

ne, są jednak ograniczone"

". W istocie potencjał militarny USA jesienią 1941 r.

był jeszcze nikły, a przemysł nie został przestawiony na produkcję wojenną. Sta-

ny Zjednoczone, wciąż oficjalnie neutralne, zaczęły energicznie umacniać wla

sną obronność dopiero po klęsce Francji, najpierw pod hasłem: „Wszystko oprócz

wojny", a następnie: „Powinniśmy stać się wielkim arsenałem demokracji". Dzięki

tym umiejętnie propagowanym hasłom prezydentowi Rooseveltowi udało się

pozyskać opinię społeczną i przeforsować w Kongresie - wbrew opozycji „izola-

cjonistów" - ustawę o lend-lease (11 marca 1941 r.) oraz dokonać (po napaści

japońskiej na Pearl Harbor) zmiany strategii obronnej, zgodnie z zasadą: „Naj-

pierw Niemcy, później Japonia".

Pozwoliło to prezydentowi wprowadzić na Ocean Atlantycki flotę - najsil-

niejszy rodzaj amerykańskich sił zbrojnych (pozostałe były słabe i zacofane). Do

jesieni 1941 r. udało się wprawdzie Stanom Zjednoczonym wystawić 40 dywizji-

lecz jedynie 3 spośród nich nadawały się do natychmiastowego użycia. Nie lepiej

przedstawiały się tez amerykańskie siły powietrzne. Opracowany do 25 września

1941 r. przez sztaby poszczególnych rodzajów sił zbrojnych tzw. kompleksów)

program zwycięstwa, wychodząc z przesadnego założenia, iż Niemcy i ich sate-

284

lici dysponują około 300 dywizjami, a w 1943 r. będą ich miały około 400, prze-

----wał konieczność doprowadzenia stanu osobowego armii do 8,8 min żołnie-

rzy z tego 2,2 min w lotnictwie (60 tys. samolotów). Armia lądowa miała liczyć

215 dywizji, w tym 60 pancernych i zmotoryzowanych. Na realizację tego pro-

grarnu przewidywano od półtora roku do dwóch lat. Wszystko zależało od tego,

czy ZSRR wytrzyma do tego czasu nacisk hitlerowskiej machiny wojennej. ZSRR

był więc -jak słusznie podkreśla Kowal - „wielką niewiadomą i wielką nadzieją

Ameryki"- Rozumiejąc to, prezydent Roosevelt postanowił, nie czekając na dal-

szy rozwój wydarzeń, udzielić Związkowi Radzieckiemu znacznej pomocy ma-

teriałowej, nawet za cenę osłabienia pomocy dla Wielkiej Brytanii, a także tempa

własnych zbrojeń".

Realizacja tego zadania wymagała przełamania wielu trudności i barier, w

tym przekonania antykomunistycznego w znacznej części społeczeństwa amery-

kańskiego. Wynikało to z zajadle antykapitalistycznej, antyreligijnej i antyburżu-

azyjnej retoryki bolszewików, co w połączeniu z paktem Ribbentrop-Mołotow i

wojną z Finlandią obrzydziło Amerykanom ideę sojuszu z ZSRR. Mimo to Roose-

velt polecił sekretarzom wojny i marynarki Henry'emu Stimsonowi i Frankowi

Knoksowi potraktować pomoc dla ZSRR jako sprawę „pierwszorzędnej wagi dla

bezpieczeństwa Ameryki". Prezydent USA pokonał też barierę religijną przez

wysłanie w pierwszej dekadzie września 1941 r. z misją do papieża swego osobi-

stego przedstawiciela M. C. Taylora w randze ambasadora. Misja powiodła się i

Watykan ogłosił przez swą radiostację, że z punktu widzenia Kościoła wojna w

obronie swego kraju jest dozwolona, natomiast wojna zaborcza potępiana. Szer-

mując tą tezą, Kościół katolicki w USA (katolicy stanowili 34 proc. wierzących

spośród 265 różnych grup wyznaniowych) zaczął informować wiernych, iż Sta-

ny Zjednoczone pomagają narodowi rosyjskiemu i że polityka ta jest słuszna

Po przełamaniu tej psychologicznej bariery na porządku dnia stanęła kwestia

form i rozmiaru pomocy oraz sposobu jej przekazywania.

Najważniejsze rozstrzygnięcia dotyczące współpracy gospodarczej sprzymie-

rzonych zapadły na konferencji moskiewskiej w dniach 29 września-1 paździer-

nika 1941 r. St any Zjednoczone reprezentował na niej Averell Harriman, a Wiel-

ką Brytanię - minister zaopatrzenia, zwolennik pomocy dla ZSRR lord William

Maxvell Beaverbrook. Na czele delegacji radzieckiej stał Józef Stalin. Beaver-

brook, mimo wskazówek Churchilla, nie dopilnował, by pomoc dla ZSRR po-

chodziła z amerykańskich zapasów, tylko forsował wsparcie bez zastrzeżeń, a

285

Harriman - w myśl zaleceń Roosevelta - dotrzymał mu kroku. 1 października

podpisano protokół dotyczący dostaw do 30 czerwca 1942 r. Dwa tygodnie póź

niej - 15 października - utworzono Komitet do spraw Koordynacji Dostaw Sojusz-

niczych. Jego przewodniczącym był początkowo Beaverbrook, a następnie minister

Anthony Eden. Na pokrycie zaplanowanych dostaw rząd ZSRR uzyskał amerykan-

ski kredyt w wysokości miliarda dolarów. Zgodnie z ustaleniami przyjętymi na spo

tkaniu Roosevelta z Churchillem w zatoce Argentia Kongres, na wniosek prezy

denta, rozszerzył również ustawę o lend-lease na Związek Radziecki.

Ponieważ na wojnie ogromną rolę odgrywa czas i ekonomika transportu

75 proc. dostaw do Związku Radzieckiego postanowiono przesyłać trasą północ-

ną. Była ona najkrótsza (1,5 tys. mil) i umożliwiała statkom, uzyskującym pręd-

kość 10 węzłów, dotarcie do celu w ciągu 10-12 dni. Docelowe jej punkty stano-

wiły: na zachodzie - szkockie porty Loch Eve i Scapa Flow oraz islandzkie Rey

kjavik i Hvalfiord, a na wschodzie - Archangielsk i Murmańsk

Pierwsze transporty sprzętu wojskowego do Związku Radzieckiego wyszły z

Anglii w sierpniu i we wrześniu na mocy układu między tymi państwami, zawartego

22 sierpnia 1941 r. Konwoje, składające się średnio z 8 statków, posiadały stosunko-

wo silną eskortę i osłonę okrętów wojennych, ponieważ droga ich wiodła w pobliżu

baz Kriegsmarine i Luftwaffe w północnej Norwegii. W rejonie Wyspy Niedźwie-

dziej konwoje przechodziły w odległości 350-400 mil od wybrzeży północnej Nor-

wegii i znajdowały się w zasięgu działań nieprzyjacielskiego lotnictwa. Z nastaniem

polarnej zimy i przesunięciem pokrywy lodowej trasa konwojów zbliżała się do

wybrzeży Norwegii na odległość zaledwie 150-200 mil.

Nieliczne sierpniowe dostawy sprzętu wojskowego były kroplą w morzu

potrzeb frontu wschodniego. Na podstawie porozumienia z 1 października mo-

carstwa zachodnie zobowiązały się więc dostarczyć Związkowi Radzieckiemu

większe ilości sprzętu i surowców w konkretnych terminach. Okazało się jednak.

iż nie są w stanie wywiązać się ze swoich zobowiązań, co spowodowało wzrost

napięcia w stosunkach brytyjsko-radzieckich. Rozładować je miała wizyta mini-

stra Edena w Moskwie w grudniu 1941 r. Przypadła ona na okres wielkich wyda-

rzeń polityczno-militarnych: klęski wojsk niemieckich pod Moskwą i napaści

japońskiej floty na Pearl Harbor. To ostatnie wydarzenie pociągnęło za sobą wy-

powiedzienie Stanom Zjednoczonym wojny przez pozostałe państwa Osi, a Ja-

ponii - przez Wielką Brytanię.

Zmiana sytuacji strategicznej rzutowała na moskiewskie rozmowy Edena.

Nie mógł on ofiarować Związkowi Radzieckiemu niczego nowego, a Stalin wy-

kazał pełne zrozumienie dla trudności zachodnich sojuszników ZSRR. Rozmo-

286

wy towarzyszącego Edenowi zastępcy szefa Sztabu Imperialnego gen. A. Nye'go

Z kierownictwem radzieckiego Sztabu Generalnego sprowadzały się do rozpa-

trzenia planu wspólnej operacji desantowej w Petsamo. Po sukcesach Armii Czer-

wonej rząd brytyjski nie był już jednak zainteresowany takimi działaniami, a ich

Planowanie miało raczej charakter dezinformacyjny

W tym okresie obie strony planowały wznowienie konwojów trasą pół

nocną, na których przyjęcie przygotowywano obok portu archangielskiego rów.

nież port murmański. W odróżnieniu od konwojów z 1941 r., liczących przecięt

nie 8 statków, zdecydowano się w okresie pory zimowej organizować duże kon-

woje, liczące 30 i więcej jednostek. Organizację i ochronę konwojów zapew.

niała brytyjska admiralicja z pomocą swych misji akredytowanych w Mo-

skwie, a także w Polarnym, Murmańsku i Archangielsku. Dwie misje brytyjskie

zajmowały się koordynacją wspólnych działań z radziecką Flotą Północną, wyk,

dunkiem i załadunkiem statków, formowaniem konwojów płynących na za-

chód, a także zabezpieczeniem materiałowym dla jednostek angielskiej floty i sił

powietrznych bazujących w radzieckich portach. Misja amerykańska zajęta była

głównie zaopatrywaniem swych statków w portach Morza Białego i Zatoki Kol-

skiej

2. Niemieckie przeciwdziałania

Pierwotny zamiar OKW uzyskania rozstrzygnięć na Dalekiej Północy przez woj

ska lądowe implikował wydzielenie w 1941 r. ograniczonych sił Kriegsmarine na

Morzu Barentsa. Podporządkowano je dowódcy sił morskich w Norwegii (Kom-

mandierende Admirał Norwegen) adm. H. Boehmowi z zadaniem ochrony wła-

snych linii żeglugowych do Kirkenesu i Petsamo. Nie przewidywano natomiast

współdziałania floty z wojskami lądowymi (podobnie zresztą jak na Bałtyku)

Zakładając, iż wojska lądowe osiągną w szybkim tempie wyznaczone cele natar-

cia, nie liczono się też z przeciwdziałaniem okrętów radzieckiej Floty Północnej

W większym stopniu uwzględniano możliwos'ć pojawienia się na tym akwenie

okrętów floty brytyjskiej.

Na wysunięte przez gen. Dietla żądanie zabezpieczenia przez marynarki

wojenną nadmorskiego skrzydła Korpusu Górskiego „Norwegia" adm. Boehm

skierował na przybrzeżne wody Półwyspu Kolskiego okręty podwodne, a na-

stępnie również niszczyciele. Działania niemieckich okrętów podwodnych

U-457 i U-566 na podejściach do Zatoki Kolskiej i w gardzieli Morza Białego

nie przyniosły w tym okresie większych sukcesów. U wejs'cia do Morza Białego

10 sierpnia zatopiły one jedynie okręt strażniczy Żemczug, 26 sierpnia - storpe-

dowały statek transportowy Marija Uljanowa (3870 BRT), a 28 sierpnia zatopiły

trałowiec Newa (633 BRT) oraz storpedowały okręt strażniczy.

288

Również rajdy niszczycieli 6 Flotylli, zmierzające do odciążania Korpusu

Górskiego przez atakowanie radzieckich linii żeglugowych (pierwszy rajd 12-13

lipca w rejon Wysp Gawriłowskich, ostatni 9-10 sierpnia w rejon Zatoki Kol-

skiej) zakończyły się niepowodzeniem. W wyniku kontrakcji radzieckich okrę-

tów,artylerii nadbrzeżnej i samolotów 4 niszczyciele zostały uszkodzone

Dowództwo Kriegsmarine zmuszone zostało do zastąpienia 6 Flotylli 8 Flo-

tyllą niszczycieli, wyposażoną w okręty nowego typu, z których każdy uzbrojo-

ny był w 4 działa kalibru 150 mm. 15 października powołano zarazem nowe

ogniwo dowodzenia: stanowisko dowódcy sił morskich Morza Lodowatego (Ad-

mirał Nordmeer), bezpośrednio podporządkowane dowodzącemu siłami morski-

mi w Norwegii (Admirał Norwegen), a nadrzędne wobec dowódcy polarnego

obszaru brzegowego (Admirał Polarkiiste)'

. Na nowe stanowisko wyznaczono

dotychczasowego „dowódcę krążowników" - wiceadm. H. Schmundta; jego sze-

fem sztabu został dotychczasowy dowódca 6 Flotylli niszczycieli kmdr A. Schul-

ze Heinrichs. W praktyce nowe dowództwo zaczęło funkcjonować w połowie

grudnia 1941 r.

W literaturze przedmiotu przyjmuje się zazwyczaj, iż skierowanie dużych okrę-

tów nawodnych do północnej Norwegii nastąpiło w wyniku wyraźnego żądania

Hitlera i wbrew opinii SKL oraz samego adm. Raedera. Przeczy temu treść doku-

mentu datowanego 20 października 1941 r„ sporządzonego przez kmdr. H. Assmanna,

oficera operacyjnego SKL. Jest to analiza sytuacji i projekt zadań sił morskich

Niemiec w wojnie przeciw Wielkiej Brytanii, przeznaczony dla kierownictwa

OKW i wszystkich rodzajów sił zbrojnych. Wychodząc nadal z założenia przyję-

tego przez dowództwo marynarki wojennej w lipcu 1941 r„ iż nawet całkowity

upadek Związku Radzieckiego nie wywrze decydującego wpływu na osłabienie

oporu Wielkiej Brytanii oraz udzielanie jej pomocy przez Stany Zjednoczone,

Assmann wyrażał niepokój o otwarte flanki frontu wschodniego. Pisał, iż „sytu-

acja na morzach arktycznych nie jest dotąd uregulowana. Punkty strategiczne

Murmańsk i Archangielsk stoją dla nieprzyjaciela otworem, stanowiąc dla do-

wództwa angielskiego, podobnie jak rejony Iranu i Kaukazu, okazję dla stworze-

nia zagrożenia północnej i południowej Hanki Europy". W konkluzji proponował

rozpatrzenie możliwos'ci skierowania na wody Arktyki grupy ciężkich okrętów

nawodnych. Zasadność takiego kroku argumentował koniecznością zabezpiecze-

nia zaopatrzenia Niemiec w rudę niklu, a zarazem zwalczania rosnącego na tych

wodach ruchu okrętów i statków brytyjskich. Należy zauważyć, iż ten ostatni

problem rozpatrywał pod kątem zniszczenia brytyjskiej floty, a nie zakłócania

systemu międzyalianckich dostaw materiałów wojennych

289

Dyslokacja ciężkich okrętów nawodnych w rejon Arktyki w praktyce po

dyktowana została -jak wiadomo - obawami Hitlera przed brytyjsko-radziecką,

inwazją w północnej Norwegii. Problem przerzucenia pancernika Tirpitz do Tron

dheimu, a krążownika Admirał Scheer do północnej Norwegii adm. Raeder refe-

rował Hitlerowi już 13 listopada 1941 r. Sprawę tę skonkretyzował w następnym

referacie 29 grudnia, informując, iż dyslokacja Tirpitza może nastąpić po 19 stycz

nia 1942 r. Hitler zażądał jednak (pod wrażeniem rajdu brytyjskich komando-

sów) skoncentrowania w Norwegii całej ciężkiej floty nawodnej, postulując wy

cofanie okrętów z Brestu'

Po zatopieniu w maju 1941 r. Bismarcka Hitler zrozumiał, iż okres bezkarnych

rajdów ciężkich okrętów nawodnych na Atlantyk skończył się. Bazowane w Breście

2 okręty liniowe o wyporności po 31 800 t - Scharnhorst i Gneisenau - wraz z

ciężkim krążownikiem Prinz Eugen (14 8001) były pod stałą obserwacją brytyjskie

go lotnictwa rozpoznawczego, a nasilające się na nie naloty bombowe stwarzały

groźbę całkowitego ich unieszkodliwienia. Pozbawione możliwos'ci działania, nie

były w stanie odegrać roli zawartej w znanej angielskiej maksymie Fleet in being

(dosłownie: „flota w istnieniu"). Dlatego też Hitler i Raeder byli zgodni co do tego.

iż siły nawodne mogą odzyskać potencjalne znaczenie, bazując w portach norwe-

skich, co stworzy zagrożenie dla linii komunikacyjnych na północnym Atlantyku

przy jednoczesnym wzmocnieniu obrony wybrzeży norweskich.

Kwestię koncentracji ciężkich okrętów nawodnych w norweskich bazach

Hitler rozważał ponownie w rozmowie z Raederem 12 stycznia, stwierdzając, iż

na podstawie danych wywiadowczych, a także usztywnienia stanowiska Szwecji

spodziewa się w Norwegii brytyjsko-rosyjskiej akcji na wielką skalę. Należało

więc skoncentrować w norweskich fiordach silną grupę okrętów nawodnych.

„praktycznie -jak się wyraził - całą niemiecką flotę", która we współdziałaniu z

lotnictwem mogłaby zapewnić bezpieczeństwo tego regionu. Jeszcze bardziej

kategorycznie kwestię tę postawił 22 stycznia w rozmowie z wiceadm. K. Frickem,

stwierdzając, iż ma pewnos'ć w odniesieniu do brytyjsko-amerykańskich planów

na tym obszarze

Wykonując postulaty Hitlera, dowództwo marynarki wojennej przedyslokowa-

ło Tirpitza z Bałtyku do Wilhelmshaven, a stąd 14-16 stycznia do Trondheimu

Admiralicja brytyjska po wykryciu 17 stycznia okrętu przerzuciła główne siły

Home Fleet do Islandii i wprowadziła wiele s'rodków ostrożnos'ci, m.in. w odnie-

sieniu do arktycznych konwojów.

Stacjonujące w bałtyckich portach ciężkie krążowniki Admirał Scheer i Ad-

mirał Hipper SKL zamierzało przedyslokować do Norwegii po przeprowadzeniu

290

operacji wyprowadzenia okrętów z Brestu. Operację tę, pod kryptonimem „Cer-

berus", udało się Kriegsmarine przeprowadzić 12-13 lutego na ogół pomyślnie.

jednakże Scharnhorst i Gneisenau w czasie przejs'cia przez kanał La Manche

weszly na pola minowe i zostały uszkodzone. Trzeci z okrętów wyprowadzo-

nych z Brestu, ciężki krążownik Prinz Eugen, został 23 lutego storpedowany

przez okręt podwodny Trident, gdy wraz z krążownikiem Admirał Scheer zmie-

rzał do Norwegii.

Zamiast więc wszystkich ciężkich okrętów nawodnych w norweskich ba-

zach oprócz Tirpitza znalazły się ciężkie krążowniki Admirał Hipper (13 900 t),

Lutzów (11 700 t) oraz Admirał Scheer (12 100 t). Dwa ostatnie nazywane są też

w literaturze pancernikami kieszonkowymi. Szczególne znaczenie o strategicz-

nym charakterze miało jednak pojawienie się w norweskich bazach pancernika

Tirpitz, który podobnie jak bliźniaczy Bismarck górował nad każdym okrętem

flot sojuszniczych. Stąd w ocenie brytyjskiej admiralicji i samego Churchilla znisz-

czenie Tirpitza zmieniłoby sytuację na morzach s'wiata

Koncentracji ciężkich okrętów nawodnych w norweskich fiordach towarzy-

szyła dyslokacja w rejon Norwegii mniejszych okrętów nawodnych oraz znacz-

nej liczby okrętów podwodnych. Już w grudniu 1941 r. -oprócz wspomnianej

8 Flotylli niszczycieli kmdr. S. Pónitza-SKL skierowało na wody Morza Barent-

sa grupę okrętów podwodnych „Ulan", które od 9 grudnia zaczęły atakować bry-

tyjskie statki i konwoje, osiągając pewne sukcesy. Trudno jednak byłoby je po-

równywać do sukcesów okrętów podwodnych na Atlantyku, zwłaszcza u wy-

brzeży Stanów Zjednoczonych, gdzie w styczniu 1942 r. U-booty zatopiły 62

statki o wyporności 327 357 BRT

Z tych względów rozkaz Hitlera z 22 stycznia, nakazujący zwiększenie licz-

by okrętów podwodnych patrolujących wybrzeża Norwegii, wywołał konsterna-

cję w Dowództwie Sił Podwodnych i obawy o losy bitwy o Atlantyk, zwłaszcza

iz dyslokowane do Norwegii okręty podwodne miały otrzymać w gruncie rzeczy

defensywne zadanie wykrywania i likwidowania ewentualnych konwojów de-

santowych. Kierownictwo wojną morską, mimo protestów Donitza, już 24 stycz-

nia wydało rozkaz o skierowaniu na wody norweskie 8 okrętów podwodnych, a

połowie lutego liczba ich wzrosła do 20. Nie zostały one wycofane również w

następnych miesiącach, gdy niebezpieczeństwo inwazji na Norwegię w ocenie

OKW minęło: 12 marca otrzymały jednak nowe zadanie - zablokowanie dostaw

materiałów wojskowych do Murmańska i Archangielska.

Oprócz koncentracji w bazach norweskich sił morskich, które w maju 1942 r.

291

10 ścigaczy, 17 okrętów podwodnych (w tym 10 gotowych do działań

), prze

ciwko alianckim konwojom wydzielono znaczne siły 5 Floty Powietrznej, w tym

lotnictwa morskiego. Na jego czele stanął dowódca lotnictwa w północnej Nor

wegii gen. por. Bruch, któremu podporządkowani byli dwaj dowódcy („Flie

gerfuhrer Nordost") - dowódca lotnictwa północnego wschodu w Kirkenesie

płk A. Holle oraz dowódca lotnictwa Lofoty w Bardufossie (Fliegerfiihrer Lofo-

ten) ppłk H. Busch, a następnie płk E. A. Roth. Lotnictwo morskie w grudniu

1941 r. składało się ze sztabu 706 dywizjonu oraz 6 eskadr, spośród których 2

zostały przedyslokowane z Bałtyku i wyposażone w sprzęt przydatny w warun

kach arktycznych. Wraz z dyslokacją ciężkich okrętów nawodnych do baz w

północnej Norwegii przeniesiono tu nowe jednostki 5 Floty Powietrznej z rejonu

Stavangeru i Trondheimu oraz rozbudowano siły lotnictwa morskiego do 38 sa-

molotów na 14 marca 1942 r. i 55 - na 20 maja 1942 r. Podniesiono też spraw

ność bojową tych maszyn z 16 (w marcu) do 42 (w maju)

Oprócz lotnictwa morskiego (torpedowe wodnosamoloty typu He-115, BV-138

i Ar-196) znacznie wzmocniono lotnictwo bombowe, torpedowe i rozpoznawcze.

Na lotnisku w Banaku bazował 30 plb (Ju-88) oraz dywizjon 26 plt (He-111):

drugi dywizjon tego pułku bazował w Bardufossie. W Kirkenesie oprócz eskadr

5 plm bazował 1 dywizjon 5 plszt (bombowce nurkujące Ju-87). Jeden dywizjon

40 plrozp (FW 200) bazował w Trondheimie, a 2 dywizjony 5 plm (Me-109) w

Stavangerze, z tym iż w razie potrzeby przenoszono je na lotniska polowe w

północnej Norwegii i Finlandii. Na lotniskach w Bardufossie, Banaku i Kirkene-

sie bazowały też eskadry samolotów dalekiego rozpoznania Ju-88s oraz rozpo-

znania meteorologicznego Westa G. Liczba samolotów bojowych (oprócz my-

śliwskich i wodnosamolotów) wynosiła w połowie lipca 1942 r. 364 maszyny .

Rozpoczęcie operacji przeciwko arktycznym konwojom aliantów poprzedzała

analiza całokształtu sytuacji na Dalekiej Północy, przeprowadzona 14 marca przez

Sztab Dowodzenia Wehrmachtu. Stwierdzono, iż mocarstwa zachodnie zmierza-

ją do wzmocnienia potencjału obronnego ZSRR zarówno poprzez dostawy sprzętu

i materiału wojennego, jak też prowadzenie przygotowań do otwarcia drugiego

frontu. Organizowanie systematycznej komunikacji konwojowej w Arktyce może

oznaczać tworzenie przesłanek do realizacji obydwu tych celów. Zagraża to po-

zycjom niemieckim na północy Europy. W tej sytuacji konieczne jest zerwanie

połączeń morskich między Anglosasami a północnymi portami ZSRR i przeła-

manie morskiej przewagi nieprzyjaciela na tym obszarze za pomocą wszystkich

możliwych do skoncentrowania środków. Zadanie to jest nawet ważniejsze od

zachowania wybrzeża atlantyckiego.

292

Sztab Dowodzenia Wehrmachtu nałożył więc na Kriegsmarine zadania akty-

wizacji okrętów podwodnych (niezależnie od sytuacji atmosferycznej), a na lot-

nictwo - rozpoznawania i zwalczania konwojów oraz atakowania portów wyła-

dunkowych na wybrzeżu murmańskim. Dla zapewnienia współdziałania między

obu rodzajami sił zbrojnych nakazywał lokowanie sztabów we wspólnych rejo-

nach oraz wymianę oficerów łącznikowych. Jest rzeczą charakterystyczną, iż Sztab

Dowodzenia Wehrmachtu nie precyzował zadań dla dużych okrętów nawodnych,

których użycie -jak się wydaje - leżało całkowicie w gestii Hitlera

Ukształtowanie wybrzeża północnej Norwegii umożliwiało Kriegsmarine

bazowanie okrętów w rozproszeniu. Ciężkie okręty nawodne bazowały w Tron-

dheimie, Narwiku i Altafjordzie. Mniejsze jednostki stacjonowały w portach okala-

jących niezamarzający Varangerfjord - Kirkenesie, Vads0, Vard0 i Petsamo. Utwo-

rzono tam kotwicowiska i redy dla statków zaopatrzeniowych, zabezpieczone

polami minowymi i zagrodami sieciowymi.

Pierwsze ataki na murmańskie konwoje, przeprowadzane niewielkimi siłami

floty podwodnej, zanotowano dopiero na przełomie grudnia i stycznia 1942 r.

Okręty podwodne ze wspomnianej grupy „Ulan" atakowały na południe od Wy-

spy Niedźwiedziej konwoje PQ-7 i PQ-8, zatapiając 2 stycznia brytyjski frachto-

wiec Waziristan, a 17 stycznia niszczyciel Matabele oraz uszkadzając jeden frach-

towiec i radziecki trałowiec. 3 niszczyciele kmdr. Pónitza 13 stycznia wystawiły

4 zapory minowe (100 min KMC) w gardzieli Morza Białego.

Na początku marca wyszedł w morze konwój PQ-12 (16 statków). Równo-

cześnie wyruszył z Archangielska konwój QP-8 (15 statków). Przeciwko konwo-

jom skierowano po raz pierwszy pancernik Tirpitz (pod flagą dowódcy eskadry,

wiceadm. O. Ciliaksa) oraz 3 niszczyciele ze składu 5 Flotylli. Zespół okrętów

miał unikać walki z przeważającymi siłami, natomiast podjąć ją z równorzędny-

mi lub słabszymi, jeśli nie przeszkodzi to w wykonaniu podstawowego zadania -

zniszczenia konwoju. Na trasę konwoju skierowano też 4 okręty podwodne.

Wyjście okrętów zostało zdemaskowane przez samego Tirpitza, który zaata-

kował i zatopił samotny statek radziecki. Przed zatonięciem załoga zameldowała

drogą radiową o napaści, podając dokładne współrzędne. Po upływie 3 dni, gdy

okręty niemieckie nie odnalazłszy konwoju, wzięły kurs na bazę, Tirpitz został

zaatakowany przez startujące z lotniskowca Victorious brytyjskie samoloty tor-

pedowe (typu Albacore). Tylko dzięki umiejętnym manewrom pancernik uniknął

storpedowania.

293

Wydarzenie to poważnie zaniepokoiło dowództwo Kriegsmarine. Adm. Raeder

uważał, iż okręty niemieckie nie powinny, ze względu na brak lotniskowca, ryzy.

kować wyjs'cia w morze bez należytej osłony z powietrza. Wrócono do koncepcji

kontynuowania budowy lotniskowca Graf Zeppelin, przerwanej wskutek trudno

ści materiałowych. Mimo meldunków Raedera, iż prace nie zostaną zakończone

przed końcem 1943 r., Hitler postulował przekształcenie będących w budowie

4 dalszych jednostek w lotniskowce pomocnicze

Od ataku na PQ-12 datuje się istotny zwrot w niemieckiej strategii wojny mor

skiej, która od tej pory ścisłe wiąże się z walką o przerwanie tzw. konwojów mur-

mańskich. Hitler nakazał za wszelką cenę przerwać morską komunikację z ZSRR

Zadanie to powierzył wzmocnionym siłom nawodnym i podwodnym oraz 5 Flocie

Powietrznej. Idea tak zdecydowanej walki przeciw konwojom murmańskim wyni-

kała z przesadnej oceny roli dostaw sojuszniczych w umacnianiu radzieckiego po

tencjału wojennego. Dotyczyło to zwłaszcza niektórych rodzajów uzbrojenia o sto-

sunkowo niskiej wartos'ci bojowej, jak brytyjskie czołgi i działa polowe.

Następne konwoje, PQ-13 i QP-9, zostały zaatakowane przez 3 niszczyciele

z 8 Flotylli, lotnictwo bombowe i 6 okrętów podwodnych. W walce z eskortą

zatonęły: niszczyciel i okręt podwodny; zestrzelony też został bombowiec. Na

dno poszły 4 statki z materiałami wojennymi i trawler Sulki. Uszkodzone zostały

krążowniki Trinidad i Eclipse.

Walka o konwój PQ-13, którą Niemcy uznali za duży sukces, zapoczątkowa-

ła na Zachodzie polemikę w kwestii celowos'ci narażania statków i okrętów wo-

bec wyraźnego dążenia dowództwa niemieckiego do przerwania komunikacji

międzysojuszniczej przez morza arktyczne za pomocą skoncentrowanych w Nor-

wegii znacznych sił morskich i lotniczych. W wyniku interwencji Józefa Stalina

i prezydenta Franklina D. Roosevelta Winston Churchill musiał wywrzeć nacisk

na admiralicję, by kontynuowała operacje konwojowe. Prezydent Roosevelt wy-

pominał m.in. Churchillowi, że w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych

znajduje się (koniec kwietnia) 107 załadowanych statków, które powinny być

skierowane do portów przeznaczenia.

Dowództwo niemieckie istotnie przygotowało się do całkowitego przerwa-

nia międzysojuszniczej komunikacji w Arktyce. 13 kwietnia na naradzie poświę-

conej wojnie morskiej Hitler ponownie podkreślił, iż „zniszczenie konwojów pły-

nących do Murmańska jest obecnie głównym zadaniem"

Kolejną parę konwojów, PQ-14 i QP-10, atakowały niemieckie niszczyciele.

lecz złe warunki atmosferyczne utrudniały ich działanie. Konwój PQ-14, w któ-

rego skład wchodziły 24 statki, dostał się w strefę lodu i 16 okrętów zawróciło

294

jeden spośród nich został zatopiony przez okręt podwodny), a tylko 8 dotarło do

celu Z 16 statków QP-10 4 zostały zatopione.

Wraz z rozpoczęciem kolejnej operacji konwojowej brytyjskie bombowce

atakowały 28 i 29 kwietnia bazujący w Trondheimie pancernik Tirpitz, lecz bez

rezultatów, tracąc przy tym 7 maszyn. Konwój PQ-15 (25 statków) oprócz silnej

skorty osłaniała eskadra okrętów liniowych pod dowództwem adm. Toveya, a

QP-11 - m.in. krążownik Edinburgh. Niemieckie dowództwo postanowiło zaata-

kować obydwa konwoje przy użyciu niszczycieli, okrętów podwodnych i lotnic-

twa. 5 Flota Powietrzna dysponowała w kwietniu 1942 r. 165 samolotami bojo-

wymi, w tym 113 gotowymi do działań. Ataki na QP-11 rozpoczęły okręty pod-

wodne. 29 kwietnia storpedowany został przez U-456 krążownik Edinburgh i

zawrócił do Murmańska. Na dwustupięćdziesięciomilowej trasie zaatakowały go

3 niemieckie niszczyciele dowodzone przez kmdr. Schulze Heinrichsa. Dowódca

sił nawodnych na Północy wiceadm. Schmundt był przekonany, że działa brytyj-

skiego krążownika są niesprawne po ataku torpedowym. Błędna ocena koszto-

wała Niemców utratę flagowego niszczyciela Hermann Schoenemann. Storpe-

dowany ponownie Edinburgh również zatonął (dobity własną torpedą) wraz z

około 10 tonami wiezionego do Anglii radzieckiego złota.

Konwój PQ-15 też poniósł straty. 2 maja storpedowany został omyłkowo

polski okręt podwodny Jastrząb (5 marynarzy zginęło, 6 zostało rannych). Był to

eksamerykański okręt zwodowany w 1922 r., a przekazany polskiej marynarce

4 listopada 1941 r. Jego dowódcą został kpt B. Romanowski. Jastrząb wraz z 3

innymi okrętami podwodnymi zabezpieczał przejście konwoju PQ-15. W sektor

Jastrzębia wszedł niespodziewanie konwój aliancki, chroniąc się przed atakami

niemieckich samolotów. Gdy znalazł się nad zanurzonym Jastrzębiem, 2 okręty

osłonowe po wykryciu okrętu podwodnego obrzuciły go bombami głębinowymi.

Kpt Romanowski wynurzył okręt, lecz norweski niszczyciel i brytyjski trałowiec

ostrzelały go z dział. Jastrząb zatonął. W wyniku ataku 6 samolotów torpedowych

3 maja zatopione zostały 3 statki. Następne ataki samolotów niemieckich nie przy-

niosły już rezultatów, a pogorszenie pogody pozwoliło konwojowi dotrzeć do celu.

Jeden z angielskich niszczycieli staranowany został przez liniowiec King George IV.

Ogółem obydwa konwoje straciły 4 statki, krążownik, niszczyciel i okręt podwod-

ny- Kilka okrętów zostało uszkodzonych. Kilka dni później, 13 maja, w drodze po-

wrotnej z Murmańska (gdzie przechodził remont po wybuchu własnej toipedy) za-

topiony został przez niemieckie lotnictwo krążownik Trinidad

Do ataku na konwoje PQ-16(34 statki i 16 okrętów eskorty) oraz QP-12(15

statków) dowództwo niemieckie rzuciło główne siły 5 Floty Powietrznej (26 plt i

295

30 plb), która w końcu maja liczyła już 203 samoloty, w tym 141 gotowych do

działań. W wyniku kilkudniowych uporczywych ataków konwoju PQ-16, w któ

rego skład wchodził polski niszczyciel Garland, zatopionych zostało 7 statków ,

wyporności 43 205 BRT, wiozących 32 400 t ładunku, w tym 147 czołgów, 77 sa

molotów oraz 770 samochodów ciężarowych.

Garland był pierwszym wydzierżawionym przez polską marynarkę okrętem

brytyjskim. Podniesiono na nim banderę 3 maja 1940 r. W skład konwoju PQ-16

został włączony 20 maja 1942 r. po odeskortowaniu do Reykjaviku dużego trans

portowca. Już 24 maja obrzucił bombami głębinowymi niemiecki U-boot, a od

25 maja odpierał falowe ataki lotnictwa torpedowego i bombowego. Tragiczne dla

okrętu były naloty z 27 maja, gdy konwój znalazł się na wysokos'ci Nordkappu. Na

Garlandzie zaczęło brakować amunicji, a intensywność nalotów się zwiększyła. Straty

w konwoju rosły. Rozbitków z tonących statków nie miał kto ratować, gdyż zatrzy

manie się groziło trafieniem okrętu. Po południu niemieckie bombowce szczególnie

zaciekle zaatakowały Garlanda, trafiając go. Cała niemal artyleria okrętu została

zniszczona. Ze stuczterdziestopięcioosobowej załogi 25 marynarzy poniosło śmierć.

a 43 było rannych. 28 maja dowódca eskorty odesłał Garlanda do Murmańska,

przekazując mu sygnał: Salut to the very gallant Polish slup Garland

Dramatyczne losy PQ-16, śledzone z Londynu i Moskwy, wskazywały na

konieczność wzmocnienia ochrony dalszych konwojów, które w świetle białego

dnia narażone były nieprzerwanie przez wiele dób na ataki lotnicze. Dowództwu

Kriegsmarine uznało natomiast, iż panowanie lotnictwa 5 Floty Powietrznej nad

Morzem Barentsa umożliwia zaatakowanie następnego konwoju przez eskadrę

ciężkich okrętów nawodnych, które mogłyby całkowicie go zniszczyć. Tak więc

do walki o kolejny konwój do Archangielska - PQ-17 - obie walczące strony

postanowiły wprowadzić niemal wszystkie będące w ich dyspozycji siły i środki.

Brytyjska admiralicja oprócz bezpośredniej ochrony konwoju sformowała

dwie grupy osłony - bliższą i dalszą - pod dowództwem adm. J. Toveya. Po raz

pierwszy włączono do nich okręty amerykańskie. W skład eskadry dalszej osło-

ny pod bezpośrednim dowództwem adm. Toveya wchodziły: brytyjski lotnisko-

wiec Victorious i liniowiec Duke of York, amerykański liniowiec Washington.

brytyjskie krążowniki Cumberland i Nigeria oraz 14 niszczycieli. Siły te miały

operować między wyspami Jan Mayen i Niedźwiedzią, gotowe do zaatakowania

niemieckich okrętów nawodnych przez samoloty, a następnie przez okręty linio-

we. Eskadra bliższej osłony pod dowództwem kontradm. L. Hamiltona, w której

skład wchodziły: 2 krążowniki brytyjskie London i Norfolk oraz 2 krążowniki

amerykańskie Wichita i Tuscaloosa, a także 3 niszczyciele (w tym 2 amerykań-

296

skie) miała- zgodnie z rozkazem adm. Toveya- zbliżyć się do konwoju 2 lipca

osłaniać go przez 2 dni na najbardziej niebezpiecznym odcinku trasy. W odróż-

nieniu od konwoju PQ-16 grupa osłony bliższej nie nastawiała się na zapewnie-

nie konwojowi osłony przeciwlotniczej, lecz na walkę z okrętami nawodnymi - z

wyjątkiem Tirpitza, w starciu z którym krążowniki ze swymi działami kalibru

203 mm nie miały żadnych szans. W związku z tym kontradm. Hamilton zdecy-

dował jak najdłużej pozostawać niezauważonym przez nieprzyjaciela, manewru-

jąc na północ od trasy konwoju, poza zasięgiem wzroku.

Również sztab radzieckiej Floty Północnej przygotował w swej strefie ope-

racyjnej wzmocnione siły, wysyłając okręty podwodne na pozycje wzdłuż trasy

konwoju i tworząc silną osłonę lotniczą: 191 myśliwców, 61 bombowców i 27

samolotów rozpoznawczych.

Sam konwój PQ-17 składał się z 37 statków (w większości amerykańskich i

2 radzieckich) o średniej wyporności 6 tys. t. Sformowany w islandzkim Hvalfior-

dzie przewoził ładunek wartości 700 min dolarów, na który składało się: 297 sa-

molotów, 495 czołgów, 4246 samochodów ciężarowych i ciągników artyleryj-

skich oraz 156 tys. t innych materiałów. Widać z tego, iż był to konwój najwięk-

szy spośród dotychczasowych, wiozący niezwykle cenny ładunek, mogący w

znacznej mierze wspomóc Armię Czerwoną, prowadzącą w tym czasie ciężkie

walki obronne na południowym odcinku frontu. Dlatego wszelkie domniemania,

iż konwój z góry potraktowano jako „przynętę na Tirpitza", należy odrzucić jako

bezpodstawne

Do walki z konwojem PQ-17 dowództwo Kriegsmarine przygotowywało się

długo i starannie. Dowodzenie całością operacji przejął sztab grupy sił morskich

„Nord" (Północ) gen. adm. Carlsa w Kilonii, utrzymujący łączność z SKL w Berli-

nie. W związku ze znaczną odległością dzielącą sztab Grupy „Nord" od teatru dzia-

łań, jej rozkazy przechodziły przez sztab „Admirał Nordmeer" (wiceadm. H. Schmundt)

w Narwiku, który otrzymał też częściowe kompetencje operacyjne (jedynie w fazie

przygotowawczej). Taktyczne dowodzenie całością sił na morzu sprawował dowódca

floty wiceadm. O. Schniewind na Tirpitzu; podległy mu dowódca krążowników wi-

ceadm. Kummetz dowodził grupą ciężkich okrętów nawodnych.

Ponieważ w operacji dużą rolę odegrać miały siły 5 Floty Powietrznej (sztab

w Oslo, a wysunięte SD w Kemi koło Kirkenesu), przedsięwzięto dodatkowe

środki usprawnienia łączności z flotą, utrzymywanej dotąd przez oficera łączni-

kowego SKL w sztabie dowódcy Luftwaffe. Gen. płk Stumpff miał do dyspozy-

cji 264 samoloty bojowe pierwszego rzutu, w tym 103 bombowce Ju-88 (o zasię-

gu 650 mil przy obciążeniu 2 tys. kg bomb), 30 bombowców nurkujących Ju-87,

297

42 samoloty torpedowo-bombowe He-111, 15 torpedowo-bombowych wodno-

samolotów He-115 (zasięg 280 mil) i 74 samoloty rozpoznawcze trzech typów:

Ju-88, BV-138 oraz Focke-Wulf-200 „Condor" (zasięg 3620 km).

Celem ataku na konwój miało być całkowite zniszczenie statków i przerwa-

nie alianckich dostaw drogą północną. Uznano, iż najkorzystniejszym miesiącem

do wykonania tego zadania jest czerwiec, w którym na Morzu Barentsa przecięt-

nie bywa tylko 9 dni mglistych, a granica lodu przebiega jeszcze około 220-240

mil na północ od Nordkappu. Umożliwiało to dopadniecie konwoju przez okręty

z baz w północnej Norwegii w ciągu zaledwie 8 godzin oraz zapewniało współ-

działanie lotnictwa. Wychodząc z tych założeń, zastępujący chorego Ciliaksa wi-

ceadm. Schniewind proponował adm. Raederowi już 30 maja zaatakowanie kon-

woju wszystkimi siłami na całej trasie. Sztab SKL zaaprobował w zasadzie pro-

pozycję Schniewinda i do 4 czerwca dowództwo grupy sił morskich „Nord" opra-

cowało dyrektywę, zgodnie z którą w operacji pod kryptonimem „Rósselsprung"

(„Ruch Konia Szachowego") miały wziąć udział wszystkie będące w dyspozycji

siły. Duże okręty nawodne, skupione w fiordach West i Alta, miały wyjs'ć w mo-

rze, gdy konwój minie 50° wschodniej długos'ci geograficznej, by spotkać się o

100 mil na północ od przylądka Nordkapp i zaatakować między 20 a 30°. Kon-

cepcję operacji adm. Raeder przedstawił 15 czerwca Hitlerowi, który w zasadzie

ją aprobując, wskazał, iż konieczne jest siedzenie nieprzyjacielskich lotniskow-

ców i zniszczenie ich za pomocą lotnictwa przed wprowadzeniem do walki wła-

snej floty nawodnej

Konwój PQ-17 opuścił Hvalfiord wieczorem 27 czerwca. Ugrupowany był

w 9 kolumnach, a odległos'ć między statkami wynosiła 2 kable. Na czele było

6 niszczycieli, wzdłuż kolumn - 4 dozorowce i 7 trałowców, a w ogonie - 3 statki

ratownicze, 2 okręty oplot i statek z urządzeniem katapultowym dla samolotu

rozpoznawczego.

W tym czasie do Islandii wyszedł z Murmańska konwój QP-13. Składał się z 35

statków, ochranianych w strefie działania Floty Północnej również przez 3 radziec-

kie niszczyciele. Wykryty został 30 czerwca w rejonie Wyspy Niedźwiedziej 180

mil na północ od przylądka Nordkapp i siedmiokrotnie zaatakowany przez okręty

podwodne. Wobec wcześniejszego rozszyfrowania przez SKL taktyki murmańskich

Konwojów pojawienie się QP-13 było dla Niemców sygnałem, iż oczekiwany

konwój PQ-17 jest już na morzu. 1 lipca o czternastej trzydzieści został on wykryty

Przez samolot rozpoznawczy FW-200, a godzinę później - przez okręt podwodny

U-456. W tej sytuacji dowódca ochrony konwoju kmdr ppor. J. Broome i dowódca

eskadry bliższej osłony kontradm. Hamilton otrzymali meldunek o intensywnych

299

nalotach niemieckiego lotnictwa na Murmańsk, w związku z czym jako punkt

docelowy konwoju ostatecznie wyznaczono Archangielsk.

Dowództwo niemieckie, nie orientując się jeszcze w ruchach floty brytyj-

skiej wyraziło zgodę na atakowanie konwoju przez lotnictwo i okręty podwod-

ne. Znajdujące się w tym czasie w Morzu Barentsa 10 U-bootów dowódca grupy

sił morskich „Nord" w Kilonii gen. adm. Carls podporządkował dowódcy sił mor-

skich w Arktyce wiceadm. Schmundtowi (ze stanowiskiem dowodzenia na okrę-

cie bazowym Grille w Narwiku). Ten na podstawie kolejnych meldunków U-408

i U-703 o trasie konwoju skierował wszystkie okręty podwodne na linie dozo-

rów, nakazując zarazem zaprzestanie atakowania konwoju QP-13. Tak więc

wszystkie siły skoncentrowano na zaatakowanie konwoju PQ-17.

2 lipca gęsta mgła uniemożliwiała przez większą część dnia obserwowanie

konwoju przez niemieckie lotnictwo, a pierwszy atak okrętu podwodnego U-255

nie dał efektu, podobnie jak przeprowadzony o osiemnastej trzydzieści nalot sa-

molotów torpedowych He-115. Nie zdołały one się przedrzeć przez zaporowy

ogień okrętów eskorty. Jeden samolot został strącony, ale 3 pilotów umiejętnie

podebrał na morzu, na oczach załóg angielskich niszczycieli, inny wodnosamo-

lot He-115. Zła widoczność utrudniała obydwu stronom rozpoznanie lotnicze.

Niemieckie okręty nawodne dopiero w nocy z 2 na 3 lipca przeprowadziły plano-

wany manewr przesunięcia się na północ: z Trondheimu do Westfjordu przeszły

Tirpitz, Admirał Hipper i 3 niszczyciele, a z Narwiku do Altafjordu - Lutzów .

Admirał Scheer. Przechodząc jednak nierozpoznanymi należycie wewnętrznymi

szkierami, Lutzów i 3 niszczyciele doznały uszkodzeń, w wyniku czego zostały

wyłączone z planowanej operacji. Dalsze jej losy zależały od decyzji Hitlera.

Ponieważ jednak był on w tym czasie w sztabie Grupy Armii „Południe", przed-

stawiciel Raedera przy fuhrerze wiceadm. T. Krancke, me mogąc uzyskać z nim

połączenia, poradził Raederowi, by działał według planu. Około godziny dwu-

dziestej gen. adm. Carls rozpoczął koncentrowanie wszystkich okrętów w Alta-

fjordzie. Rozkaz został wykonany i do godziny dziesiątej 4 lipca Tirpitz i Hipper

dołączyły do Scheera i niszczycieli.

Rozpoczęcie operacji „Rósselsprung" zależało od wykrycia ciężkich okrę-

tów alianckich. Zadanie to otrzymali gen. płk Stumpff i jego sztab w Oslo. Do

3 lipca włącznie niemieckie lotnictwo rozpoznawcze nie wykryło jednak ani eska

dry adm. Toveya, ani grupy krążowników kontradm. Hamiltona. Dopiero gdy

Hamilton uznał, iż nadeszła pora ujawnienia się jego eskadry, i dołączył do kon-

woju, zaczęły napływać sprzeczne meldunki o siłach i składzie jego grupy. Sa-

moloty rozpoznawały tylko krążowniki, a okręty podwodne, wprowadzone W

300

błąd fałszywym kominem Londona, meldowały o jednym liniowcu. Ponieważ

konwój znajdował się na 25" długości wschodniej, a więc na wysokości Nord-

kappu' dowództwo 5 Floty Powietrznej zdecydowało się, nie czekając na dalszy

rozwój wydarzeń, zaatakować zmasowanym nalotem bombowców i torpedow-

ców. 4 lipca o dwudziestej dwadzieścia atak rozpoczęła 1 eskadra 26 plt licząca

23 torpedowce He-111. Jej łupem padły 3 statki, w tym radziecki Azerbejdżan.

po zakończeniu nalotu niespodziewanie nastąpił najbardziej dramatyczny mo-

ment całej operacji. O godzinie dwudziestej pierwszej jedenaście kontradm. Ha-

milton otrzymał rozkaz natychmiastowego odejścia na zachód, a o dwudziestej

pierwszej dwadzieścia trzy kmdr ppor. Broome - 2 telegramy następującej treści:

,Tajne! Pilne! Ze względu na zagrożenie ze strony okrętów nawodnych konwój

powinien rozproszyć się i podążać w kierunku rosyjskich portów" i „Tajne! Bar-

dzo pilne! Zgodnie z telegramem z 4 lipca z godziny dwudziestej pierwszej dwa-

dzieścia trzy konwój winien się rozczłonkować".

Decyzję o rozczłonkowaniu konwoju podjął pierwszy lord admiralicji

adm. Dudley Pound, mimo iż nie dysponował żadnymi informacjami o wyjściu

niemieckich okrętów z Altafjordu. Nie została ona podjęta niespodziewanie, gdyż

-jak utrzymuje Irving - Pound rozważał ją dużo wcześniej. Był on przeciwni-

kiem wysyłania konwojów do ZSRR w czasie polarnego dnia, zwłaszcza po utra-

cie krążowników Edinburgh i Trinidad. Konwoje te nazywał „kamieniem u szyi"

brytyjskiej floty.

Wykonując rozkaz admiralicji, dowódca konwoju kmdr J. Dowding do go-

dziny dwudziestej drugiej trzydzieści rozśrodkowal statki, nakazując im samo-

dzielnie podążać do Archangielska. Kontradm. Hamilton rozkazał natomiast

kmdr. ppor. Broome'owi dołączyć wraz ze wszystkimi niszczycielami do jego

eskadry, która wciąż podążała na zachód. Spodziewał się bowiem lada chwila

natknąć na eskadrę niemiecką. Gdy więc 5 lipca o trzeciej dwadzieścia dwie otrzy-

mał od admiralicji depeszę, iż okręty niemieckie opuściły Trondheim i Narwik i

znajdują się prawdopodobnie w Altafjordzie, zrozumiał, iż rozśrodkowanie kon-

woju, a zwłaszcza pozbawienie go osłony niszczycieli, było w gruncie rzeczy

posunięciem bezzasadnym.

Sztaby niemieckiej marynarki wojennej zorientowały się z meldunków

U-bootów i przechwyconych depesz admiralicji, iż konwój PQ-17 został roz-

srodkowany. Potwierdziło to rozpoznanie lotnicze. Okręty podwodne meldowa-

ty też o pospiesznym odejściu na zachód brytyjskich krążowników. W tej sytu-

---- gen. adm. Carls zaproponował Raederowi rozpoczęcie operacji „Róssel-

sprung". Ten jednak, zobowiązany przez Hitlera do ostrożności, czekał na mel-

301