Konecki Tadeusz. Skandynawia w drugiej wojnie ?wiatowej

Подождите немного. Документ загружается.

decyzji Komitetu Obrony Państwa w styczniu 1942 r. przeformowano Murmański

Brygadowy Rejon OPL na Dywizyjny, liczący ogółem 83 baterie dział przeciwlot-

niczych i kompanii wkm. W marcu 1942 r. podporządkowano mu 22 DLM OPL

liczącą 67 samolotów".

Mimo iż bombardowania oraz działalność dywersyjna czyniły wiele szkód.

murmańska linia kolejowa funkcjonowała nieprzerwanie. Zbyt optymistyczne mel

dunki dowództwa 5 Floty Powietrznej ukształtowały jednak w Berlinie wypa

czony obraz sytuacji. Minister propagandy Trzeciej Rzeszy Goebbels już we wrze

śniu 1941 r. ogłosił, iż „kolej murmańska została bezpowrotnie zniszczona, nie

funkcjonuje i niepodobnajej odbudować". Kłam temu stwierdzeniu zadał na kon

ferencji prasowej po powrocie z Moskwy przez Murmańsk minister spraw zagra

nicznych Wielkiej Brytanii Eden, mówiąc: „Goebbels myli się. Linia kolejowa

jest w pełni sprawna, nieuszkodzona, funkcjonuje bezawaryjnie i sprawnie"

,32

Niedopuszczenie do przecięcia murmańskiej linii kolejowej przez wojska

Armii „Norwegia" miało ogromne znaczenie polityczno-gospodarcze i militarne

gdyż umożliwiło kontynuowanie w okresie miesięcy zimowych 1941/1942 (po

zamarznięciu Morza Białego) rozpoczętych jesienią 1941 r. przewozów alianc-

kich dostaw do Murmańska.

Z możliwością wykorzystania murmańskiego portu dla międzysojusznicznej

komunikacji nie liczono się jeszcze w pierwszych miesiącach wojny. Pojawienie się

w północnej Finlandii doborowych dywizji niemieckich i podjęcie przez nie ofensy-

wy na Murmańsk nakazywało Kwaterze Głównej Armii Czerwonej uwzględniać

możliwość przerwania obrony niezbyt przecież silnej 14 Armii. Świadczy o tym

decyzja Państwowego Komitetu Obrony z pierwszych dni lipca 1941 r. o ewakuacji

zakładów przemysłowych Obwodu Murmańskiego, w tym urządzeń portowych

Murmańska, Kandałakszy i Kemu. Z Murmańska ewakuowano wszystkie dźwi-

gi, 44 samochody ciężarowe i inny sprzęt portowy, a także 1068 specjalistów i wic-

iu mniej wykwalifikowanych robotników. W porcie pozostawiono około 700 robot-

ników, przeważnie niezdolnych do służby wojskowej.

Ewakuacja spowodowała spore trudności w funkcjonowaniu portu obsługu

jącego wojska 14 Armii. Do jej dyspozycji przekazano 20 dużych statków. Poja-

wiła się też potrzeba rozbudowy i modernizacji kilku starych przystani oraz wy-

budowania nowych na zachodnim brzegu Zatoki Kolskiej.

Duże usługi oddała 14 Armii i Flocie Północnej Murmańska Stocznia Re

montowa. Jej kierownictwo wymogło cofnięcie nakazu ewakuacji. Dzięki temu

stocznia przeprowadzała remonty mniejszych statków i okrętów oraz wykony

wała zamówienia dla 14 Armii, produkując granaty ręczne, miny i kompanijne

262

moździerze. W porcie i stoczni ze względu na brak siły roboczej pracowali mary-

narze, a także kobiety i młodociani. Dla portowców zbudowano 122 schrony na

37OO ludzi. W samym mieście na głębokości 60-65 m zbudowano schron miesz-

czący 2 tys. ludzi, a za miastem - stanowiska dowodzenia 14 Armii.

Nasilenie bombardowań lotniczych nastąpiło w okresie spokoju na froncie w

sierpniu 1941 r., a następnie w październiku. Mimo zamaskowania urządzeń por-

towych i obiektów w mieście bombardowania czyniły wiele szkód. Bomby zapa-

lające powodowały liczne pożary drewnianych budynków mieszkalnych, maga-

zynów, składów itp.

Problem portu murmańskiego stanął w całej pełni przed rządem radzieckim w

listopadzie 1941 r. Państwowy Komitet Obrony podjął wówczas decyzję o urucho-

mieniu go na okres zimy. Do tego celu potrzeba było przede wszystkim tysięcy rąk.

Mogło ich dostarczyć jedynie wojsko. W tej sprawie członek Państwowego Komite-

tu Obrony Anastas Mikojan zwrócił się z polecenia Stalina do sekretarzy: Obwodu

Murmańskiego - M. Starostina, i Republiki Karelofińskiej - G. Kuprijanowa. „Na

was, jako na członkach Rady Wojennej Frontu - powiedział Kuprijanowowi - na-

kłada się obowiązek odbudowy portu, ponieważ dysponujecie wieloma ludźmi [...]

Port trzeba odbudować nie później niż do 1 stycznia 1942 r., ponieważ sojusznicy

chętniej wysyłają statki w okresie nocy polarnej [...] Aż do wiosny Murmańsk bę-

dzie jedynym portem zdolnym do przyjmowania transportów"-

Wspólnymi siłami wojska i ludności cywilnej port murmański uruchomiono w

nakazanym terminie. Z Monczegorska i Kandałakszy wróciły dźwigi portowe. Mon-

towano je częściowo w Archangielsku i przeprowadzano pod osłoną okrętów wo-

jennych do Murmańska. Z prac umocnieniowych wycofano około 900 portowców,

zwiększając pospiesznie liczbę dokerów. W połowie grudnia do Murmańska prze-

niósł się sztab pełnomocnika Państwowego Komitetu Obrony, znanego polarnika

gen. mjr. Iwana Papanina. Przybyli tam również przedstawiciele brytyjskiego Mini-

sterstwa Transportu Wojennego. Stopień przygotowania portu do przyjęcia pierw-

szego konwoju szczegółowo sprawdzili w końcu grudnia 1941 r„ w drodze powrot-

nej z wizyty w Moskwie, angielscy eksperci i doradcy ministra Edena. Zgodnie

doszli do wniosku, iż port jest już gotowy do przyjmowania konwojów o ograniczo-

nej liczbie statków

Zwiększenie zadań Floty Północnej, wynikające zwłaszcza ze współdziałania

w osłonie konwojów z Wielkiej Brytanii, stwarzało konieczność systematycznego

wzmacniania sił morskich i powietrznych. Zgodnie z decyzją Państwowego Komi-

263

tetu Obrony Flocie Północnej została przekazana czcs'ć okrętów Floty Bałtyckiej

Do 20 sierpnia 1941 r., tzn. do przecięcia trasy żeglugowej na Kanale Białomor

sko-Bałtyckim, zdołano jednak skierować na Morze Białe tylko 8 okrętów pod

wodnych (spośród planowych 20) oraz 6 kutrów torpedowych i 4 kutry strażnicze

W 1942 r. zdecydowano się wysłać na Morze Barentsa różnymi trasami niektóre

okręty nawodne i podwodne Floty Oceanu Spokojnego, a drogą lądową - małe

okręty podwodne typu „M". Siły nawodne Floty Północnej wzmocniono też bry-

tyjskimi okrętami podwodnymi i nawodnymi, stacjonującymi czasowo w radzie,

kiej bazie Polarny, a od 1942 r. okrętami (początkowo trałowcami) przekazanymi

Związkowi Radzieckiemu przez Wielką Brytanię.

Zgodnie z decyzją Kwatery Głównej Armii Czerwonej 29 sierpnia zaczęto

też systematyczne wzmacniać lotnictwo Floty Północnej zarówno samolotami

radzieckimi, jak i zachodnimi

Powstrzymanie ofensywy Armii „Norwegia", a zwłaszcza jej Korpusu Gór-

skiego, umożliwiające wykorzystanie Murmańska dla priorytetowych zadań w dzie-

dżinie współpracy sojuszniczej, przewartos'ciowywało dotychczasową hierarchię

zadań Floty Północnej. Miała ona teraz skoncentrować siły i s'rodki na ochronie

komunikacji własnej i sojuszniczej, a także walce z nieprzyjacielską flotą na przy

brzeżnych wodach frontowych. Zabezpieczenie realizacji tych zadań od strony lądu

oraz odpowiedzialność za funkcjonowanie transportu kolejowego między Murmań-

skiem a centrum kraju spoczęły na wojskach Frontu Karelskiego.

W celu usprawnienia struktury dowodzenia wojskami Frontu Karelskiego we

wrześniu 1941 r. rozpoczęto organizację systemu grup operacyjnych na najwazniej

szych kierunkach. W 14 Armii utworzono 2 operacyjne grupy wojsk - Murmańsk;]

i Kandałaską, natomiast z wojsk 7 Armii - Miedwieżegorską i Maselską. W wyniki

poprawy strategicznego położenia Armii Czerwonej na początku 1942 r. rozpoczęto

systematyczne wzmacnianie wojsk Frontu Karelskiego. W ocenie jego dowództwu

siły stron walczących na odcinku Miedwieżegorską i Maselki zrównały się w sta

nach osobowych. Finowie mieli przewagę w artylerii i zdecydowanie górowali w

dziedzinie wyposażenia w strzelecką broń maszynową (dopiero w marcu Front Ka

relski otrzymał 15 tys. pistoletów maszynowych pepesza). W związku z tym Mie-

dwieżegorską GO otrzymała w końcu grudnia 1941 r. zadanie nacierania z podstaw

wyjściowych nad Kanałem Białomorsko-Bałtyckim zbieżnie na Powieniec i Pin

duszi. Maselską GO, której dowódcą został gen. Wieszczezierski - dotychczaso

wy dowódca 52 DP - z podstaw wyjściowych na północnym brzegu Segoziera

(Seesjarvi) miała wspomagać uderzenie Miedwieżegorskiej GO, nacierając w ogól

nym kierunku na Miedwieżegorsk i wieś Czebino. Samodzielna Brygada Narciarzy

264

Miedwieżegorskiej GO miała przeprawić się przez pokrywę lodową Zatoki Po-

wienieckiej w rejon Parguby (Paralahti) - około 8 km na południe od Miedwieże-

gorska - i przeciąć fińskim wojskom drogę na Kondopogę.

Maselską GO przeszła do natarcia 3 stycznia 1942 r., opanowując w pierw-

szym dniu wieś Wielika Guba. Wojska fińskiego II KA przeszły 5 stycznia do

kontrataku.

Związki Miedwieżegorskiej GO przeszły do natarcia 6 stycznia, osiągając

kraj miejscowości Powieniec. 11 stycznia walki na całym froncie ustały. Wojska

Miedwieżegorskiej GO wróciły na pozycje wyjściowe, a Maselskiej GO utrzy-

ały wieś Wielika Guba. W obydwu grupach wojska przeszły do obrony i umoc-

nienia zajętych pozycji

Przeciwnatarcie obu grup operacyjnych - Miedwieżegorskiej i Maselskiej -

ujawniło charakterystyczne wówczas dla całej Armii Czerwonej braki i niedoma-

gania w dziedzinie planowania, organizacji i dowodzenia, a także wyszkolenia

taktycznego i zaopatrzenia wojsk. Dowództwo Frontu Karelskiego poświęciło

tym problemom wiele uwagi. Już wiosną 1942 r. poprawiło się zaopatrzenie wojsk

w ciepłą odzież i żywność. Mąkę, tłuszcze i cukier front otrzymywał bezpośred-

nio z Murmańska, świeże ryby - z republikańskich gospodarstw rybackich. Dzi-

czyznę zdobywano w czasie polowań organizowanych przez związki taktyczne.

Dzięki poprawie zaopatrzenia w żywność udało się zapobiec masowym zachoro-

waniom żołnierzy na szkorbut (co dotknęło wojska niemieckie w Laponii).

W marcu 1942 r. wojska obydwu grup zostały połączone w 32 Armię. Jej

dowódcą został w czerwcu 1942 r. gen. por. Gorielenko, a 7 Armii - dotychcza-

sowy dowódca Miedwieżegorskiej GO gen. por. S. Trofimienko.

W marcu 1942 r. zreorganizowano też wojska Frontu Karelskiego na pozosta-

łych kierunkach operacyjnych. Utworzoną we wrześniu 1941 r. Kandałaską GO

przekształcono w 19 Armię. Jej dowódcą został dotychczasowy dowódca grupy

(były dowódca 104 DP) gen. mjr S. Morozów. Zlikwidowano zarazem Murmań-

ską GO (dowódca gen. mjr G. Wieszczezierski), a dowództwo 14 Armii objął po

gen. R. Paninie gen. mjr W. Szczerbakow. Wojska sformowanej również jesienią

1941 r. Kemskiej GO na kierunkach Louhi i Uchty weszły w skład nowo utworzonej

26 Armii. Jej dowódcą został gen. mjr N. Nikiszyn (były dowódca 52 DP). Ponie-

waż drogi Louhi-Kestenga i Kem-Uchta, wyznaczające dwa kierunki operacyjne

armii, dzieliła stusześćdziesięciosiedmiokilometrowa przestrzeń - całkowicie nie-

dostępna dla wojsk, bez dróg rokadowych - obydwa odcinki frontu 26 Armii były

od siebie, w gruncie rzeczy, izolowane; okrężne połączenie zapewniała armii mur-

mańska linia kolejowa i wiodące od niej drogi dofrontowe.

265

W ocenie dowództwa Frontu Karelskiego kierunek Uchta-Kem - na którym

54 DP 7 Armii już w końcu lipca 1941 r. powstrzymała natarcie Grupy „F" fiń

skiego III KAna rubieży jeziora Kis-Kis - nie był zagrożony. Natomiast kierunek

Kestenga-Louhi był dla wznowienia działań zaczepnych Armii „Laponia" do.

stępny i nęcący; od stacji Louhi wojska fińskiego III KA dzieliła tylko czterdzie-

stokilometrowa odległość w terenie dogodnym do natarcia. Od lutego 1942 r.

dowództwo Frontu Karelskiego rozpoczęło więc wzmacnianie właśnie tego kie-

runku. W dyslokacji i zaopatrzeniu broniących się tu wojsk dużą rolę odegrał

oddany do użytku trzydziestosześciokilometrowy odcinek odnogi murmańskiei

linii kolejowej od stacji Louhi, a także droga rokadowa od 35 kilometra drogi

Kestenga-Louhi do Jeltoziera na prawym skrzydle obrony.

Dowództwo Frontu Karelskiego postanowiło też uprzedzić przygotowywa-

ne - według jego rozeznania - na maj 1942 r. natarcie wojsk niemiecko-fińskich

i odbić Kestengę. Na podstawie dyrektywy Kwatery Głównej z 27 marca 1942 r.

postawiło 26 Armii zadanie rozbicia broniących się tu wojsk dywizji SS „Nord"

i innych jednostek oraz wyjścia na rubież rzeki Sofianga - między jeziorami Top

(Tuoppajarvi) i Pia (Paajarvi), a więc na pozycje nadgraniczne.

Natarcie rozpoczęte 24 kwietnia, wsparte 33 bateriami dział 76 mm, rozwija-

ło się pomyślnie na prawym skrzydle, nie miało natomiast powodzenia w cen-

trum, głównie ze względu na brak artylerii większego kalibru, która mogłaby

zniszczyć silne umocnienia ziemne. Nad polem walki pojawiły się duże formacje

niemieckiego lotnictwa, które działając wzdłuż dróg, przede wszystkim dezorga-

nizowało zaopatrzenie wojsk. Dowództwo Frontu Karelskiego zmuszone zostało

do pospiesznej dyslokacji spod Murmańska pułku lotnictwa myśliwskiego oraz

środków obrony przeciwlotniczej. Walką z niemieckim lotnictwem kierował oso-

biście dowódca lotnictwa frontu gen. Timofiej Chriukin, późniejszy bohater obrony

Stalingradu.

Prawoskrzydłowe zgrupowanie uderzeniowe 26 Armii dokonało głębokiego

włamania, docierając 5 maja na odległość 3 km od północno-zachodniego skra-

ju Kestengi. Dalsze natarcie tego zgrupowania utknęło w bagnistym terenie. W

ciągu następnych 2 dni toczyły się tu zacięte walki. Obie strony ponosiły duże

straty.

Dowództwo Armii „Laponia", oceniając sytuację jako kryzysową, odrzuciło

jednak propozycję dowódcy III KA gen. Siilasvuo opuszczenia dotychczasowych

pozycji, a także Kestengi i cofnięcia się na rubież rzeki Sofiangi. Między do-

wództwem armii i korpusu wynikły ostre rozbieżności. Gen. Siilasvuo wyraźnie

oszczędzał wojska fińskie, główny więc ciężar walki spadał na jednostki nie-

266

mieckie. W tej kryzysowej sytuacji marsz. Mannerheim odrzucił prośbę gen. Dietla

podporządkowanie AOK „Lappland" 2 brygad piechoty, a przynajmniej jednej

-12 BP (z rejonu Maselki). Fińskie Naczelne Dowództwo zaproponowało nato-

miast OKW zwrócenie 163 DP (ściślej, 2 pułków będących w fińskiej dyspozycji

nad Świrem) w zamian za zwrot przez AOK „Lappland" fińskiego 14 pp. W ten

sposób marsz. Mannerheim chciał wykorzystać problemy dowództwa niemiec-

kiego dla planowanego jeszcze w 1941 r. wyodrębnienia 2 „narodowych" fron-

tów. By łatwiej uzyskać zgodę OKW, deklarował rozszerzenie frontu fińskiego o

odcinek Uchty.

Po pewnych wahaniach dowództwo niemieckie przystało na propozycje Man-

nerheima. Możliwe stało się przejście do kontrataku. Rozpoczął się on jednak do-

piero 15 maja i początkowo nie miał powodzenia. Nie powiodło się przeciwude-

rzenie 3 batalionów fińskich na skrzydłach i dopiero uporczywe ataki wojsk nie-

mieckich 21 maja doprowadziły do przełamania radzieckiej obrony na północ od

Kestengi. Wojska radzieckie zaczęły się cofać na pozycje wyjściowe. Gen. Siila-

svuo, wykonując rozkaz dowództwa armii, 23 maja zatrzymał przeciwnatarcie.

Dowództwo Armii „Laponia" wyjaśniało ten rozkaz pogłębiającymi się rozbież-

nościami między nim a dowództwem III Korpusu, podejrzewając, iż gen. Siilasvuo

oszczędza wojska fińskie, wykonując instrukcje Kwatery Głównej w Mikkeli

Podczas kwietniowej rewizyty marsz. Mannerheima w Rovaniemi gen. Dietl

zgodził się z naczelnym dowódcą armii fińskiej, iż wojska wrogich stron na Da-

lekiej Północy osiągnęły stan równowagi, uniemożliwiający którejkolwiek z nich

podjęcie skutecznych działań zaczepnych.

W ścisłym związku z operacją zaczepną 26 Armii dowództwo Frontu Karel-

skiego przygotowało podobną operację 14 Armii. Podobnie jak to było w przypad-

ku 26 Armii Kwatera Główna Armii Czerwonej i dowództwo Frontu Karelskiego

postawiły przed 14 Armią trudne zadania okrążenia i rozbicia wojsk 6 DG, odbloko-

wania przesmyku półwyspów Średniego i Rybackiego oraz odtworzenia granicy

państwowej od jeziora Czapr do zatoki Mała Wołkowaja (Mattivuono).

Natarcie, rozpoczęte 27 kwietnia trzygodzinnym przygotowaniem artyleryj-

skim, rozwijało się jednak powoli. Wojska zgrupowania uderzeniowego z trudem

zdobywały umocnione punkty oporu 6 DG. Dowództwo niemieckie zaskoczył

natomiast desant morski, który w nocy z 27 na 28 kwietnia w sile 6 batalionów

12 BPM wylądował w 2 punktach między rzekami Lica i Titowką. Do walki z

desantem wprowadzono oddziały 136 psg odwodowej 2 DG.

Była ona na tzw. leżach zimowych w rejonie Petsamo i Kirkenesu, gotowa

do wsparcia 6 DG. Rozmach radzieckiego natarcia spowodował, iż już 27 kwiet-

267

nia oddziały 2 DG skierowano na linię frontu. Walki na 3 dni przerwała niezwy

kle silna burza s'nieżna. Według źródeł radzieckich przesądziła o losach calego

natarcia. W jej wyniku pokrywa śnieżna wzrosła do 3-5 m, w związku z czym

wojsko mogło się poruszać jedynie za pomocą nart oraz sań ciągniętych przez

psy oraz renifery. Mimo iż temperatura nie spadla poniżej minus 5"C, 1200 ra-

dzieckich żołnierzy skierowano do szpitali, a wielu pozostałych w pododdzia-

łach doznało również silnych odmrożeń. Duże straty poniosły też wojska nie-

mieckie

Kwatera Główna Armii Czerwonej wydała w dniach 10-11 maja dyrektywy

nakazujące przerwanie natarcia i ewakuację desantu. Natarcie 14 Armii skłoniło

dowództwo Frontu Karelskiego do wniosku, iż nieprzyjaciel z obecnymi siłami

nie jest w stanie przeprowadzić w lecie 1942 r. natarcia na Murmańsk. Dowódz-

two niemieckie natomiast - podejrzewając, iż natarcie radzieckie mogło mieć

związek z planem brytyjskiego desantu w północnej Norwegii, a jego daleko-

siężnym celem było zdobycie Petsamo, a może też Kirkenesu - postanowiło jesz-

cze bardziej wzmocnić wybrzeża Norwegii. Zaskoczone też było zaciętością i

częstotliwością radzieckich ataków (obliczono, że wojska radzieckie przepro-

wadziły ich ogółem 125). Mimo więc oceny, iż straty poniesione przez wojska

14 Armii (obliczono je na 6-8 tys. żołnierzy i około 100 jeńców) uniemożliwią w

najbliższym czasie ponowienie takiego natarcia, uznano zarazem, że kontrude-

rzenie wojsk własnych wymagałoby jeszcze większego ich wzmocnienia, niż do-

tychczas sądzono. Dowództwo Korpusu Górskiego po majowym natarciu 14 Armii

przestało myśleć kategoriami ofensywnymi, nastawiając się na długotrwałą woj-

nę pozycyjną. Odparcie majowego natarcia wojska Korpusu Górskiego okupiły

stratami 680 zabitych (15 oficerów), 2630 rannych (60 oficerów) i 60 zaginio-

nych (3 oficerów). Natarcie to przesadnie oceniano jako najbardziej zaciekłą bi

twę zimową w historii wojen

W 1942 r. wiosenne operacje zaczepne wojsk Frontu Karelskiego nie przy-

niosły więc spodziewanych wyników. Żadna z dwóch wykonujących je armii nie

zrealizowała zadań postawionych w dyrektywie Kwatery Głównej z 27 marca

nie odsunęła frontu na bezpieczniejszą odległość od murmańskiej linii kolejowej.

Niepowodzenia 26 i 14 Armii skłoniły dowództwo Frontu Karelskiego do odstą-

pienia od zamiaru wykonania podobnej operacji przez wojska 19 Armii na kan-

dałaskim kierunku operacyjnym. W trakcie działań ofensywnych Frontu Karel-

skiego zadano wprawdzie nieprzyjacielowi znaczne straty i osłabiono morale wojsk

niemieckich i fińskich, lecz nie wpłynęło to na zmianę zamiarów niemieckiego

dowództwa, które planowało na rok 1942 opanowanie Półwyspu Kolskiego. Za-

268

miar tenOKW przesunęło jedynie w czasie ze względu na ogólnie niekorzystną

sytuacje strategiczną Niemiec.

Zasięg i rozmach wiosennej ofensywy wojsk Frontu Karelskiego dobitniej

uzrnysłowił dowództwu niemieckiemu, iż podjęcie każdej nowej operacji zaczep-

nej w kierunku murmańskiej linii kolejowej wymaga nie tylko starannego jej

przygotowania pod względem operacyjno-taktycznym, lecz także osiągnięcia na

zamierzonym kierunku działań zaczepnych zdecydowanej przewagi liczebnej i

ogniowej. Dla OKW problemem numer 1 było pozyskanie dla planowanych dzia-

łań wydatnego współdziałania wojsk fińskich.

Nowe próby zacieśnienia niemiecko-fińskiej współpracy militarnej podjęte

zostały latem 1942 r. Wykorzystując siedemdziesiątą piątą rocznicę urodzin

marsz. Mannerheima, 4 czerwca 1942 r. przybył do Finlandii Hitler (wraz z Kei-

tlem) z krótką, kilkugodzinną zaledwie wizytą. Rozmowy Hitlera z prezydentem

Rytim oraz marsz. Mannerheimem według relacji tego ostatniego dotyczyły przy-

czyn wojny ze Związkiem Radzieckim, również w kontekście zagrożenia Finlan-

dii. Hitler nie podjął natomiast prób uzgodnień militarnych czy politycznych,

mimo że na miejsce spotkania przybyli generałowie Dietl i Stumpff. W końcu

czerwca Mannerheim rewizytował Hitlera w jego kwaterze w Kętrzynie. Kilku-

dniową wizytę w Finlandii złożył też w końcu lipca reichsfuhrer SS Heinrich

Himmler. Wizyty te nie wpłynęły jednak na istotną zmianę stanowiska Naczelne-

go Dowództwa Armii Fińskiej w kwestii współdziałania w planowanych przez

OKW operacjach zaczepnych. Według Erfurtha gen. Alfred Jodl na zadane mu

pytanie, czego OKW spodziewa się po Finach, miał odpowiedzieć lakonicznie:

„Niczego szczególnego"

W celu wykonania dyrektywy Hitlera nr 44 z 21 lipca 1942 r., nakreślającej

zadania 20 AG w operacji „Lachsfang", OKW podjęło w sierpniu 1942 r. kon-

kretne pertraktacje z Naczelnym Dowództwem Armii Fińskiej w sprawie współ-

działania. Dowództwo fińskie proponowało natarcie z rejonu Miedwieżegorska

2 dywizjami i 2 brygadami piechoty, a z rejonu Rukajarvi (Rugoziero) - 3 dywi-

zjami. 2 dywizje Frontu Maselskiego (1 i 4) miały rozwinąć natarcie. Taki współ-

udział w zamierzonej operacji strona fińska warunkowała jednak wcześniejszym

wyjściem wojsk niemieckich na linię murmańskiej linii kolejowej (w rejonie

Kandałakszy) oraz stałym jej obsadzeniem przez te wojska. Miało to uchronić

fińskie dowództwo od zarzutów ze strony parlamentu o sprowokowanie zerwa-

nia stosunków dyplomatycznych przez USA. Ponadto marsz. Mannerheim pod-

269

trzymywał warunek uprzedniego zajęcia Leningradu (w terminie do września

włącznie), a także wyjs'cia lewego skrzydła Grupy Armii „Północ" w rejon Wyte

gry (na południe od jeziora Onega) lub w centrum łuku rzeki Świr, wsparcia

fińskiej armii przez niemieckie lotnictwo oraz zwiększenia dostaw materiałów

pędnych i smarów.

Odpowiedź OKW przekazana 15 sierpnia za pośrednictwem gen. Talveli za-

powiadała bliskie już zajęcie Leningradu, większe wsparcie wojsk fińskich przez

lotnictwo niemieckie oraz zabezpieczenie ich w niezbędną ilość paliwa. Kwe-

stionowała natomiast żądanie Mannerheima osiągnięcia przez wojska Grupy Ar-

mii „Północ" nakreślonych rubieży. Według OKW wojska te musiałyby zostać

wzmocnione 5 DG przeznaczoną dla 20 AG. Tę sporną kwestię gen. Heinrichs

omawiał 24-26 sierpnia w kwaterze OKH w Winnicy. Rozmowy utknęły w mar-

twym punkcie. 30 sierpnia powiadomiono Finów o możliwości przesunięcia ter

minu operacji „Lachsfang" na marzec 1943 r„ zobligowano ich jednak do udzia-

łu w operacji „Nordlicht" („Zorza Polarna" - zajęcie Leningradu). Marsz. Man-

nerheim początkowo deklarował współudział w tej operacji małymi siłami i w

ograniczonym zakresie, wkrótce jednak przekazał Erfurthowi przez gen. Hein-

richsa, że z przyczyn politycznych Finowie nie mogą wziąć udziału w zdobywa

niu Leningradu

Nieprzejednane stanowisko dowództwa fińskiego, uzależniające udział ich

wojsk w operacji „Lachsfang" od uprzedniego zdobycia przez Grupę Armii „Pół-

noc" Leningradu, zmusiło Niemców do przewartościowania swych planów i kon-

cepcji. Dowództwo Grupy Armii „Północ" zaplanowało w lecie 1942 r., po za-

kończeniu na przełomie czerwca i lipca likwidacji włamania wojsk radzieckiej

2 Armii Uderzeniowej gen. Andrieja Własowa na zachód od rzeki Wołchow, dwie

operacje lokalne: „Bettelstab" („Kij Żebraczy") - natarcie na radziecki przyczó-

łek pod Oranienbaumem, i „Moorbrand" („Pożar Bagniska") - likwidacja wła-

mania wojsk radzieckiej 54 Armii w rejonie Pogostie. Pod wpływem żądań Fi-

nów i Hitlera Sztab Generalny OKH zmuszony jednak został 19 lipca - wbrew

stanowisku Haidera - do czasowego odwołania tych operacji i przygotowania

planu zdobycia Leningradu. Na stanowisko Hitlera w tej kwestii wywarły wpływ

meldunki o kontynuowaniu ewakuacji Leningradu oraz sprawnym funkcjonowa-

niu komunikacji przez jezioro Ladoga. Choć 26 maja wydano 8 KL rozkaz prze-

rwania jej, nie dało to spodziewanych rezultatów

Pomyślny rozwój ofensywy na południowym odcinku frontu utwierdzał Hitlera

w iluzji, iż Grupa Armii „Północ" zdoła przełamać obronę radzieckich pozycji i

zdobyć miasto. Wesprzeć ją w tym miały związki 11 Armii feldmarsz. Ericha von

270

Mansteina, wsławionego zdobyciem Sewastopola. Kierując Mansteina pod Lenin-

grad Hitler 23 sierpnia nakreślił mu podstawowy sens operacji „Nordlicht": ma być

na środkiem do celu, jakim jest opanowanie całego wybrzeża Bałtyku i zajęcie

Przesmyku Karelskiego. Powinna być wykonana w dwóch etapach: 1) odcięcie Le-

ingradu i uzyskanie połączenia z Finami; 2) zdobycie miasta i zrównanie go z

ziemją. Wstępny termin rozpoczęcia operacji ustalono na 14 września. Podległe Man-

steinowi związki 11 Armii (5 dywizji piechoty) oraz związki artylerii ciężkiej i wiel-

kiej mocy przejąć miały odcinek frontu 18 Armii w rejonie Mgi

Przygotowania do operacji przerwała ofensywa radziecka. Rozpoczęła się

27 sierpnia siłami wojsk frontów Wołchowskiego i Leningradzkiego na występ szlis-

selburski. Przełamanie frontu 223 DP 18 Armii przez związki odtworzonej 2 Armii

uderzeniowej gen. por. Kłykowa i poszerzanie wyłomu wywołało silne zaniepoko-

jenie OKW. Manstein, wezwany 4 września do Hitlera, otrzymał rozkaz zaangażo-

wania wszystkich sił w rejonie radzieckiego włamania dla uniknięcia katastrofy.

Zamiast więc brać udział w zdobyciu Leningradu, wojska 11 Armii wykruszyły swe

siły w „bitwie obronnej" na południe od jeziora Ladoga, która trwała do końca wrze-

śnia. W jej trakcie OKW musiało wzmocnić wojska Grupy Armii „Północ", m.in.

kierowaną uprzednio na południowy odcinek frontu 3 DG; w walkach tych zaanga-

żowana była też 5 DG oraz 4 dywizje piechoty i jedna strzelecka

Aktywne działania wojsk radzieckich pod Leningradem, zmierzające do li-

kwidacji występu szlisselbursko-siniawińskiego, nie zdołały wprawdzie osiągnąć

zamierzonego celu - deblokady Leningradu, lecz zniweczyły w zarodku zamiary

hitlerowskiego dowództwa. Miało to ogromne znaczenie dla dalszego biegu wy-

darzeń wojennych na całym północnym odcinku frontu radziecko-niemieckiego.

Już bowiem 1 września Hitler musiał odłożyć realizację operacji „Nordlicht" aż

do zakończenia bitwy na południe od jeziora Ladoga, a 7 października - do za-

kończenia operacji „Moorbrand". OKH rozkazem z 20 października zaleciło - w

miejsce operacji „Nordlicht" - prowadzenie lokalnych działań, zmierzających do

zacieśnienia pierścienia blokady Leningradu. Odwołanie 30 października związ-

ków 11 Armii z Grupy Armii „Północ" w związku z pogorszeniem sytuacji na

innych odcinkach frontu wschodniego gruntownie osłabiło możliwości wojsk nie-

mieckich pod Leningradem.

Zawiodły też próby przecięcia komunikacji na jeziorze Ladoga przez nie-

mieckie i włoskie jednostki pływające. Operacja „Klabautermann" (z udziałem

niemieckich i włoskich ścigaczy, bazowanych w Lahdenpohji, oraz zmontowa-

nych tam pod kierunkiem ppłk. Siebla specjalnych promów typu Katamaran,

wyposażonych w działa 88 mm i przeciwlotnicze 37 oraz 20 mm), miała na celu

271

zakłócenie komunikacji między Leningradem a „Wielką Ziemią", m.in. zdobycie

sztucznej wyspy Sucho, położonej na trasie między Nową Ladogą a Osinowcem

Wyspę obsadzał radziecki garnizon liczący 90 żołnierzy i 3 działa 100 mm. Ope

racja - kilkakrotnie przekładana ze względu na niesprawność sprzętu, niekorzystne

warunki atmosferyczne i trudności w zsynchronizowaniu akcji z OKL - przepro-

wadzona została ostatecznie 22 października. Nagły atak niemieckich jednostek

pływających, wspartych przez junkersy, zaskoczył nieliczny radziecki garnizon

lecz wysadzony desant nie zdołał całkowicie opanować wysepki. Siły Flotylli

Ładoskiej oraz lotnictwa frontów Wołchowskiego i Leningradzkiego podjęły prze

ciwdziałanie. Flotylla niemiecka zmuszona została do odwrotu, a kilka godzin

później niemiecki desant na wyspie Sucho został zlikwidowany. W listopadzie

niemieckie i włoskie jednostki pływające zostały ewakuowane z bazy w Lahden-

pohji, a plany ponownego ich użycia wiosną 1943 r. nie zostały zrealizowane

Niepowodzenia pod Leningradem przekreśliły realizację operacji „Lachs

fang" 20 AG na kierunku Kandałakszy. Już 5 września OKW odwołało decyzję

ojej realizacji w 1942 r., a 30 października - w terminie ustalonym na początek

1943 r. Było to - jak się okazało - odwołanie ostateczne. Rozkaz gen. Alfreda

Jodła z 29 listopada zapowiadał przejście wojsk 20 AG do realizacji strategii

defensywnej. Decyzję tę Jodl motywował informacjami o wyborze przez alian-

tów kierunku ofensywnych działań na południu Europy. Uznał zarazem, iż - u

odróżnieniu od południowego teatru wojny - wszelkie zagrożenie w tym rejonie

wykluczałoby szybki manewr wojskami. Dlatego też postanowiono zwiększyć

liczebność 20 AG ze 150 tys. (na 1 lipca 1942) do 172 tys. żołnierzy w końcu

grudnia. Osiągnięto ten stan, wystawiając słabą polową dywizję lotniczą (na

rozkaz Hitlera Luftwaffe wystawiła jesienią 1942 r. 22 dywizje lotniczo-polo-

we kosztem 170 tys. żołnierzy bez niezbędnego wyszkolenia), która miała zluzo-

wać niektóre bataliony kaemów w rejonie Kirkenesu, a także ubezpieczenie za-

głębia niklowego Kolosjoki. Zapowiadano też dyslokację do północnej Finlandii

20 DLek (strzelców), motywując ten krok koniecznością użycia wojsk górskich

na Kaukazie

Znamienną, niespotykaną dotąd cechą charakterystyczną rozkazu Jodła by ł

jego fragment o wyraźnym wydźwięku polityczno-propagandowym. Powtarzały

się w nim zwroty o wspólnej walce na śmierć i życie narodu niemieckiego i fiń

skiego, w której możliwe jest jedynie zwycięstwo lub zagłada.

Akcenty te nie były oczywiście przypadkowe. O ile już późną jesienie

1941 r. i zimą 1942 r. Finowie zaczęli wyzbywać się złudzeń o szybkim i łatwym

pokonaniu Związku Radzieckiego przez hitlerowskie Niemcy, o tyle załamanie

272

się jesienią 19^2

- wszelkich planów na północnym odcinku frontu, a zwłaszcza

radziecka kontrofensywa pod Stalingradem i działania ofensywne aliantów w

północnej Afryce podważyły ostatecznie wiarę narodu fińskiego w pomyślne za-

kończenie tej przeciągającej się awantury wojennej. Rząd fiński nie był jednak

jeszcze zdecydowany na szukanie realnych dróg wyjścia z wojny. Starania te

rozoczął (i to niekonsekwentnie) wiosną 1943 r. Rok 1942 znamionuje nato-

miast tendencja do rewidowania dotychczasowych stosunków niemiecko-fińskich

w dziedzinach gospodarczej i finansowej. 5 sierpnia 1942 r. minister spraw woj-

skowych Finlandii wysunął wobec gen. Erfuitha żądania dotyczące regulacji kosz-

ów pobytu wojsk niemieckich na terenie Finlandii. 6 sierpnia - w celu ograni-

czenia siły nabywczej żołnierzy Wehrmachtu - ustalono, iż jedynie część żołdu

hedą otrzymywali w markach fińskich, a na zakup licznych towarów wprowa-

dzono system kartkowy.

Finlandia przeżywała kolosalne trudności żywnościowe i transportowe. W

celu poprawy nastrojów żołnierzy i społeczeństwa fińskiego Niemcy zwiększyły

dostawy zboża, dzięki czemu zrównano fińskie i niemieckie racje żywnościowe.

Posłużyło to propagandzie hitlerowskiej do wysunięcia tezy, iż społeczeństwo

niemieckie dzieli się z towarzyszami broni „ostatnim kawałkiem chleba". Dla

przezwyciężenia trudności transportowych mianowano szefa wojsk kolejowych

armii fińskiej generalnym dyrektorem kolei żelaznych w Finlandii.

Sytuacja gospodarcza Finlandii w obliczu przedłużających się działań wo-

jennych wymagała rewizji wielu ustaleń przyjętych w przededniu wojny. Zlikwi-

dowano tzw. kredyt Buschenhagena. Było to ustalenie, iż strona fińska dostarcza

dowództwu Armii „Norwegia" 300 min marek fińskich na pokrycie wydatków

związanych z pobytem wojsk niemieckich na terenie Finlandii, a kwota ta będzie

następnie uwzględniana w niemiecko-fińskich rozliczeniach handlowych. Zgod-

nie z nową umową niezbędne kwoty intendent armii uzyskiwał od Ministerstwa

Gospodarki Rzeszy. Ze względu na poważny deficyt siły roboczej 10 lipca za-

warto w Rovaniemi układ, ograniczający normę zatrudnienia robotników fiń-

skich przez 20 AG z 10 tys. do 3,5 tys.

Jesienią 1942 r. nastąpiła zmiana statusu i organizacji delegatury OKW przy

Naczelnym Dowództwie Sił Zbrojnych Finlandii. Funkcjonujący od czerwca 1941 r.

Verbindungsstab Nord został zlikwidowany. Gen. Erfurth otrzymał tytuł: Deut-

scher General beim Oberkommando der finnischen Wehrmacht z uprawnieniami

i zadaniami dowódcy okręgu wojskowego na terenie południowej Finlandii (a

więc z wyłączeniem rejonu działań i obszaru tyłowego 20 AG). Był podporząd-

kowany bezpośrednio szefowi OKW. Sztabowi gen. Erfurtha (którego stan etato-

273

wy pozostawał bez zmian) podporządkowano komórki intendenta Wehrrnachtu

na terenie Finlandii, oficera łącznikowego, oficera łącznos'ci oraz pełnomocnika

do spraw transportu.

„Niemiecki generał" miał reprezentować OKW przy Naczelnym Dowód

twie Sił Zbrojnych Finlandii, czuwać nad realizacją żądań i postulatów, dbać o

zapewnienie współdziałania między siłami zbrojnymi obu państw oraz sąsiadu

jącymi armiami lub grupami armii i flotami, organizować obustronne Omawianie

sytuacji i wymianę poglądów, dbać o zaopatrzenie wojsk niemieckich, inspiro.

wać wymianę doświadczeń w dziedzinie organizacji i szkolenia wojsk"

Wysiłki hitlerowskich Niemiec zmierzające do ściślejszego związania Fin-

landii z blokiem państw faszystowskich w okresie zasadniczego przełomu w

wojnie, nie mogły jednak przynieść pożądanych efektów. Rząd fiński musiał bo-

wiem w coraz większym stopniu liczyć się z antywojennymi i antyhitlerowskimi

nastrojami większości społeczeństwa, które wraz z przedłużającą się wojną ule-

gały pogłębieniu. Naród fiński oczekiwał od rządu wyprowadzenia kraju z regre-

su politycznego, militarnego i gospodarczego, w który Finlandia tak lekkomyśl-

nie została wplątana.

Społeczeństwo fińskie nie mogło nie dostrzegać paradoksów polityki jego

rządu. Z niektórych zdawał sobie sprawę nawet poseł Niemiec w Helsinkach.

który wskazywał, że:

- według oficjalnej wersji Finlandia prowadzi wojnę defensywną, ale reali-

zuje ją za pomocą działań ofensywnych;

- Finlandia walczy wraz z Niemcami, nie jest jednak z nimi sprzymierzona i

nie uczestniczy w pozostałych przedsięwzięciach wojennych;

- Finlandia zerwała wprawdzie stosunki dyplomatyczne z Wielką Brytania.

nie znajduje się z nią wszakże w stanie wojny;

- Finlandia wyraziła zgodę na działalność w Helsinkach ambasady emigra-

cyjnego rządu norweskiego, nie ma natomiast przedstawiciela przy tym rządzie

- Finlandia przywiązuje dużą wagę do dobrych stosunków ze Szwecją, lecz

do ich praktycznej wartości podchodzi z dużym sceptycyzmem;

- Finlandia zalicza się do krajów demokratycznych, utrzymuje jednak ścisłą

więź wojskową, gospodarczą i kulturalną z grupą państw autorytarnych

''.

W zestawieniu Bliichera pomieszane zostały sprzeczności fundamentalne z pa

radoksami pochodnymi. Sprzecznością zasadniczą było niewątpliwie zawiązanie

274

alianu wojennego małego, demokratycznego państwa, w którym współrządzili so-

cjaldemokraci, a społeczeństwu obcy był rasizm, z najbardziej zbrodniczym faszy-

stowskim reżimem. Pakt ten skierowany byl przeciw państwu z pewnością nie na-

przedstawionemu przyjaźnie, lecz także nie agresywnie -jak usiłuje się to przedstawiać w

niektórych opracowaniach. Po lekcji „wojny zimowej" ZSRR - mimo przewagi eko-

nomicznej i militarnej - nie dążył do nowego konfliktu zbrojnego z Finlandią. Swiad-

czy o tym dobitnie słabe nasycenie wojskami nadgranicznej strefy w Karelii i Lapo-

nii)ogółem około 15 dywizji piechoty i jedna dywizja pancerna).

Niepowodzenia militarne hitlerowskiego agresora musiały wpłynąć na dal-

sze zaostrzenie się sprzeczności między agresywnymi celami wojny a obiektyw-

nymi interesami fińskiego narodu, który w coraz mniejszym stopniu wykazywał

zrozumienie dla szowinistycznych haseł odwetowych i „problemu wypędzonych

Karelczyków". Następstwem tych sprzeczności musiało być w przyszłości ze-

rwanie Finlandii z faszystowską Trzecią Rzeszą i zawarcie odrębnego pokoju.

ROZDZIAŁ SIÓDMY

Wojna na arktycznych morzach

1. Organizacja murmańskich konwojów

iasko „wojny błyskawicznej" przeciwko Związkowi Radzieckiemu zmusiło

OKW do przewartościowania dotychczasowych planów. Dotyczyło to również

Dalekiej Północy, której strategiczne znaczenie w końcu 1941 r. niepomiernie wzro-

sło. Wiązało się to z powstaniem Wielkiej Koalicji- sojuszu polityczno-militarnego

ZSRR z Wielką Brytanią i jej sprzymierzeńcami oraz wciąż jeszcze formalnie (do 7

grudnia) neutralnymi Stanami Zjednoczonymi. Na podstawie podpisanego 12 lipcu

1941 r. układu o wzajemnej pomocy między ZSRR i Wielką Brytanią oraz uznania

przez ZSRR Karty Atlantyckiej (podpisanej 12 sierpnia przez Stany Zjednoczone i

Wielką Brytanię) nawiązana została między sprzymierzonymi współpraca wojsko

wa. Znalazła swój konkretny wyraz przede wszystkim w zabezpieczeniu obszarów

peryferyjnych, zagrożonych potencjalnie przez Niemcy: na południu - Iranu, na

północy zas' - akwenów mórz arktycznych.

Przez te obszary przebiegały główne sojusznicze szlaki komunikacyjne do

ZSRR. Zabezpieczeniu komunikacji przez Iran służyła wspólna radziecko-bry

tyjska akcja prewencyjna - wprowadzenie do tego kraju wojsk sojuszniczych

Przeprowadzono ją we wrześniu 1941 r. w zasadzie bezkonfliktowo, zapobiega

jąc hitlerowskiej penetracji w tym newralgicznym rejonie.

Inny charakter, ze względu na bliskość frontu i bezpośrednią styczność

wrogiem, musiało mieć sojusznicze współdziałanie na Dalekiej Północy. Składa

ło się na to kilka ściśle związanych ze sobą czynników:

- po pierwsze - chodziło o współdziałanie na morzu, które było jedyną moż

liwą formą pomocy militarnej, jakiej Wielka Brytania mogła udzielić w 1941 r

Związkowi Radzieckiemu. Wybuch wojny radziecko-niemieckiej i powstanie fron

276

tu wschodniego, który zaangażował gros niemieckich sił lądowych, uwolniły Wiel-

ką Brytanię od groźby niemieckiej inwazji. Brytyjscy politycy zainteresowani

więc byli udzieleniem Związkowi Radzieckiemu wszechstronnej pomocy i pod-

trzymaniem zdolności bojowej Armii Czerwonej. Wielka Brytania nie posiadała

jednak wówczas wystarczających sił dla otwarcia nowego frontu działań lądowych,

który odciążyłby front wschodni. Plan wystawienia do jesieni 1942 r. 60 dywizji z

trudem był przez nią realizowany. Celowo zresztą unikała ona angażowania się w

wieksze operacje lądowe, trzymając się tradycyjnej zasady maksymalizacji wy-

siłków na morzu i minimalizacji na lądzie. Ponadto w brytyjskich sztabach prze-

ważały opinie, iż Związek Radziecki nie będzie w stanie stawić skutecznego oporu

Wehrmachtowi

;

_ po drugie - niemiecka blokada akwenów Bałtyku i Morza Czarnego spra-

wiła, że jedynie przez morza arktyczne brytyjskie okręty mogły względnie swo-

bodnie docierać do portów radzieckich oraz atakować bazy zaopatrzeniowe i li-

nie komunikacyjne niemieckich wojsk Armii „Norwegia". Północne radzieckie

bazy morskie i lotnicze mogły być też udostępniane brytyjskim okrętom i samo-

lotom;

- po trzecie - północna trasa morska między Wielką Brytanią a Związkiem

Radzieckim była -jak wykazała szczegółowa analiza - najkorzystniejsza. Trasa

przez Władywostok i dalej transsyberyjską linią kolejową miała wprawdzie -

według danych radzieckich - miesięczną przepustowość około 220 tys. t ładun-

ków (według ocen angielskich - o połowę mniejszą), lecz była niewygodna ze

względu na oddalenie portu wyładunku zarówno od centrów przemysłowych alian-

tów, jak i od frontu radziecko-niemieckiego. Poza tym od 7 grudnia 1941 r. mu-

siała być obsługiwana wyłącznie przez statki radzieckie ze względu na stan woj-

ny między mocarstwami zachodnimi a Japonią. W związku z tym wykorzysty-

wano ją niemal wyłącznie do transportu żywności. Trasa wiodąca przez Iran ze

względu na ograniczoną przepustowość linii kolejowych (do 60 tys. t miesięcz-

nie) traktowana była natomiast przez długi okres jako pomocnicza. Główną więc

trasą komunikacyjną z ZSRR był północny szlak morski.

Według radzieckich ocen sam Archangielsk miał miesięczną przepustowość

270 tys. t i mógł być też wykorzystywany w czasie łagodnych zim z pomocą lodola-

maczy. Z tego portu, oddalonego w linii prostej od linii frontu (Uchta) około 350 km

i mającego dogodne połączenie kolejowe przez Wołogdę z centrum kraju, można

było najszybciej dostarczać armii sprzęt i zaopatrzenie, a przemysłowi - niezbędne

surowce. Drugi duży port północny ZSRR - Murmańsk - miał mniej dogodną łącz-

ność komunikacyjną z centrum kraju; zarówno sam port, jak i murmańska linia ko-

277

Ogromne przestrzenie mórz arktycznych (zwanych też niekiedy Oceanem

Lodowatym Północnym), obmywające wybrzeża północnej Europy, do chwili

wybuchu drugiej wojny światowej były wykorzystywane w ograniczonym za

kresie ze względu na słabe zagospodarowanie ogólne tych rejonów i surowy

niegościnny klimat. Najbardziej żeglowne były akweny mórz: Białego, Barentsa

i Norweskiego; w mniejszym zaś stopniu mórz Karskiego i Łaptiewów oraz Pół

nocna Droga Morska.

Morze Norweskie stanowi część Oceanu Atlantyckiego między Półwyspem

Skandynawskim a Szetlandami, Wyspami Owczymi, Islandią, Wyspą Jan Mayer

i Wyspą Niedźwiedzią. Na południu łączy się z otwartym Atlantykiem i Morzem

Północnym, na północnym wschodzie z Morzem Barentsa, na północnym zacho-

dzie z Morzem Grenlandzkim.

Morze Barentsa rozciąga się między północnymi wybrzeżami Europy a wy

spami: Nową Ziemią na wschodzie, Ziemią Franciszka Józefa na północy oraz

Spitsbergenem i Wyspą Niedźwiedzią na północnym zachodzie. Płytką południową

część morza przy północnych wybrzeżach Europy pokrywa szelf kontynentalny

Szeroki pas wód między Nordkappem (Przylądkiem Północnym) a Spitsberge-

nem zwęża zimowa kra lodowa (na południe od Spitsbergenu niemal do Wyspy

Niedźwiedziej).

Zimowa żegluga na Morzu Barentsa stwarza wielkie trudności nawet dużym

i silnym jednostkom morskim. „W Morzu Barentsa zjednoczyły się złe duchy

wszystkich mórz świata [...] śnieg, grad, sztormy, fale, mgły [...] Morze jest jak

kocioł wrzącej wody. Nawet na głębokości 30 metrów okręt ma przechyły po 8

10" na każdą burtę"

. Taka charakterystyka doświadczonego marynarza po prze-

byciu 17 tys. mil z Władywostoku przez 8 mórz i 2 oceany jest znamienna i

oddaje chyba najlepiej właściwości tego północnego akwenu. Wysoka, sięgająca

7,5 m fala uszkadzała, a nawet zatapiała tak duże i silne okręty jak niszczyciele

Morze Białe, łączące się cieśniną Gorło z Morzem Barentsa, wżyna się głę-

boko w ląd północnej Europy między półwyspami Kolskim i Kanin. Od listopada

do maja jego przybrzeżne wody pokrywa całkowicie kra. Najważniejszymi por-

tami są Archangielsk, Kandałaksza i Biełomorsk.

278

Morze Barentsa łączy się na wschodzie z Morzem Karskim. Rozciąga się

ono miedzy wyspami Wajgacz, Nowa Ziemia i Ziemia Franciszka Józefa - na

zachodzie oraz Ziemią Północną i półwyspem Tajmyr - na wschodzie. Morze

Karskie wcina się cieśninami Bajdacką, Obską i Jenisejską w ląd Azji. Cieśnina

Willkickiego prowadzi z Morza Karskiego na Morze Łaptiewów.

Morze Łaptiewów rozciąga się od wybrzeży Azji, między półwyspem Tajmyr i

Ziemią Północną - na zachodzie, do Wysp Nowosybirskich - na wschodzie. Więk-

sz cześć morza leży na szelfie kontynentalnym. Cieśniny Dymitra Łaptiewa i San-

czikowa łączą Morze Łaptiewów z Morzem Wschodniosyberyjskim.

Wzdłuż północnych wybrzeży Rosji przez morza Barentsa, Karskie, Łaptie-

wów, Wschodniosyberyjskie, Czukockie i Beringa wiedzie tzw. Wielka Północna

Droga Morska. Jest najkrótszym szlakiem wodnym łączącym europejską częs'ć

Rosji z Dalekim Wschodem i stanowi ważne połączenie z portami przy ujściach

rzek syberyjskich. Pokrywa lodowa na większej części trasy utrzymuje się przez

8-9 miesięcy w roku; najbardziej dogodne warunki żeglugowe przypadają na

sierpień i wrzesień. Długość odcinka o największym zalodzeniu - od cieśniny

Karskie Wrota do portu Prowidienija - wynosi 5619 km

Nawigację, szczególnie zimą, zakłócają na morzach arktycznych nisko leżą-

ce chmury, długotrwałe mgły, uporczywe zadymki i zamiecie śnieżne. Sprzyjają

one jednak równocześnie maskowaniu płynących konwojów, atakom okrętów

podwodnych i nawodnych oraz wysadzaniu desantów. W czasie wojny znaczny

wpływ na żeglugę wywierały też polarne dnie i noce oraz przesunięcia pól lodo-

wych.

W rejonach podbiegunowych wiosną i jesienią występuje zjawisko białych

nocy, latem - polarnego dnia, a zimą - polarnej nocy. Na równoleżniku Murmań-

ska dzień polarny trwa 2 miesiące (od 20 maja do 25 lipca), a polarna noc - 45

dni (od 24 listopada do 18 stycznia). Na południowym cyplu Nowej Ziemi dzień

polarny i noc polarna trwają po 3 miesiące, a w pasie Ziemi Franciszka Józefa i

Ziemi Północnej - 4 miesiące.

Południowo-Zachodnia część Morza Barentsa, dzięki ciepłym wodom Prądu

Zatokowego, jest całkowicie wolna od lodu, nawet w okresie najsurowszych zim.

Południowo-wschodnia część morza, ze względu na lody, dostępna jest dla że-

glugi od połowy czerwca do połowy listopada. Na Morzu Białym lód utrzymuje

się do maja. Dzięki stałemu dryfowaniu lodów można przy użyciu lodołamaczy

Podtrzymać żeglugę na Morzu Białym w ciągu całej zimy. Morze Karskie i pozo-

stałe wschodnie morza arktyczne przez długi okres pokryte są lodem, a żegluga

możliwa tu jest najwyżej w ciągu 3-4 miesięcy w roku.

279

lejowa, będące w bezpośredniej niemal styczności z frontem, były narażone na stale

ataki nieprzyjacielskiego lotnictwa. Byl to jednak jedyny radziecki niezamarzający

port północny. Sprzyjającą okolicznością umożliwiającą korzystanie z niego w po

rze zimowej była noc polarna.

W celu udzielenia bezpośredniej pomocy wojskom radzieckim walczącym

pod Murmańskiem brytyjska admiralicja przygotowała operacje morskie prze

ciwko niemieckim lotniskom i portom w Arktyce. Zapowiedziana w liście Chur-

chilla do Stalina z 7 lipca 1941 r. pierwsza „poważna operacja" sprowadzony

została jednak w gruncie rzeczy do niezbyt udanego zbombardowania urządzeń

portowych w Kirkenesie i Petsamo. Wyznaczona do tej operacji eskadra kontr-

adm. W. F. Wake-Walkera („Force P"), w której skład wchodziły lotniskowce

Victorious i Furious, ciężkie krążowniki Devonshire i Suffolk oraz niszczyciele

Echo, Eclipse, Escapade i Intrepid, wyszła 26 lipca z Seidistjordu w Islandii, a po

uzupełnieniu w morzu paliwa 30 lipca podzielona została na 2 grupy. Pierwsza. z

Wctoriousem, podeszła pod Kirkenes i zaatakowała ten port, wysyłając do walki

20 samolotów toipedowych (Albacore) i 9 myśliwców (Fulmar). Ponieważ nie-

mieckie rozpoznanie lotnicze wcześniej wykryło zbliżające się okręty, samoloty

zostały przechwycone przez niemieckie myśliwce i ostrzelane przez artylerię prze

ciwlotniczą. Anglicy stracili 11 samolotów torpedowych i 2 myśliwskie, uszka

dzając jedynie niektóre stojące w porcie statki.

Druga grupa, z Furiomem, zaatakowała Petsamo (18 samolotów torpedo

wych i 20 myśliwców). Port był pusty, samoloty zrzuciły więc torpedy na cele

lądowe. Grupa straciła 2 samoloty. W drodze powrotnej 4 sierpnia samoloty z

Victoriousa (Furious ze względu na brak paliwa wrócił 31 lipca do bazy) zaata-

kowały port w Troms0

W tym samym czasie admiralicja usiłowała wprowadzić na wody Morza Ba-

rentsa inną eskadrę („Force K") w celu udzielenia pomocy obrońcom Murmań-

ska. Jej dowódca, kontradm. P Vian, po wizycie w Murmańsku odradził jednak

wykorzystywanie tej bazy ze względu na brak odpowiedniej osłony lotniczej.

Na rozkaz admiralicji poprowadził 27 lipca swą eskadrę (krążowniki Nige

ria i Aurora oraz 2 niszczyciele) na Spitsbergen w poszukiwaniu odpowiednie-

go kotwicowiska. Bliskość niemieckich baz lotniczych i brak odpowiedniego za

piecza utrudniały jednak urządzenie tam bazy, mimo iż rząd norweski wyraził na

to zgodę - wbrew statusowi archipelagu z roku 1920. Ostatecznie - w porozu-

mieniu ze Związkiem Radzieckim - zdecydowano się jednak zniszczyć kopalnie

węgla (radzieckie i norweskie) oraz inne obiekty, a także ewakuować ludność

cywilną. Akcję tę przeprowadzono na przełomie sierpnia i września 1941 i-

siłami floty brytyjskiej (eskadra kontradm. Viana), w której uczestniczyły także

statki kanadyjskie i oddział żołnierzy norweskich pod nadzorem przedstawi

280

cieli Norwegii i ZSRR. Wcześniej ewakuowano też norweski garnizon z Wyspy

niedźwiedziej.

W końcowej fazie akcji na Spitsbergen eskadra kontradm. Viana zaatakowa-

ła niemieckie linie komunikacyjne w pobliżu Petsamo. W Porsangerfjordzie 7 wrze-

śn ia wykryła konwój z żołnierzami 6 DG (2 statki z okrętami ochrony), zatapia-

jąc szkolny okręt artyleryjski Bremse. Statki transportujące 1500 strzelców gór-

kich, wykorzystując złą widoczność, skryły się w fiordzie. 10 września eskadra

powróciła do Scapa Flow

Rozmiary i efekty działań brytyjskiej floty na morzach arktycznych nie mo-

gły oczywiście zadowolić Związku Radzieckiego. Już w odpowiedzi na wspo-

mniany list Churchilla z 7 lipca Józef Stalin pisał, iż „wojskowe położenie Związku

Radzieckiego, podobnie jak i Wielkiej Brytanii, znacznie by się poprawiło, gdy-

by udało się otworzyć front przeciwko Hitlerowi na zachodzie - w północnej

Francji, i na północy - w Arktyce". W Arktyce Stalin widział konieczność zaan-

gażowania przez Wielką Brytanię jedynie sił morskich i powietrznych, a z wojsk

lądowych - dywizji ochotników norweskich. Deklarował zarazem udział w tej

operacji radzieckich sił lądowych, morskich i powietrznych.

Te nadzieje Związku Radzieckiego zostały wkrótce rozwiane. Wielka Bryta-

nia nie była przygotowana na zbyt ryzykowną -jej zdaniem - operację desanto-

wą na większą skalę zarówno we Francji, jak i w Norwegii. Już 20 lipca Churchill

pisał do Stalina, iż „lekka dywizja norweska nie istnieje, a wysadzenie na ląd

oddziałów czy to brytyjskich, czy rosyjskich na terytorium okupowanym przez

Niemców w warunkach nieprzerwanego światła dziennego nie wchodzi w rachu-

bę bez uprzedniego zabezpieczenia należytej osłony powietrznej myśliwców".

Powoływał się przy tym na brytyjskie doświadczenie z desantów w Namsos i na

Krecie. Ostatecznie więc Anglicy ograniczyli się do wspomnianych już operacji

morsko-powietrznych. W celu wzmocnienia radzieckiej obrony w Murmańsku

Churchill zadeklarował utworzenie tam bazy dla kilku brytyjskich eskadr my-

śliwców oraz okrętów podwodnych

Do planu wysadzenia desantu w Norwegii powracano jednak jeszcze kilka-

krotnie w 1941 i 1942 r. Forsował go sam Churchill. W końcu sierpnia 1941 r. -

na wiadomość o przygotowywanym przez AOK „Norwegen" nowym natarciu na

Murmańsk - polecił Komitetowi Szefów Sztabów ponowne rozpatrzenie możli-

wości desantowania wojsk brytyjskich w północnej Norwegii. Taki desant dawał

Wielkiej Brytanii kilka korzyści: rozwiązałby przede wszystkim w jakimś sensie

problem „drugiego frontu"; mógłby przyciągnąć na stronę sprzymierzonych Szwe-

cję wraz ze wszystkimi wynikającymi stąd, a niekorzystnymi dla hitlerowskich

281