Bartminski Jerzy. Slownik stereotypow / Бартмінський Єжі. Словник народних стереотипів і символів

Подождите немного. Документ загружается.

298

OGIEŃ PIEKIELNY dokumentacja OGIEŃ DEMONICZNY eksplikacja

299

WIDOWISKA BOŻONARODZENIOWE

5 - Ogień wieczny będzie zalany przez krew / krwawe łzy Jezusa.

Oto krew leją zbawienne rany, Ten ogień wieczny będzie zalany. ŁSE 1965/198; war: Po to krew

toczysz z najświętszej rany, ten ogień ... Bart Lub 255; Otóż krew broczy zbawienne rany, a ... zalany.

Bart Lub 271; Spojrzyj na obraz krwawemi łzami, tyn święty ogiń ... Bart Lub 224.

PIEŚNI POGRZEBOWE

6 - Idcie-z dobrzy, gdzie dobrota, otworzą się rajskie wrota. A wy gorsi, gdzie lichota,

w piekle - ogień, zła robota. Bo ta w piekle siarkę, smolę, nalewają; ścielą, ścielą strasne

łozę: miece, brzytwy, ostre noże. K 19 Kieł 147, tamże war., nadto ZWAK 1890/224.

PIEŚNI MIŁOSNE

7 - Godna jo se, godna, piekic!neg

o "ognia, aleś i ty g" odzień - po coś ku mnie chodził. Sad Podh

148.

8 - Dy mie

omówiyła ta jedna pr"qh"ownia, Dy una nie minie piekiclncg"o "ognia. Mika Oraw

40.

PIEŚNI DZIADOWSKIE

9 - W dniu Sądu Ostatecznego - dobrzy do nieba, źli na ogień wieczny.

A kiedy przyńdzie ów dzień ostateczny, dobrzy do nieba, źli na ogień wieczny. Ach jakież to

wtenczas bandzie narzekanie, zambów zgrzytanie. K 4 Kuj 68; war.: ... zli na uodzin wjeczn i. Biel

Kasz nr 69.

10 - W dniu Sądu Ostatecznego diabli dusze grzeszników porwą/wrzucą

w ogień piekielny.

Posłuchajcie, proszę was o straszliwym sądzie, Jak Pan Bóg złych, dobrych wraz sądzić zasiądzie

... Wtenczas czarci porwą duszę do piekła w ten płomień okrutny. Oj, będzie tam wtenczas płacz i

narzekanie Lud 1934-1935/52; war.: Słuchajcie, grześnicy, o straśliwym sądzie, kiedy na tym sądzie

sam Pan Jezus będzie, żywych i umarłych, wszystkich sądzić będzie. ... jakeś zasłużyło, tak ci płacić

będą, kiej carci okrutni na strasny sąd idą. Idą oni, idą, jako źli, okrutni, będą duse wrzucać w ten

ogień okrutny, będzie tam placu dość i zębów zgrzytania, na ojca, na matkę swego narzekania. K 46

Ka-S 329.

11 - Posłuchajcie, proszę, pilno, jak płacze niebo usilno. ... Najświętszej Panny błagajmy. By nam

dała ubłagać Syna Swego, złych lat doczekać nam nie dała. Postawion tam piec ognisty pójdzie w

niego lud nieczysty. K 48 Ta-Rz 209.

12 - Czerwieńce i talary Narobiły tej kary, Zem [bogacz] nie dawał ofiary. Za perły i łańcuchy

Krępują mnie złe duchy, Uczą mnie w piekle skruchy. Z aksamitu załeczony(m), W ogień piekła

wrzucony, Który jest z każdej strony. Nyr Kar 57.

13 - A syn niedobry na śmierć skazany. „O Jezu Chryste ukrzyżowany! Co ja mordował ojca

swojego, Oj, już nie ujdę ognia wiecznego". Nyr Kar 164.

BALLADY

14 - Przysłał-ci Pan Jezus dwóch aniołów z nieba, oj wzięni sierotkę prościuchno do

nieba. Przysłał-ci Pan Jezus dwóch czartów z piekła, oj wzięni macochę, by się w ogniu

piekła. K 21 Rad 88.

BAŚNIE

15 - [Kapitan okrętowy, któremu źle się wiodło zgodził się oddać duszę diabłu pod

warunkiem, że zawsze będzie miał dobrą bryzę. Kapitan nie chciał dotrzymać umowy. Za

radą przyjaciela postawi! warunki.] Zażądaj od djabła jak najsilniejszego wiatru i wypłyń

zaraz na morze pod wszystkiemi żaglami. Skoro statek twój pocznie biec bardzo chyżo, wyrzuć

kotew z łańcuchem, długości najmniej 200 metrów, a gdy w rękach pozostanie nie więcej nad

dwa ogniwa owego łańcucha przy spuszczaniu go do morza, każ czartowi zatrzymać statek.

wołając: „Dyweł stop!" Jeżeli mu się wtedy uda okręt wstrzymać, to sprawa twoja przegrana

... djabeł ze złości, że mu się nie udało porwać duszy do pieklą, począł gryźć ów nieszczęsny

łańcuch - leży więc i gryzie go do dziś dnia na dnie morskim tak, ze aż ogień piekielny w tym miejscu

bucha. Wisła 1916/115.

16 - Św. Piotr/ksiądz próbuje wydostać swą matkę z ognia piekielnego: a. za

pomocą trzech szczypiorów, b. po nitce.

a. Matka Piotrowa za życia tylko raz jednemu ubogiemu trzy szczypiorki od cebuli

dala. Za te trzy szczypiorki miał Piotr święty matkę swoją wyciągnąć z piekielnych toni ...

Zaczął więc najprzód za pierwszy szczypiorek ciągnąć, za który się matka uchwyciła, ale ten

się zerwał; tak samo i drugi; na koniec na trzecim już się prawie wydostała, kiedy w tym

spostrzegła, że się także kilka dusz kolo niej uwiesiło, a jako była zawsze zawistną kobietą,

tak i teraz zawołała: - „A wy przeklęte dusze, a wy potępieńce, a zaraz do pieklą napowrót.

Nie dla was niebo!" Spadły dusze do piekła, ale z nimi i owa niegodziwa kobieta gwoli zawiści.

LL 1957/2/39 [Poznańskie], nadto war.: K 15 Poz 172, Krz PBL nr 804.

b. [Sw. Piotr spuścił nitkę do piekła] Ale óna [matka św. Piotra] odezwała się

w gniewie: „Idźcie precz, mnie - to syn u Boga łaskę wyprosił, nie wam!" I otrząsnęła się

mocno, a wtedy nitka urwała się i ona jeszcze głębiej do ogieniaszka spadła. K 17 Lub 208.

c. Ale kiedy już ksiądz wychodził z tą laską [dziewięć razy święconą] ku bramie

piekielnej, matka obejrzała się i rzekła: - A wy, dusze potępione, po co się za mną wieszacie?

Nie jesteście godne przenieść się tam, gdzie ja się przeniosę! - I natychmiast wszystkie

duszyczki spadły, a zazdrośnica przepadła się aż na samo dno piekielne. LL 1957/2/38.

RELACJE POTOCZNE

17 - Wieczny ogień, to kiedyś mówili, że w piekle będzie. TN Motycz 1985.

18 - [O ogniu piekielnym:] Ten ogień nie pali, tylko parzy. O! Nie pali, bo człowiek by sie spalił w

nim. TN Chołowice 1985.

19 - Piekło to jest po prostu ciemność tam straszna, i gorąco bardzo. Tam jest ogień wieczysty.

TN Krasiczyn 1985.

BIBLIOGRAFIA: De Vries Dic 187, 247; D e l u me a u Jean, Grzech i strach. Poczucie winy tu kulturze Zachodu

XIII-XV1II w., Warszawa 1994; For Sym 74; Herd Lek 107-108; Tom Drz 132; Usp Rus 93, 94, 211-216, 218; Wrjrt

HofT 4/184-257,

-+OGIEŃ, OGIEŃ CZYŚĆCOWY, OGIEŃ NIEBIESKI.

Maria Kozioł, Joanna Szadura

OGIEŃ DEMONICZNY

Wstęp. Eksplikacja: Pochodzenie. Wygląd. Działania. Narzędzie. Lokalizacja. Czas. Obiekt. Dokumentacja:

Przysłowia. Pieśni dziadowskie. Ballady. Opowieści wierzeniowe i zapisy wierzeń. Bibliografia.

W polskiej kulturze ludowej ognistość/iskrzenie się przypisywano istotom mitycznym, np.

demonom sporzącym dobytek Mosz Kul 2/611, ich funkcje i więź z bogactwami zbliżają je do

żar-ptaka WTop siav 140-141. Są to: na Warmii i Mazurach kłobuk 6, inaczej chobołd, zły, lataniec 6,

Szyf MiW 107, Mosz Atl 2/35, też na Białostocczyźnie latawiec 8, podob. w Kociewskiem,

Malborskiem i Ziemi Chełmińsko-Dobrzyńskiej Mosz Atl 2/35; w Wielkopolsce skrzat K 15 Poz 28, na

Śląsku diabeł Sim Gad 29, por. Mosz Atl 2/35, na Lubelszczyźnie diabeł 9, Mosz Atl 2/35; demonom

powietrznym, np. Ognistemu Żmijowi, też ognistemu wężowi Pel Dem 54; smokowi K 14 Poz 101, Sim

Gad 185.

300

OGIEŃ DEMONICZNY - eksplikacja

OGIEŃ DEMONICZNY eksplikacja

301

x W baśniach i opowiadaniach wierzeniowych d i a b e ł ma pełno ognia w pysku Lud

1982/116, Piat Cechy 8; diabeł prycha/zionie ogniem Kot Podg 58; daje ognia z gęby, pluje ogniem K

14 Poz 6i; O. bucha z gęby/ust diabła/Boruty 5, podob. sim wierz 255, Pel

Dem 107, Piat Cechy 10; Lucyper nieci go Z paSZCZy 2, chucha O. Cisz Krak 254.

W baśniach częsty jest motyw s m o k a ziejącego ogniem K 14 Poz 101, Sim Gad 185, możliwe

jest, że smok suje na zmianę ogniem i mrozem ZWAK 1881/226-227. Na Kaszubach zanotowano

wierzenie o smoku, z którego paszczy zionie O. zawierający w sobie złote monety Sych SGKasz

5/98-99, ->złoto. Inny bajkowy obraz: Smok pyrskoł logniym i smołom, ogień mu z pyska wybuchał i

czorne mrókwie z tego łognia śmiel

O pol 80.

O. bucha/idzie z pyska, nozdrzy zwierząt pod których postaciami kryje się diabeł, np. czarnego

psa, który mioł ozór wywalony, ogień w garle ji zbonek zielony pimęndzy przi sobie susyl Lud

1899/366, Piat Cechy 7, z pyska psa pokazującego się o północy Sim

Gad 20, 118-121, Sim Wierz 255, Sim ŚlOpol 133, 151, Lig Śląsk 120, ŁSE 1963/109, Wisła 1903/565, Pel Dem 91,

Lud 1911/65; podob. Z pyska CZamegO k o n i a K 15 Poz 198, Sim Gad 144, podob Wisła

1903/564; z nozdrzy K 15 Poz 2ii; diabelskie konie sypią ogień z podków K 8 Krak 152, spod kopyt

LL 1962/1-2/77; O. sunie przed czarnymi końmi bez łbów śmiel Opól 82; z pyska czarnego

b a r a n a Lud 1899/365, Piat Cechy 7, z pyska okrutnego zwierza pilnującego skarbów LL

1962/3/41. Też źrebięciu (=diabeł) ogień zieloniaty z kufy buchał Pig Wyb 223.

W baśniach i wierzeniach szeroko rozpowszechniony motyw ognistego p t a k a (kłobuka,

raroga), któremu przysługuje szereg atrybutów związanych z O.: ogniste pióra, zianie O., ciągnięcie

za sobą ognistego ogona, związek z bogactwem (przynoszenie pieniędzy i ziarna) K 40 MazP 59, K 7

Krak 204, por. 9.

C z a r o w n i c a sunie 'zionie' ogniem ZWAK 1881/254, krzesze go paznokciem K 7 Krak 95.

O. bucha z ust różnych istot demonicznych np. z ust upiora K 17 Lub 96, zioiu z ust potępieńca ZWAK

1885/61, z ust wstającej z grobu zmarłej (strzygi) K 51 Sa-Kr 169, z ocy i z nosa i z piska stracha

ZWAK 1880/200.

® Wygląd O.D. zależy od tego, jakim istotom towarzyszy. Np. demona sporzącego dobytek

(kłobuka, latawca, chobołda) na Warmii i Mazurach opisuje się jako słup o g n i s t y 8, ptaka o

ognistym ogonie łub grzywie, który za sobą prowadzi płomień O. 6, gdy coś niesie swemu

gospodarzowi wygląda jakby płonął 6, jak miotła ognista

Sypiąca iskrami Mosz Kul 2/676, podob. Szyf MiW 113, Ognista drapaka Kul MiW 428, por. 9.

Mówi się o nim, że przybiega w ognistej osłonie K 40 MazP 59, jego lot porównywany jest do lotu

spadającej gwiazdy Mosz Kul 2/675, -►płomień demoniczny, ->gwiazda spadająca. S k r z a t

pokazuje się z błyszczącymi oczyma i pałającymi ogniem ustami K 15 Poz 28. O g n i s t e g o

Ż m i j a na terenach północno-wschodnich opisuje się jako człowieka z parą skrzydeł lub ptaka o

wężowym ogonie Tom Kos 118-119. Podczas swego lotu wygląda jak -►błyskawica. Wierzy się, że

gdy leci nocą, świeci się jak O., albo nawet miota z siebie iskry naokół, zapalając snopy, plewy Mosz

Kul 2/612. Widziano go jak przylatywał jako wietrzny wąż z ogniem Pel Dem 53.

Ognistość to jedna z istotnych cech diabelskości i demoniczności. Przejawia się ona nie tylko w

możności ziania nim przez istoty demoniczne, ale również manifestowała się w ich wyglądzie, por.

oczy ogniste/świecące/płomienne/czerwone (=pałające ogniem piekielnym) w obrazie diabla Mosz Kul

2/615, Kul Wiel 3/448, z ognistymi ślepiami Pet

Dem 110, czy wiła, czarownicy, upiora, boginek a nawet wodników Mosz Kul 2/615, ślepia potwora

pilnującego zaklętych skarbów ziały ogniem, którego płomienie były całkiem zielone Dek Sier 146. Też

smok ma ogniste ślepia Pel Dem 79. Przysługują tym istotom również ogniste atrybuty, np. diabeł ma

ognistą czapeczkę 3.

W i e l k o ś ć O. towarzyszącego istotom demonicznym interpretowana była jako rodzaj

miernika, np. wielkość ognistego ogona kłobuka zależy od wartości przynoszonych swemu

gospodarzowi dóbr 6, podob. K 17 Lub 74, K 40 Mazi' 57.

U a r w a 0.1). zależy od tego jakim istotom i zjawiskom towarzyszy, ale też uwarunkowana jest

ich specyfiką. O., w którym przepalają się pieniądze, jest n i e b i e s k i święt Nadr 105, Dek sier 48,

54-55, sinawy ZWAK 1880/4, niekiedy opisywany jako czerwony Wisła 1904/525. Wierzy się też, że

jego kolor zależy od zakopanego metalu Red. Golęcin 1993. O., którym posługuje się diabeł, ma

najczęściej c z e r w o n ą barwę Mosz Kul 2/615, pojawiają się też relacje, wedle których ma on

kolor z i e l o n y : np. ogień zieloniaty Pig Wyb 223, pilnujący skarbów potwór zieje zielonym ogniem

Dek Sier 146.

■ Działanie O.D., który towarzyszy istotom demonicznym to przede wszystkim palenie się, ale nie

spalanie. O., w którym czyszczą się pieniądze, nagle pojawia się i równie nagle znika, s k a c z e Kon

wiM 54, zawsze się przesuwa Lud 1965/267. O. towarzyszący istotom demonicznym p a l i s i ę :

Ognisty Chłop zrobił się jak snop słomy, taki srogi, iskry szły i palii się Dob Niem 114; skarb diabelski

tli się Dek sier 48, ale nie spala; O. towarzyszący kłobukowi nie szkodzi mu Mosz Kul 2/675, nie pali

domu, gdzie przebywa, choć obrażony kłobuk może ukarać człowieka pożarem Mosz Kul 2/675.

Ognisty Chłop odprowadzający nocą wędrowców do domu otrząsa obok drzwi iskry, ale nic. me robi

Plut Glog 120, jeśli jednak człowiek mu nie podziękował, to się taki ogień zrobił Plut Glog 99, 101,

110, 121, -»pożar. O., w którym przepalają się skarby, nie pozostawia po sobie żadnego śladu na ziemi

ZWAK 1890/135, ale wierzy się, że podczas każdego takiego „pożaru" skarbu jedna moneta zostaje na

ziemi 4; na przepalający się skarb należy rzucić, np. część odzieży, a ogień tego co zostanie nań

rzucone nie spala 12.

ł Ogień towarzyszący przepalaniu się skarbu jest narzędziem jego oczyszczenia. Są to „ognie

prawdziwe", którymi diabeł oczyszcza z rdzy i wilgoci zakopane pieniądze K 17 Lub 74, K 34 chel

258. Diabeł/Z?o;u(a miesza wtedy złoto w O. K 7 Krak 62, por. zwroty diabeł skarby pali Kul Wiel

3/443, pali się skarb K 40 MazP 80.

A Skarby palą się na polu I2a, na bagnach I2c, K 34 Chel 138, na rozstajach Dek Sier 48, na

łąkach Kon WiM 54, w dziupli starego dębu Dek Sier 54 i na cmentarzu LL

1958/2-3/79.

00 Czasem działania istot demonicznych jest noc, ale bywają też okresy/momenty szczególnej ich

aktywności, np.: ognistość/iskrzenie się przypisywane jest kłobukowi w momencie powrotu do domu z

łupem Szyf MiW 113, Pel Dem 206, zazwyczaj o północy 6.

W czasie suszy, wyschnięcia studni na Śląsku Opolskim spodziewają się nadejścia Ognistego

Chłopa 1, też przestrzega się: elito przi świycy lygać idzie, tego Łognisty Chop ze spanio łozbudzi

śmiel Opól 42.

Skarby wydobywać się mają na powierzchnię ziemi i przepalać wedle relacji ludowych w Kwietną

Niedzielę, kolo południa, gdy diabeł jest na ewangelii w kościele

302

OGIEŃ DEMONICZNY - dokumentacja

OGIEŃ DEMONICZNY dokumentacja

au;j

7a, przed rezurekcją ZWAK 1887/217; kolo św. Jana Lud 1965/269 Kartuzy; co roku od momentu

złożenia w ziemi ZWAK ISSO/4, co trzy lata K 17 Lub 74 albo co sześć, siedem lat

K 42 Maz 410, Szyf MiW 132, podob Hajd Nie 260, Dek Sier 146; także W noc przednoworocziią

K 29 Pok 122. Wierzy się też, że czyszczą się tyle razy, ile było złych uczynków przy nabywaniu ich K

15 Poz 48, -»płomień demoniczny.

Płonąca beczka tocząca się po drodze ukazała się o dwunastej w południe Sim

Gad 132.

♦ By zdobyć diabelski skarb O. nad nim należało przyrzucić/przykryć pierścio-

nkiem/czapką/chustką/butem (jakąś częścią odzieży), nożem 1. Wierzono, że w zależności od rodzaju

rzeczy rzuconej na O. skarb zapada się odpowiednio głęboko 7.

DOKUMENTACJA

PRZYSŁOWIA

1 - Kej dno studnie zaszkrobie, to Lognisty Chop do drzwiyrzi klupie. [Czas suszy jest

okresem częstych pożarów.] Śmiel Opól 41-42.

PIEŚNI DZIADOWSKIE

2 - Jak piorun trzasnął, łańcuch zabrzęczał, Wił się Lucypcr, jak wściekły jęczał,

Wszystkim złym duchom w piekle złorzeczył, Siarczysty ogień z swej paszczy niecił. Nyr

Kar 322.

BALLADY

3 - W niedziele, w niedziele poszła panna na ziele. I przyjechał do nij pan, z piekła

rodem sam szatan. ... Po czem żeś mnie poznała, żeś mnie takim nazwała? Po koniku po

wronym, i po siodle smolonem. Po uzdecce złocisty, po capecce ognisty. K 25 Mn?, 160, ballada

o dzieciobójczyni porwanej do pieklą, war.: Biel Kasz nr 86.

OPOWIEŚCI WIERZENIOWE I ZAPISY WIERZEŃ

4 - Śladem po przepalaniu się pieniędzy jest zlota/srebrna moneta znaleziona

W miejSCU palenia się Ognia. Krz PBL nr 8014, nadto war.: ZWAK 1880/4.

5 - Diabłu ogień bucha z pyska.

Z pyska mu [diabłu] "ogiń buchoł LL 1962/1-2/76; widzieli, jak mu ogień z gęby buchoł i jak mu

ślepia świeciły. Sim Gad 27.

6 - Kłobuk/chobołd/lataniec [=demon sporzący dobytek] wygląda jak ognista

miotła i sypie iskrami.

Kłobuk, gdy coś niesie, leci jak płonąca drapaka lub tylko jego ogon wygląda jakby płonął. Sypie

on iskrami tym więcej, im cięższy niesie łup na ogonie. Szyf MiW 107; Czasem taki ptak leciał, co za

sobo prowadził płomnień ognia, to mówili: lataniec. Kon WiM 72; D'iło zidać w noc'i o dwunastej

godzinie, że taki szum i ogień, skri takie wpadali przez konin do tego gospodarza. ... tilko kołbuk

prziszedł do niego. Szyf MiW 114.

7 - Diabelskie pieniądze przepalają się/płoną w ogniu i można je zdobyć

rzucając na nie części ubrania, nóż.

a. [W Kwietną Niedzielę, kiedy diabeł jest na ewangelii w kościele i jego skarby

pozostają bez opieki] z wnętrza ziemi coraz więcej dobywając się ku wierzchowi, przepalają

się. Pieniądze takie można sprzątnąć dyabłu ... Jeżeli się więc w Kwietnia Niedzielę podczas

czytania ewangelii w kościele; zobaczy w polu płonący ogień, a jest kto odważny, niech

czemprędzej spieszy w to miejsce i płomień ten przerzuci pierścionkiem, czapką, chustką,

pasem, bułami lub w ogólności takimi rzeczami, które służą do ubrania. Przez spełnienie tej

czynności ma tracić dyabel moc do swych pieniędzy. Święt Nadr 104.

b. Kto śmiały, skarb ten otrzymać może, byle tylko przybiegł na miejsce, a dla

poznania w którem miejscu kopać, zostawił tam jakąś część ze swojej odzieży. Kto rzucił

np. czapkę, będzie kopal do pieniędzy tak głęboko, jak sam jest wysoki; kto sukmanę rzucił, będzie

kopal po szyję; a kto zdążył rzucić but, będzie kopal po kolana. K 17 Lub 74.

8 - Latawiec - to slup ognisty, co sunie w powietrzu poniżej księżyca, sypiąc iskry. Wisła 1902/62.

9 - Jeżeli prędko ognik przelatuje, mówią, że komuś diabeł pieniądze niesie, a odznacza się

ognistym ogonem. K 17 Lub 74.

BIBLIOGRAFIA: Mosz Kul 2/615, 675; Tom Kos 118-119; Usp Rus 235-237; W6rt Hoff5/29-47.

-►GWIAZDA SPADAJĄCA, OGIEŃ, OGIEŃ PIEKIELNY, POŻAR, PŁOMIEŃ DEMONICZNY,

ZŁOTO

Joanna Szadura

PŁOMIEŃ eksplikacja

305

PŁOMIEŃ

Wstęp. Eksplikacja: Nazwy. Kolekcje. Wygląd i właściwości. Czynności. Działania sprawcze. Obiekt

Zastosowanie. Przepowiednie i wróżby. Symbolika, sennik.

Dokumentacja: Zagadki. Przysłowia Kolędy i widowiska bożonarodzeniowe. Pieśni miłosne. Baśnie

Opowieści wierzeniowe i zapisy wierzeń. Bibliografia.

W polskiej kulturze ludowej płomień, podobnie jak ogień, jest związany z życiem, śmiercią i silą,

ma moc oczyszczającą, ochronną i niszczącą. W dużym stopniu jest identyfikowany z -►ogniem jako

jego podstawowa postać.

W tradycji b i b l i j n e j ogień jest plastycznym symbolem Doga, w płomienie wpisywany jest

znak Jahwe, tetragram YHWH Kop ssym 267.

W kulturze c h r z e ś c i j a n s k i e j symbolika płomienia łączy się z obrazem Boga i miłości,

ale również grzechu, chciwości, zawiści czy lubieżności. Sztuki plastyczne za pomocą płomienia

wydobywającego się z serca, oczu, ust wyrażają zarówno żarliwość uczuć, słów w sensie niezwykłej

siły, jak i przemocy Herd Lek 12-1. Symbolem gorącej miłości są płomienie otaczające Serce Jezusa i

IVlaryi, płonące serce jest również atrybutem niektórych świętych For Sym 76. Częstym motywem

malarskim jest obraz Ducha Świętego w postaci ognistych języków Lur slow 150, For Sym 76.

W potocznym języku polskim słowo płomień oznacza nie tylko (1) 'czerwony język ognia

unoszący się nad płonącym przedmiotem', lecz także (2) 'rumieniec, wypieki na twarzy'; (3)

'gwałtowne uczucie, zapał, namiętność' płomień entuzjazmu, miłości, nienawiści; (4) 'drogi kamień,

diament'; (5) 'czerwone znamię na ciele'.

Wyrazy pochodne to: płomieńczyk (1) 'jeden z gatunków jaskra o drobnych żółtych kwiatach i

wąskich liściach, Ranunculus flammula '; płomyk (1) 'floks, roślina ozdobna, Phlox'; (2) 'bursztyn

czerwony'; płomykówka 'gat. sowy, o której mówi się, że zjada świece z ołtarzy; Tyto'; przymiotniki

płomienisty i płomienny znaczą min. 'płonący', 'świetlisty, świecący', 'gorący', 'namiętny'; płomiennie to

'żywiołowo, z pasją, gwałtownie', 'jaskrawo, czerwono jak płomień, 'lśniąco, błyszcząco'.

= Płomień, na Pomorzu płoni K 39 Pom 500, Kart SGP 4/139, Sych SGKasz 4/89, ma ten sam psł.

pień *pel-, co wyrazy palić, polano, popiół Briic SE 421-422, Vas ES 3/273; zdrobniale płomyk,

płomyczek Kot Podg 55, płomyszek, płomieniek Karl SJP 4/261; płomik Sych SGKasz 4/9o; w

zgrubieniach płomienisko 3A; formy ze zmianą rodzaju:

płomię Karl SGP 4/139, płomie Karl SGP 4/139, płumię Dek Sier 240 i 327.

+ Występuje w kolekcji z -tdymem, np. w zag. Ojciec się rodzi, a syn po dachu chodzi. {Dym i

płomień) 2, w przysł. Pospołu te rzeczy chodzą: dym za płomieniem, grzech za lubieżnym pojrzemem

5; był płomień i z płomienia dym TN Cholowice 1985; wymienia się z -►ogniem, np. we fraz. stanąć w

płomieniach 'palić się', stać się pastwą

płomieni: oddać ro na pastwę płomieni; ginąć w płomieniach 'spalić się żywcem'. Tę samą

równoważność P. i ognia wyraża przysł. Jeden z ogniem, a drugi z płomieniem 'jeden wart drugiego'

NKPP ogień 14.

W zag. i pieśniach słońce i cnota goreją bez płomienia 7. W kolędowej formule cudowności obraz

ognia rozpalanego przez aniołów: Oj stał im sie ogień lodowy, a płomień wiatrowy 10, ->ogień. W

proroctwie, przed sądnym dniem krew ludzka potoczy się strumieniami ... zapali się płomieniem, 1 palić

będzie wśród najstraszniejszej

WOjny K 7 Krak 27.

• Metaforyzacja miłości i namiętności jako ognia i towarzyszącego mu P. we fraz. miłosne

płomienie, por. z kościelną pieśnią maryjną Ty, coś płomieni innych nie znała, tylko miłością Boską

gorzała, spraw, niechaj pożar dom nasz omija K 41 Maz 516.

® O 13 a r w a P. określana głównie jako c z e r w o n a : w zag. czerwony kulas 1, czerwona

krowa 3B, cerwone lelitko 3C, cerwony koral 3D; w porównaniach płomień czerwony jak krew Lig

śląsk 78. Barwa utrwalona we fraz.: płomień uderza komuś na twarz znaczy 'ktoś czerwieni się' s SFr

1/692 i w znaczeniach wtórnych: płomień 'czerwone znamię na ciele', płomyk 'czerwony bursztyn'.

Na Śląsku wierzy się, że czerwony jak ki-ew P. płonie w karbidce skarbnika Lig śląsk 78. Na

Mazowszu, gdy P. palącej się świecy jest błękitny wierzy się, że duch pilnujący spraw ludzkich jest w

izbie K 42 Maz 398. P. z ogniska może być niebieskawo--zielony ZWAK 1882/198, węgiel zaś palić się

P. żółto-niebieskawym Lig śląsk 129, a zgodnie z garncarskimi doświadczeniami w zależności od

stopnia rozgrzania 1'. najpierw jest czerwony, potem żółty, a na końcu biały Jan śląsk 170.

P. określany powsz. jest jako j a s n y , j a s k r a w y 7; niekiedy - ciemny, np. P. beczki

smolnej K 5 Krak 295.

W i e l k o ś ć charakteryzowana przez zdrobnienia i zgrubienia, nadto określenia: wątły SJP Dor

6/509; smgi Kap Baj 72; bujny Kot San 108; fraz. morze płomieni s SFr 1/691.

Porównywany do węży ognistych Nyr Kar 286, języków ognistych K 22 Łęcz 33.

T e m p e r a t u r a . Fraz. gorący jak płomień s SFr 1/691.

■ Typowe czynności P. to (a) palenie się, (b) świecenie, (c) ruch, (d) wydawanie

charakterystycznych odgłosów oraz (e) wynikające z przypisania mu cech istoty żywej:

(a) P a l e n i e s i ę P. p ł o n i e i g a ś n i e powsz. Aby P. był niegaśliwy górale

przy zapalaniu ognia żegnają watrzisko Baz Tatr 83.

(b) Jako źródło ś w i a t ł a P.: b ł y s k a , m i g a , migocze powsz.; bije ZK; por. fraz. blask,

żar płomienia s SFr 1/691; i znaczenie płomień 'drogi kamień' Lin SJP 4/160.

gwałtownie' Karl SJP 4/261, iść płomieniem s SFr 1/691, żywy płomień; charakterystyczne określenia:

P. wytryska ZWAK 1882/198; powsz. b u c h a , bucha w górę, wybucha, skacze, szerzy się. W przysł.

Gniew do płomienia równy z imienia NKPP gniew 2. Określenia powolności ruchu O.: przyłazi 1;

c h o d z i powoli Baz Tatr 83, neutralne: chodzi 2, idzie PSL 1965/2/m.

Typowy kierunek ruchu P. to kierunek góra : dół - P. rośnie e; wychodzi słupem ponad komin Jan

śląsk no; wznosi się K 2 San 110 i opada K 46 Ka-s 498, pełga 'pełznie po

ziemi' SJP Dor 6/509.

306

PŁOMIEŃ eksplikacja

PŁOMIEŃ dokumentacja

307

Ruch P. w poziomie: P. idą ku sobie lub nie chcą się zejść, powiewają K 42 Maz 390. Nadto P.

mogą nachylać się ZWAK 1885/21, rozszerzać K 48Ta-Rz73. P. ucieka [przygasaj, ale wraca gdy

pokropi się drzewo w palenisku tłuszczem lub wodą Czub Aneg 147. Jest równy lub chwieje się s SFr

1/691-692; drży, jest chybotliwy SJP Dor 6/509.

(d) od g ł o s y : P. s t r z e l a s s F r 1/692; t r z a s k a K 14 Poz 207; s y c z y (por. węże

Ogniste) S SFr 1/692, Nyr Kar 286.

(e) P. podobnie jak ogień jest antropomorfizowany. Jako i s t o t a żywa w y c h y

la się z pieca, by rzucić oczkiem na izbę K 54 RUSK 159; gada, gwarzy Red. Lubartów

1992; nadto P. obgryza K 14 Poz 258; liże 3B, s SFr i/69'i.

Q P. jako element ognia (a) spala, (b) grzeje i parzy, (c) pełni funkcje ochronne.

(a) P. spala: fraz. oddać na pastwę płomieni, stać się pastwą płomieni, stać

w płomieniach, zająć się płomieniem, pójść z płomieniem, ginąć w płomieniach s SFr

1/691 czy płomień pochłania K 51 Sa-Kr 78, ogarnia coś Jan śląsk 170; obejmuje Nyr Kar 157.

Wg legendy P. nie przepala włosa, za który Jezus trzyma złodzieja swojej korony

K 24 Maz 309.

(b) Podobnie jak ogień P. g r z e j e i p a r z y 8; por. fraz. wił się jak gadzina

w płomieniach NKPP wić się 7, jak płomieniem ogarnięty 'szybko, jak oparzony' Kap

Baj 68. Wierzy się, że nie szkodzi św. Eliaszowi, który na złotym koniu przez P.

przejeżdżał i nie sparzył sie Etnl 1989 Bilg 122, także św. Szymonowi, który chodził

po P. nieskażony K 7 Krak 324. Nie parzy demonicznych istot ogniowych np. skrzatów

latających (kłobuka, latańca) Mosz Kul 2/675, czy salamandry (wierzono, że ogień jest

jej Żywiołem) NKPP salamadra 1.

W formule zag. słońce piece/pali bez płomienia 4a, ale w przysł. Na św. Bartłomiej słońce żywy

płomień NKPP Bartimiej św. 20. Na Podhalu wierzono, że noszenie pod językiem kawałka ścierwa ze

smoka przytępia gorąco płomieni słonecznych Baz Tatr 102.

przed zauroczeniem Baz Tatr 181.

ł W l e c z n i c t w i e ludowym (w celach profilaktycznych) przesuwano pod brodą P.

poświęconej gromnicy, aby zabezpieczyć się przed bólem gardła MAAE 1908/H7, -»dym.

P. gromnicy/świecy, szczególnie poświęconej w kościele, posiadał szczególne właściwości

o c h r o n n e , np. za pomocą P. gromnicy przyniesionej z kościoła w dniu Matki Boskiej Gromnicznej

(2.II) wypalano krzyż na tragarzu środkowym w izbie, aby dom zabezpieczyć przed uderzeniem

-^pioruna Udz Krak 48, także na powale lub na górnej futrynie okna ZWAK 1886/89, podob. MAAE

1908/117. W dzień św. Jana (24.VI) P. zapalonej gromnicy gospodynie czyniły znak krzyża nad

wiankiem przyczepionym do rogów krowy, by chronić je przed zauroczeniem K 27 Maz 137.

♦ Na podstawie wyglądu i zachowania się P. przepowiadano stan p o g o d y : pogoda będzie jeżeli

z palącego się drzewa na ognisku wytryska płomyk niebieskawo--zielony ZWAK 1882/198, podob. gdy

zapalona zapałka zajmie się płomieniem buchającym ZWAK 1882/200, ->pogoda.

Gdy dziewczyna ujrzy iskrę wylatującą z P. to dostanie męża, który będzie ją ogniście kochał K 42

Maz 396.

Jeżeli P. na ognisku „chodzą powoli, to owce dobrze się pasą, jeżeli dzielą się albo skaczą - to

znaczy, że stado się rozproszyło, albo owce biegają" Baz Tatr 83.

Z wielkości i kierunku P. w r ó ż o n o o urodzajach, zamążpójściu i śmierci:

(a) W r ó ż b y a g r a r n e ; popośnik (wieczerzy wigilijnej) gospodarz rozkładał

na trzy kupki żarzące się -»węgle, a następnie wróżył kiedy zacznie się siew, gdy węgle

na pierwszej kupce żarzyły się jasnym P. mówiono, że będzie siew wczesny i dobry

Urodzaj Bart Lub 27.

(b) W r ó ż b y m a t r y m o n i a l n e : między pierwszym dniem Bożego Narodze

nia a dniem Trzech Króli dziewczęta wykonywały z lnianych pakuł figurki chłopca

i dziewczyny - jeśli po zapaleniu ich P. zbliżały się ku sobie, był to pomyślny znak

K 42 Maz 390.

niu i ś m i e r c i (niewielki P. znamionował szybki zgon) Kuk Pow 189. Wróżono także

z kierunku pochylania się P. Gdy po namaszczeniu przez księdza P. nachylał się w jego

kierunku - chory umrze, gdy w przeciwnym - wyzdrowieje ZWAK 1885/21. Podobnie

gdy P. świecy zapalonej w Wigilię zwrócony był w kierunku drzwi, wróżył żałobę

W domu Bart Lub 28.

Kto w dniu Oczyszczenia Najświętszej Panny (2.II) - ustrzeże P. gromnicy w drodze z kościoła do

domu, temu będzie się szczęściło K 24 Maz 114.

•£ G a s n ą c y P. symbolizuje ś m i e r ć , P. nagle buchający spod komina -znak śmierci kogoś

bliskiego Kuk Pow 189; P. świecy gasnący podczas ślubu zapowiada rychłą śmierć jednego z

małżonków Red. Krzywe 1993; w baśniowym motywie śmierć pilnuje P. życia ludzkiego, w miarę, jak

się która [świeca] dopala i zgaśnie to i umiera człowiek 17.

W s e n n i k u P. zapowiada, że myszy coś zjedzo Etnl 1994 Nieb 152.

DOKUMENTACJA

ZAGADKI

1 - Czerwony kulas od Bartosza do nas przylazl. (Płomień). Folf Zag nr 318,

2 - Ojciec się rodzi, a syn po dachu chodzi. (Dym i płomień). Folf Zag nr 580, nadto war.: ZWAK

1886/140.

3 - Płomień - czerwona krowa / cerwone lelitko / cerwony koral ...

3 A - Bije cyrwone płomienisko w corne rzicisko. (Bije płomień w kocieł). K 45 Gór 557. 3 B -

Czerwona krowa czarne ciele liże. (Płomień i czeluście). Wisła 1899/672, war.: K 32 Pok 297.

3 C - Cerwone lelitko bije w carne sitko. (Płomień). MAAE 1908/324.

3 D - Cerwony koral po piecu orał. (Płomień). Wisła 1892/315.

4 - Słońce/cnota pali/gore/piecze bez płomienia.

a. Rośnie bez korzeni, pali bez płomieni, a huczy bez wichru. (Kamień, słońce, woda).

Folf Zag nr 1221; nadto war : Rośnie bez korzenia, gore bez promienia, a sumi bez wiatru.

(Kamień, słońce, woda). ZWAK 1886/143.

b. [W pieśni dziewczęta wypytują przyjmowaną w swoje grono obcą dziewicę:] A ty

druhnicko z obcego sioła, odgadnij mnie siedem zagodynkow ... co piece bez płomienia! K 28

Maz 154, war : tamże; [w pieśni sobótkowej:] Oj, poczekaj, doczekaj, nadobna Kasieńko ..., Oj,

wiem gadeczkę, zagadnę ci ją ..., Co gore bez płomienia ... ? Cnota gore bez płomienia Chód

Śp 208, war.: K 24 Maz 349, -►kamień, -»6lońce, -+woda.

308

PŁOMIEŃ - dokumentacja

PŁOMIEŃ DEMONICZNY oksplikacja 309

PRZYSŁOWIA

5 - Pospołu te rzeczy chodzą: dym za płomieniem, grzech za lubieżnym pojrzeniem (dotlenieniem).

NKPP dym 13.

6 - Z małej iskierki często wielki płomień urasta. NKPP iskra 6a.

7 - Lepsze światło tlejące niż jaskrawy płomień. NKPP światło 1.

8 - Nędznik z płomieni chleb chwyta. NKPP nędzarz 3.

9 A - Na święty Bartłomiej (24.V III ) już z ręką na płomień. NKPP Bartłomiej św. 18.

9 B - Święty Bartłomiej dorzuci drewek na płomień. NKPP Bartłomiej św 2R.

KOLĘDY I WIDOWISKA BOŻONARODZENIOWE

10 - Anieli ogień składali, Objad gotowali... Stal im się ogień lodowy, a płomień wiatrowy. K 5

Krak 235, por. war.: ogień nr 32.

11 - Płomienie idą z ust szatana.

Oto jestem zwodziciel, stary świata zdraciciel. Mam czarne odzienie, z ust mie idzie płomienie.

Bart Lub 224; war.: Oto szatan zwodziciel, stary świata kusiciel. Ma czerwone odzienie, z ust mu idzie

płomienie, jak to sie śmieje wściekle, jakby chodził po piekle. Bart Lub 303.

PIEŚNI MIŁOSNE

12 - Serce zakochanego gore płomieniem.

Moja mamuliczko, podźcie sam, Bo wam moje serce pokażę, Jak ono płomieniem gore I od żalu

umiera. Pies Śl 1/395, war.: Pies Śł 2/566.

BAŚNIE

13 - Śmierć pilnuje i gasi płomień świecy [= symbol życia ludzkiego].

Śmierć wzięła bańkę z olejem i leje; chłop, chcąc, by więcej nalała, trącił śmierć w łokieć;

olej prysnął na knot i płomień zagasił. Chłop też zaraz żyć przestał. ZWAK 1878/129; war: [śmierć

mówi do chłopa] Te świczki, które tu widzisz, są to płomyki żywota ludzkiego; w miarę jak się która

dopala ... i zgaśnie to i umiera człowiek. K 8 Krak 137, war.: Krz PBL nr 332.

OPOWIEŚCI WIERZENIOWE I ZAPISY WIERZEŃ

14 - [Muzykant wracał nocą do domu] Idzie ... przy smrecku źrebię uwidziol. ... He, mięły, mocny

Boże! Kie to skocy, kie mu buhnie płomień z kufy, kie nie zacnie rość ... Powiedziol, ze rożki śrybełne,

a zęby mosiężne miało, a ogień mu taki ziełonialy z kufy buhał. Pig Wyb 223.

15 - Błękitny /jasnoniebieski płomyk nad ziemią wskazuje miejsce, gdzie są zakopane skarby.

a. Błękitny płomyk wzbijający się na roli, nagle i wkrótce niknący, jest wskazówką

miejsca, gdzie skarb leży zakopany. Kto płomyk ten ujrzy, niech zdejmuje szybko but lub

trzewik z lewej nogi i odrzuci go poza siebie. Jeśli tego nie uczyni, skarb się zapadnie. K 40

MazP 80; podob. Kto butem rzuci w taki sposób, aby but zdążył polecieć do ziemi, nim zgaśnie

płomie[ń], może pieniądze zdobyć. K 42 Maz 410.

b. Skarby zakopane muszą się co sześć lat czyścić; wtedy można widzieć, jak palą się

płomykami jasnoniebieskiemi. Skoro się wypalą, zapadają się znowu głęboko w ziemię. Wisła

1892/183.

C. Jeżeli płomień wydobywający się z ziemi od przepalających się skarbów dyabelskich

przerzucił pierścionkiem, znajdzie pieniądze w ziemi na palec głęboko, gdy butami, musi kopać po

kolana, gdy pasem, po pas, jeżeli zaś czapką, kapeluszem lub chustką musi kopać na wysokość chłopa.

Święt Nadr 105.

BIBLIOGRAFIA: Chev Dic 2/324; De Vries Dic 192; Herd Lek 124; Kop SSym 267; For Sym 76; Lur

Slow 149; Mosz Kul 2/675.

-►DYM, OGIEŃ NIEBIESKI, OGIEŃ SOBÓTKOWY, POŻAR, SŁOŃCE, WĘGLE

Joanna Szadura

PŁOMIEŃ DEMONICZNY

Eksplikacjn: Lokalizacja. Wygląd. Czynności Narzędzie. Czas. Skutki

Dokumentacja ~*plomień.

A P. towarzyszy istotom mitologicznym, np. kłobukowi/latańcowi/skrzatowi. Towarzyszy

przepalaniu się diabelskich pieniędzy 15. Wierzy się, że P. bucha z paszczy diabła K 31 Pok so, z ust

mu idzie ii, oczy diabła miotały płomieniste strzały Kap Baj 101; także towarzyszy postaciom

zoomorficznym diabla, np. bucha z pyska psa K 28 Maz 370, Baz Tatr 104, konia Baz Tatr lo-i, z

nozdrzy karego konia K 15 Poz 211, cielęcia Baz Tatr 104; bucha z kufy źrebięcia H, z ust upiora K 17

Lub 96. Wierzy się też powsz., że P. zieje z paszczy smoka, a ślepia smoka pilnującego zaklętych

skarbów ziały ogniem, którego płomienie były całkiem zielone Dek sier 146.

P. widoczny jest w miejscach działania/ukazania się istot nadprzyrodzonych.

P. towarzyszący kłobukowi/latańcowi widoczny w powietrzu, por. Wisła 1899/290, szczególnie w

okolicach domu, -»ogień demoniczny.

P. widoczny nad przepalającymi się skarbami Dek Sier 283, jest widoczny na ziemi Wisła

1899/290; „na polu pod gruszką, pod figurą (krzyżem) lub kamieniem" K 46 Ka-S

483, na bezdrożach Kul Wiel 3/443.

® B a r w a . Skarby ukryte w ziemi pozostające pod opieką diabla palą się P. b ł ę k i t n y m I5a,

jasnoniebieskim I5b, niebieskawym K 46 Ka-S 483, ŁSE 1962/83, n i e b i e s k i m Wisła 1892/183,

Dek Sier 283, sinym święt Nadr 106, s i w y m , w którym się wiły węże K 42 Maz 369. Natomiast gdy

P. towarzyszy demonowi/istocie ogniowej i określany jest jako płommeń ognia Kon WiM 72,

porównywany jest do płonącej drapaki/miotły, przysługują mu atrybuty ->ognia (również barwa).

Podob. P. towarzyszący diabłu może mieć barwę czerwoną Dek Sier 118.

Z i e l o n y m płomieniem zieją ślepia smoka pilnującego zaklętych skarbów Dek Sier 146, też

płomień zielomaty buchał z kufy źrebięcia (diabla) 14.

■ Działania P. to przede wszystkim ruch. P. l e c ą c y powietrzem towarzyszy ognistemu

demonowi latającemu Wisła 1899/290.

P., który w y b i e g a z z i e m i święt Nadr los to znak miejsca, gdzie przepalają się skarby, P.

ten pojawia się nagle i nagle znika 15, Wisła 1892/183, pali się równo i spokojnie ŁSE 1962/83. By

zdobyć skarb należy zanim P. zgaśnie, rzucić na P. jakąś część odzieży lub obuwia 15, K 34 ciiel 259,

K 46 Ka-S 483 lub odrzucić od siebie na bok pantofel, kij lub coś z rzeczy, jakie ma się przy sobie K

40 MazP 80.

♦ P. może być narzędziem podpalenia przez obrażonego kłobuka/chobołda/skrzata

Mosz Kul 2/675, Szyf MiW 113-114, CZ}' diabla K 31 Pok 90.

co Jeśli I', towarzyszy przejmlantu się zaklętych skarbów widoczny jest przede wszystkim nocą,

obok tego notuje się wierzenia o tym, że skarby będące pod opieką diabła wietrzą się ZWAK 1887/31;

przesuszają Kul MiW 1/430; przeczyszczają się przez ogień z pleśni i rdzy co sześć lat 15b, K 40 MazP

so. co siedem lat K 42 Maz 410 i wydobywają

310

ISKRA eksplikacja

311

się w ten sposób nocą na powierzchnię lub ukazują się koło południa w Niedzielę Palmową, gdy diabeł

jest na Ewangelii święt Nadr 105. Także P. pojawia się, gdy skarb jest przypadkowo

wykopany/wydobyty Dek sier 56.

B P. towarzyszący istotom mitologicznym wywołuje u ludzi lęk, opisuje się go jako przeraźliwe

płomię Dek sier us.

DOKUMENTACJA-rPŁOMIEŃ

-►OGIEŃ, OGIEŃ DEMONICZNY, ISKRA, POŻAR.

Joanna Szadura

ISKRA

Wstęp. Eksplikacja: Nazwy. Pochodzenie i powstanie. Wygląd. Własności. Ilość. Działania. Działania

sprawcze. Przepowiednie. Symbolika.

Dokumentacja: Zagadki. Przysłowia. Modlitewki. Pieśni. Legendy. Relacje potoczne. Bibliografia.

Iskra jako najmniejsza cząstka ognia i jego „zarodek", ma podobne znaczenie symboliczne jak

-łogień.

W języku polskim słowo iskra występuje w podstawowym znaczeniu (i) 'błyszcząca, ulotna

cząsteczka ognia, która parzy'; przenośnie też (2) 'człowiek ruchliwy, zwinny, wesoły' oraz (3)

'odrobina', np. iskra nadziei, iskra życia, iskra szczęścia.

Wyrazy pochodne to iskierkowaty 'trwający krótko jak iskierka, chwilowy, przelotny'; iskrzysko

'ognisko' śmiei Opoi 107.

■ Nazwa iskra (I.), obocznie skra (S.) pochodzi od tego samego psi. rdzenia *jbsk- II *esk-, który

jest podstawą słów jaskrawy, jasny, jaskier i oznacza 'coś jasnego' Vas ES 2/140, Sł SE 1/467, Briic SE

193. Nazywana zdrobniale iskrzyną Karl SGP 2/209, iskierką 4, 8, skierką Now Raw 248, PSL

1963/2/IOI Kurpie, iskiereczką 10, ii. Na określenie I. lecącej z ogniska na Podhalu używa się nazwy

irze, jerzynie Karł SGP 2/255, irzenie Baz Tatr 83; też żegi/zygi 'długie iskry przy watrze' Karł SGP

6/439.

Jest najmniejszą cząsteczką ->ognia: ogień pogasiliśmy w całej wsi, że nigdzie ani iskierki nie było

Baz Tatr 82; zwroty pieśniowe iskiereczką ognia 10, 11; ogień trwa w iskierce Lom śląsk 257.

X W legendzie o św. Dorocie I. spadają na ziemię z nieba (->ogień niebieski), by uratować ją

przed śmiercią w lodowatej wodzie 14.

I. Powstają w wyniku krzesania, tarcia, uderzania: (a) kamienia o kamień (krzemień) 17; szkła o

krzemień: szkłem można drapnąć i krzemień iskry puszcza TN Krasiczyn 1985; noża lub podkowy o

krzemień K 54 RUSK 208. Mm krzesać zaczną, żegnają się wprzódy (dla pobłogosławienia

szczególnego daru nieba) K 17 Lub 79; (b) metalu o coś twardego: np. podkówek obuwia o podłogę: w

tanecku biją iskrami podkowy K 6 Krak 506, por. K 6 Krak 375; w bajce krzesze je podków kami osioł

K 32 Pok 269; czy rne-

talu o metal; (c) we fraz.: oczy sypią iskrami nienawiści Kot San 184; I. lecą z oczu .świr

Pieś 408.

S. sypią/miotają istoty demoniczne, własność ta przysługuje szczególnie „istotom ogniowym", np.

kłobukowi (na Warmii i Mazurach kłobukowi/latańcowi), tzn. demonowi w postaci ptaka, który

przynosi swojemu gospodarzowi zboże i bogactwa; S. sypią mu się z ogona Szyf Miw ios, podob. m,

113, 114, 153, Kul MiW 428, Pel Dem 206, im więcej zboża ciągnie na ogonie, tym więcej S. sypie

Szyf Miw 107, 113; podob. w Wielkopolsce skrzat, skrzatek, lotalica, latawica, sporysz 'demon

przynoszący zboże i pieniądze' wylatuje w nocy w chmurze dymu i pryskających iskier Kul Wiel 3/438,

podob. K 15 Poz 27; por. z postaciami Zar-Ptaka i Żmija, ->ogień.

Innym demonom iskrzenie przypisywane jest wyjątkowo, np.: Ognisty Chłop suje iskrami (ma w

rękach ognisty świerczek) 18, otrząsają się z nich ogniki (demony) Plut Głóg 105, a rozzłoszczony

odmieniec, tj. dziecko demona podrzucone ludziom na miejsce ich własnego, rozpoznany iskry z siebie

wypuszcza Mosz Kul 2/612.

W baśniach z pyska sypie S. latająca żmija K 51 Sa-Kr 130, wierzy się też w istnienie węża,

któremu S. pryskają z pyska ZWAK 1881/172 Janów, zioczów.

Wierzy się powsz., że S. sypią się z gęby diabła Wisła 1903/564, i z pysków zwierząt będących

jego wcieleniem: bryzgają z pyska czarnego psiska K 17 Lub 234, parskają z nozdrzy białego konia K

31 Pok 91; idą spod kopyt dzikiej świni (= złego ducha) LL 1962/4-6/88; też na miedzy, gdy o północy

diabły wożą się wózkami, spod ich kół lecą

I. Baz Tatr 1976.

Wierzy się, że czarny kot to zwierzę demoniczne: Kot czarny ma w sobie nieczystą siłę. Wskutek

tego od dotknięcia w ciemności wyskakują zeń iskry Wisła 1904/525, mieści w sobie ogień piekielny K

17 Lub 131; podob. sowa sim ślOpol 140.

Z I. powstaje ->ogień, por. przysł. Mała iskierka najwiękse pożary robi 4.

® M a ł o ś ć I. jest cechą wyglądu najsilniej ustabilizowaną: malućka iskierka światełka Kom Tatr

27; stąd znaczenie iskierka 'odrobina': iskierka chleba Karl SGP 2/209, bywa wzbogacane o znaczenie

'taka, z której może powstać coś większego': iskra litości Nyr Kar

136, 266; iskierka życia Nyr Kar

272; iskra nadziei, iskra szczęścia s SFr 1/294, czy w pieśni do św. Stanisława Kostki iskra ognia

zbawiennego, tzn. iskra miłości do Boga 13; we fraz. iskra boża 'talent' s SFr 1/294; w zag.

porównywana do równie drobnego piasku 3.

I. porównywane do gwiazd (błyszczenie, duża liczba): np. gwiaździste iskry K 15 Poz 10; słońca:

Witam cię słonko, iskro niebieska Grzeg Wier 7, i jego promieni: słońce blask swój ciska, Rzuca iskier

snop Pig Wyb 102.

B a r w a określana jako c z e r w o n a 1, 2, 3; w pieśni Konik obrócił, aż spod kopyta czerwona

iskra zatrysla TN Janowiec 1979. I. towarzyszące kłobukowi porównywane są do miotły ognia Szyf

MiW 113, palącej drapaki Szyf MiW 113, płonącej drapaki Szyf MiW 107, ognistej drapaki Kul Miw

428, ognistego pióropusza Szyf MiW 153.

O Są g o r ą c e PSL 1964/4/287, K 22 Łęcz 171; w pieśni grzeją lodowatą wodę 14. W przysł. I.

powodująca pożar jest zła 6.

A O dużej ilości: snop/snopy iskier s SFr 1/294, Lig śląsk 130, Pig Wyb 102; iskrów poleciało

całkę iskrzysko 18; gęste iskry K 5 Krak 112, rzęsiste s SFr 1/294, K 39 Pom 262.

312

ISKRA - eksplikacja ISKRA dokumentacja

313

■ Podstawowe czynności I. to: (a) ruch, (b) świecenie,: (c) palenie się i grzanie. Osobny zespół

stanowią (d) zachowania I. w modlitewkach i bajkach.

(a) I. poruszają się: pa da j ąj wypadają z ognia ZWAK 1878/131.K36 Wol 430; z komina

ZWAK 1878/131J Wylat U ją spod blachy Lud 1908/369, Z komina ZWAK 1887/32; lecą Śmie!

Opól 45, polatują Lig śląsk 130; i d ą 17, idą w powietrze TN Krasiczyn 1985; chodzą po kotle Baz Tatr

83; skaczą K 31 Pok 149; p r y s k a j ą K 3 Kuj 181, ZWAK 1881/172, K 42 Maz 408, Wisła

1903/272; tryskają Bart Lub 363, TN Janowiec 1979; odstrzelają K 17 Lub i3i; spod podkóweczek

K 6 Krak 82, K 20 Rad 143, K 32 Pok 269; T O Z S yp U ją S i ę Wisła 1905/168. furają Szyf MiW

113; sypią się 16; s y p i ą się z pyska latającej żmii K 51 Sa-Kr 130, z ogona kłobuka Szyf MiW 108,

113, wokół skrzatków (demony w postaci ptaszków) K 15 Poz 27; b r y z g a j ą z pyska czarnego psa

K 17 Lub 234; pryskają z pyska węża ZWAK 1881/172 i ognistego skrzata (kłobuka) Kul Wiel 3/438.

Na Warmii i Mazurach wierzy się zaś, że I. wpadają przez komin, gdy wraca do domu kłobuk, lataniec

Szyf Miw 114, Pel Dem 206.

W porównaniach podkreśla się szybkość, energiczność ruchu I.: kobieta jak iskra: żywa, wszędzie

szybko wszystko robiła i już tu była, już tam TN Cholowice 1985; iskra też o 'człowieku ruchliwym,

zwinnym, wesołym' s SFr 1/294; w pieśni porównanie o charakterze wartościującym: Moja

kochanecka jako iskierecka, nigdy mi nie powie marnego słówecka Sad Podh 111.

(b) I. b ł y s z c z y Kam Pom 295.

spala 5, 6; w pieśni: Chciałbym jak iskierka świat cały sobą podpalić TN Kraśnik Fabryczny 1982;

t l e j e / tli się s SFr 1/294; g a ś n i e 5, 6, Pies śi 2/675. I. p a r z ą PSL 1964/4/287, K 3 Kuj 181;

w pieśni rozplecinowej I. padające z płonącego drzewa parzą dziewczynę/fartuszek/koszulkę, jej

kolanka s; w żart. pieśniowej formule niemożliwości I. parzy/pali wodę 12.

(d) W modlitewkach I. jak istota żywa s ł y s z y , b i e g n i e do kościoła, świece

z a p a l a 7.

D I. miotana z krzemienia o d s t r as z a i n is z cz y zło Mosz Kul 2/312, np. przy leczeniu róży

najmłodszy z trzech braci krzesze dziewięć razy I. z krzemienia licząc głośno wspak od dziewięciu do

jednego K 39 Pom 388, ->ogień, ->krzemień; na Podhalu podczas robienia sera rozpala się pod nim

ogień tak, by iskry 1 płomienie mocno skakały, to żaden babroś nie zepsuje mleka ani sem ani nie

będzie miał przystępu do Owiec Baz Tatr 181.

I. towarzyszące ognistemu demonowi w postaci ptaka nie zapalają wisla 1904/330; zapalają I.

towarzyszące Ognistemu Chłopu: por. Kej las gore - to tyn Lognisty Chop idzie Śmiel Opól 41 i

wierzenie o wężu, który I. sypanymi z pyska zapala siano ZWAK

1881/172 Janów, Zloczów.

♦ Na podstawie obserwacji I. przepowiadano przybycie krewnych/gości - gdy

wypadały/wypryskały z komina/pieca/spod blachy ZWAK 1878/131, ZWAK 1886/91, ZWAK

1887/32, Wisla 1903/272, Lud 1908/369, K 31 Pok 149J gdy rozsypywały się około Ogniska Wisla

1905/168, odstrzelały od drewna K 17 Lub 131, pryskały K 42 Maz 408, wylatywały K 7 Krak 254,

padały dałeko wisla 1889/491.

Na Podhalu, kolędnik w Boże Narodzenie uderzał kociubą w nalepę (gdzie pali się

ogień) i jako leciały iskry z tego uderzenia to on telo zycył bacowi owiec t krów Baz

Tatr 135.

• Kto na św. Jana (24.VI) rzuci jakąś część odzieży na iskierki z zaklętych pieniędzy, objawiających

się tego dnia, odnajdzie te pieniądze, ZWAK 1891/258.

Na Pomorzu wierzy się, że I. sypiące się z ogona skrzaka, demona w postaci kota padające na

osobę goniącą skrzaka mogą zmieniać się w złoto lub wszy K 39 Pom 262.

^ I. jest w pieśniach symbolem m i ł o ś c i i n a m i ę t n ośc i miłosnej 8. I. jest

symbolizowana przez: czerwoną igłę 1, czerwony czubek kury 2, czerwonego robaszka 3.

DOKUMENTACJA

ZAGADKI

1 — Ceryóna jigła kómińinam yistfigła/ vif 'igła. (Jiskra). Sych SKoc 2/57.

2 - Czarna kura (czerwonym) czubkiem rusza, a skrzydłami bucha. (Chałupa, z której wychodzi

dym, czasem z iskrami). Fol f Z ag nr 180.

3 - Czerwony robasek ma ze sobą piasek. (Ogień, iskry). Fol f Z ag nr 198.

PRZYSŁOWIA

4 - Mała iskierka wielki pożar wznieci. NKPP iskra 6, nadto war.: ZWAK 1883/104, Lud 1907/157,

TN Motycz 1985, TN Cholowice 1985, TN Krasiczyn 1985, NKPP początek 14.

5 - Dom spaliwszy, iskra gaśnie. Wisla 1897/348.

6 - Zła iskra spali i sama też zgaśnie. NKPP iskra 10.

MODLITEWKI

7 - Iskierka [=dusza] słyszy, biegnie do kościoła, zapala świece, gdy Jezusa

prowadzą na męki.

Pan Jezus pod krzyżem stał, Wielkiej męki się bał. Żydowie jadą, pytają się: Jezusie Chrystusie,

gdzie idziesz? Do gospody napić się zimnej wody. Gdy to iskiereczka usłyszała, Do kościoła pobieżała.

Kot Zn 475; war.: Jak mnie wzięli Żydzi bić, Ino mi jedna iskiereczka została. Wszystkie kościoły

poobiegała. Kot Zn 419; Ino jedna iskierecka była, Co rano stajała, Do kościoła chodzała, Świece

zagorzała. Święt Nadr 254; Iskiereczka ognia do kościółka biegła, Świece zażygała. Kot Zn 419;

[Maryja] Z iskiereczka ognia do kościółka biegła. Świece się świeciły, Anieli śpiewali, Pana Jezusa na

męki prowadzili. Kot Zn 413.

PIEŚNI

8 — Iskry z płonącej sosny/lipki padają na / parzą dziewczynę.

Wysoko sosna gorzała, pod nią ma mila leżała, iskierki na nią padały, przez koszulkę ją parzyły.

Ach, miłemu je było zal, sukmaneczką ją przyodział. K 44 Gór 158; war.: Gorzała lipka, gorzała,

Marysia pod nią siedziała, iskierki na nią padały, po główce ci ją parzały, a Jasio się jej użalił,

czepeczkiem ci ją przywalił. Wit Baj 177; Pod borem sośnia gorzała, pod nią dziewcyna stojała. Iskry

na nią padały, suknie na nij gorzały, jaz do dnia. ... Przyjechał do nij pan młody, prosi o wionek

lawendy! K 27 Maz 162; Zgorzała lipka, zgorzała, ... pod nią dziewcyna Iczala. Na nią iskierki

spadały, ... Jasiowe ocka płakały. Stoin Żyw 343, zob. war.: Biel Kasz nr 57.

9 - Gore lipka, gore, iskierki padają, O tobie, syneczku, ludzie rozprawiają. Pies ŚI 2/286.

10 - Iskerecka

ogńa śvyćyła śe do dńa, Ta moja Jańelća sto tyśę"cy głodna. MAAE 1898/88;

tamże war.: ... nie tak'ego ja se kochanecka godna.

11 - Iskiereczka ognia, Gałązcczka ziela, Nie będziecie widzieć Mojego wesela. ZWAK 1886/267;

war.: Iskiereczka ognia, gałazeczka chmielu, nie będzie tu żaden na moim weselu. Lom Śląsk 422; ...

nikt sie nie doceka mojego wesela K 44 Gór 153, podob. Pies Si 1/132, 483;

314

DYM - eksplikacja

DYM eksplikacja

315

... juz my sie d

ockali, Dziywcynie weselo. Mika Oraw 36; ... galązeczka z cisu, czekaj mnie,

dziewczyno, aż przyjdę od flisu. Chód Śp 267.

12 - Iskra pali/parzy wodę.

Jechałem przez Wistę, Paliłem se fajkę, Upadla mi iskra, Spaliła się Wisła. ZWAK 1880/222

Wieluńskie, war.: TN Jacnia 1964, ZWAK 1880/168 Kieleckie.

LEGENDY

13 - [O Św. Stanisławie Kostce] Miłością pałasz Boga wszechmocnego, Użycz iskierki ognia

zbawiennego. Nie trzeba wodą zalewać miłości; Twój ogień nasze niech pali wnętrzności. Lom

Śląsk 430.

14 - Iskra spada z nieba i grzeje wodę, w której król kazał umrozić św. Dorotę.

/ kazał król [Herod] wody zimny nanosić, [kazał kadź wody nawozić), i świętą Dorotę

umrozić. A woda tak uczyniła, co się letnią stanęła. Z nieba skry gorące leciały, święty Dorocie wodę

grzały. K 22 Lecz 171.

15 - W raju znajduje się ze złotemi piórami rajski kogut; skoro nadchodzi północ, niebo

się wnetki otwiera, iskry spadają, a kogut rajski zaczyna piać. Koguty ziemskie, usłyszawszy

to pianie, budzą się, mając obsypane skrzydła iskrami, zaczynają je otrzepywać i jeden na

drugiego wołając, pyta się w te słowa: „Czy byłeś w raju". ZWAK 1883/111.

RELACJE POTOCZNE

16 - Strasznie iskry się sypią, jak strzecha się paliła, to takie iskry byty, że trudno też było na

kilkanaście metrów podejść. TN Motycz 1985.

17 - Kamień sie ocierało i przykładało sie szmatkę do tego, i iskrę, kamień o kamień sie tarło.

Iskra szła na szmatkę. TN Krasiczyn 1985.

18 - [Ognisty Chłop walczy z wodnikiem Norkiem.] S colkyj mocy przidepnól tego

Łognistego Chopa do ziymie. A iskrów tela polejcialo, colke iskrzysko tego bolo. [Wodnik

Norek wgniótł w ziemię Ognistego Chłopa. W tym miejscu powstał dół] A w tym dole to

sam sie taki łógyń palól, take gorónco ś niego szło. Kej ból ćmok, to s tego dola take iskry

porzónd lejciały nade Łostrowie i barzoły, take świateleczka małe. I dycki tak bolo. A tyn dól

jyni Noroczóny miónować Czortowym Dołym, a te świateleczka kleklimankóma. Śmiel Opól 45.

BIBLIOGRAFIA: De Vries Dic 433; For Sym 75; Kop SMit 410.

-+OGIEŃ, PŁOMIEŃ, KRZEMIEŃ.

Joanna Szadura

DYM

Wstęp. Eksplikacja: Nazwy. Pochodzenie i kolekcje. Wygląd. Właściwości. Czynności. Działania

sprawcze. Lokalizacja. Zastosowania obrzędowe, ochronne i oczyszczające, lecznicze i praktyczne. Zakazy

Przepowiednie i wróżby. Symbolika, sennik.

Dokumentacja: Zagadki. Przysłowia. Przepowiednie pogody. Zamówienia. Pieśni. Relacje potoczne.

Bibliografia.

W polskiej kulturze ludowej dym traktowany jest jako łącznik nieba i ziemi, przypisuje mu się

możliwość przenoszenia spalanych przedmiotów z tego na tamten świat. Wiąże się go z -►ogniem, a

tym samym z jego własnościami apotropeicznymi i magicznymi. Jest symbolem ulotności i marności

(por. fraz. obrócić w dym), powiązania nieba i ziemi, ducha i materii Kop ssym 79, Herd Lek 37.

W wielu kulturach traktowano go jako przekaźnik ofiar składanych bóstwom/Bogu Lur slow

80-81. Z jego gęstości, koloru, kierunku unoszenia wróżono o pomyślności Mosz

Kul 2/392-393.

W kulturze c h r z e ś c i j a ń s k i e j okadzanie dymem kadzidła miało początkowo znaczenie

oczyszczające i odstręczające złe moce; kierunek unoszenia się dymu miał wskazywać duszom drogę

ku wieczności, stał się też symbolem wznoszenia do nieba

modlitwy, Uwielbienia Boga Lur Slow 80, For Sym 218-219, Herd Lek 60.

W języku polskim słowo dym występuje w podstawowym znaczeniu 'wznoszące się w powietrze w

postaci kłębów lub mgiełki drobniutkie cząstki, które powstają przy spalaniu'. Oznacza też 'dom

mieszkalny', a wtórnie też 'mgłę', 'opary, wyziewy unoszące się nad wodą'.

Wyrazy pochodne to dymnik 'miejsce, gdzie powstaje dym; otwór do odprowadzania dymu';

dymnica (i) 'wędzarnia, suszarnia', (2) 'roślina z rodziny makowa-tych, Fumana'; (3) 'zadymka

śnieżna', (4) 'pole z lotnymi, jałowymi piaskami' też (5) 'komin'; dymienica 'nabrzmiałość w

pachwinie'; zadymka 'gęsty śnieg z silnym wiatrem; zamieć, zawieja'; dymka ( i) 'drobna cebula

wędzona w dymie', (2) 'śliwka wędzona w dymie'; dymek (i) 'zapach, który wydają z siebie ptaki' oraz

(2) 'kowal', (3) 'biały kwiatek'; zadymiony 'mający barwę przypominającą kolor dymu, szarawy';

dymić/dymić się, zadymić (i) 'napełnić, przesłonić dymem', (2) 'wydzielić dym; buchnąć dymem'.

Nazwa dym, etymologicznie pokrewna z duć, nadymać, wzdymać, kontynuuje ie. dhu-mo-s

'kłębienie się' sPr 5/208, Si SE 1/185, Vas ES 1/558. Nazwy synonimiczne D. z komina/pieca to: na

Śląsku smąri, kurz - stąd kurna chata; w północnej Małopolsce, południowo-wschodniej Wielkopolsce

i na Mazowszu swąd; smród -głównie na północnym wschodzie; sopucJi na Kurpiach; gaz, gazy -

sporad. na wschodzie; rzadko czad MAGP 12/2/28; Hania Plut Glog 142.

* T D. powstaje z o g n i a i p ł o m i e n i : był płomień i z płomienia dym TN Cholowice 1985,

także 11, ale pojawia się wcześniej od nich w zag. Ojciec się rodzi, syn po dachu chodzi (Ogień i dym)

3; z ogniem tworzy zespół, por. przysł. Nie ma dymu bez ognia 9, por. 10; w pieśni Syczą płomienie,

ogniste węże, W płuca się wdziera duszący dym Nyr Kar 2RG. W ulotny, bezwartościowy 1). mogą w

ogniu z a m i e n i ć się rzeczy cenne, stąd fraz. puścić z dymem 'spalić, zniszczyć coś' NKPP dym 15,

por. Dek Sier 215, 217; pójść/ulecieć/zniknąć z dymem 'spłonąć, spalić' s SFr 1/198, Gaj Rozw 47, ten

sam fraz. objaśniany też jako 'przehulać, roztrwonić' NKPP dym 14; w dym się obrócić 'zginąć, przepaść'

S SFr 1/198.

Wierzy się, że z D. uniesionego do nieba powstaje d e s z c z Lud 1903/65; także chmury mogą

brać się z dymu Pet Dem 60, Mosz Kul 2/46; podob. ->obłoki to D. uniesiony do góry i tam

zgęszczony K 34 Chel 256. Wierzono, że deszcz można wywołać paląc w ogniu różne zioła, jeśli dym

pójdzie w górę TN Krasiczyn 1985. Porównaj praktyki sprowadzania -t-deszczu.

® S i w y / c i e m n y : w zag. porównuje się go do siwego konia 4, skrzydeł czarnej kury 8,

określany jako bury Lig śląsk 129. Ma postać kłębów, chmur; jest gęsty powsz.

O Na specyficzny z a p a c h wskazują nazwy synonimiczne smąd/swąd, smród MAGP 12/2/26-28,

np. inny jest zapach D. z ognisk przy pieczeniu ziemniaków Kot

316

DYM - eksplikacja

DYM eksplikacja 317

San 173, inny D. związanego ze złymi mocami (czarownicą, diabłem), np. masło czarownicy czuć

dymem takim jak kopeć ze smoły K 17 Lub 111, D. palącego się węgla bywa kojarzony z diabelskimi

sztuczkami - taki kieby diabla rozdeptał Lig śląsk 129; smrodliwy dym czyniący powietrze zaraźliwe

wydobywa się z paszczęki diabła Kap Daj 102. Podobnie w piekle D. jest smrodliwy K 7 Krak 25, K H

Poz 213. D. z palącego się bursztynu jest psijemny dla nosa i oców PSL 1973/4/198. Zapach D.

wsiąka./oblatuje ubranie, włosy, czuć nim potrawy wit Baj 115, por 13.

■ R u c h : D . w z n o s i s ię do góry / do nieba / w powietrze, po świecie c h o d z i 3, na dach

wylezie 1, do nieba 1, pod niebiosy i d z i e 1, 4, wyjdzie na góię it>, po górze chodzi 3, lezie lc, fruwa

6. Może też wisieć 5. D. też rozchodzi się na różne strony ZWAK

1891/52; rozłazi się po ziemi ZWAK 1886/107, ZWAK 1889/77; Ściele się TN Krasiczyn 1985,

LL 1964/3/41, ZWAK 1878/133; przylega do ziemi K 31 Pok 157; tłucze/bije się po ziemi TN

Zaleś 1991; Snuje się jak mgła Mosz Kul 2/52 nisko po dacliacll Gaj Rozw 135, podob. ZWAK

1882/198, szybuje 15, kurzy się K 31 Pok 157, Nitsch Tek 94. W zależności od intensywności D.: idzie

kłąbkiem Czap Mat 127, oknami i dźwiami wali Cisz Krak 164, Lud 1910/83, bucha

kłębami K 15 Poz 95, ZWAK 1882/198.

Porusza się cicho, bez żadnych odgłosów, por. zag. Widać, jak leci, a nie słychać Folf Zag nr

1167, we fraz. rozwiać się jak dym 'zniknąć, ulotnić się'.

K ł ę b i e n i e się D. ma odbicie w etymologii słowa (zob. wyżej) oraz w znaczeniach wtórnych

słowa dym typu: 'kurz, kłęby kurzu, kurz na drodze', por. kasz. d'emńica 'pole z lotnymi jałowymi

piaskami' Sych SGKasz 1/197, zadymka śnieżna, kasz. d'emńica 'śnieżyca, zadymka, zawierucha

śnieżna' Sych SGKasz 1/197; lokalnie na Kaszubach o morzu d'erhic 'brukać, zanieczyszczać, brudzić'

Sych SGKasz 1/196.

D D. jest łącznikiem między niebem a ziemią, por. typowy kierunek wznoszenie się D.: wyjdzie do

nieba ib, pod niebiosy idzie 4. Wierzono, że dym idzie do góry na chwałę Bożą TN Krasiczyn 1985,

„przenosi obiekty" z tego świata na tamten świat (w tym też do nieba), por. w żartobliwej pieśni: /

matkę nam juz spalili, 1 to dobrze ucynili. Sła z dymem do nieba, cegoz jej potrzeba? 17; znane są

praktyki spalania paznokci, włosów - by znalazły się na tamtym świecie i aby ich po śmierci nie szukać

na ziemi, -+ogień, -+świat.

Podobnie w praktykach znachorskich wierzono, że choroba opuszcza chorego w I) , którym chory

jest okadzany i jeśli kogoś ten D. owionie przeniesie na niego chorobę, dlatego przy spalaniu chorób,

zamawiający musi uciekać przed D. ZWAK 1892/259, uważa się również, by D. nie doleciał chorego K

48 Ta-Rz 302, -»ogień.

D. dusi: K 34 Chel 209, w bajce oszukiwany mąż rozpalając w piecu zadusił dymem schowanych

do pieca przez żonę kochanków ZWAK 1880/199, war.: ZWAK 1887/262. W innej bajce upominający

się u pana o skradziony kubek kogut, wrzucony do ognia, łyka D. i wypuszczając go potem z siebie

wszystkie konie w stajni czadzi tak, ze zdechły Krz PBL nr 715. Wg podania D. dusi bestię podczas

pożaru miasta K 20 Rad 262. Określa się

gO jako duszący Nyr Kar 286, TN Motycz 1985, wdzieiującij Się W płuca Nyr Kar 286.

Wierzono, że czarownic D. nie dusi, ale połknięty przez nie powoduje, że gdy nie mogą być na

sejmie z czartem bioro gruby dym w gębę, który trzymając, wszystko jak na dłoni widzą K 21 Rad 225.

Jest p i e k ą c y i o s t r y s SFr 1 /198, gryzie w oczy 2, scypie w ocy K 22 Lecz

130, podob K 21 Rad 86. W czasie oczepin robiono w izbie D. z grochowin, żeby drużba i drużka

płakali K 49 Sa-Kr352. Bywał przyczyną chorób oczu Kot Podg83. Fraz. być komu dymem w oczach

znaczy 'przeszkadzać widzieć' NKPP dym 2, co utrwalone w pieśni Dla dymu bardzo tęgiego Nie poznał

brat brata swego Nyr Kar 80, por. przysł. 14. Fraz. jak w dym znaczy 'bez wahania, bez namysłu' NKPP

dym 9.

D. b r u d z i : garcyska w kominie okopciałe dymem 18; D. c z e r n i , smoli K 20

Rad 61, Wit Baj 115.

W przysł. wymieniane właściwości D. oceniane są jako przykre, nieznośne, szczególnie w

mieszkaniach: Dym, dach dziurawy, zła żona najrychlej wypędzą z domu NKPP

żona 23.

A Mimo przekonania, że ciepło wraz z D. ucieka z izby K 20 Rad 61, instalowano kominy, które

znalazły nawet swoje miejsce w pieśniach i wierszach ludowych: Dym kominem chodzi, do góry

uchodzi. Powiedz mi Kasieńko, kto do ciebie chodzi? 01 Podl 35; dymem z komina dymi chałupina K 6

Krak 507, dym z kominów idzie prosto w niebo Pig Wyb 166.

D. w kurnych chatach uchodził dziurą w powale, którą w razie potrzeby zatykano babą lub

onuczką; część D. uchodziła przez otwarte drzwi do sieni i stąd na strych PSL

1961/3/161, PSL 1966/1/28, Wit Baj 114, Lud 1954/702, TN Cholowice 1985, K 16 Lub 59. W chacie

D. uchodził przez świnkę K 16 Lub 56, kachłę K 29 Pok 59, dziurę w powale nazywaną też

okiennicą/dymnikiem Wit Raj 114.

♦ Ze względu na wiarę w m a g i c z n ą moc D. stosowano go do: (a) rytualnej ochrony i

oczyszczania; (b) do leczenia; (c) w celach praktycznych.

(a) O c h r o n n a moc D.: D. w wierzeniach ludowych często przejmuje funkcje obiektów, z

których powstaje. Wierzono, że D. z palących się ziół święconych, gromnicy, gałązek z procesji

Bożego Ciała (wykorzystuje się je powsz. do zwalczania tego, co związane jest ze sferą złego) ma

specjalne właściwości.

Ochrona przed burzą 19. Skutecznym środkiem ochronnym był D. z: gałązek z procesji Bożego

Ciała Szyf Miw 66, wianków święconych w wotywny czwartek [oktawa Bożego Ciała] Kul Wiel 3/67,

K 15 Poz 190, TN Cholowice 1985; w okolicach Konina na Boże Ciało wianki wiła mądra 7, takich

ziół, jak: rozchodnik, rosiczka, kurze ziele, macierzanka, czarnyszka, łzy matki Boskiej, marchwica,

kobylak, żywokost, rumianek, mięta - wianek składał się z dziewięciu lub jedenastu wianuszków -

wtedy D. miał siłę Kul Wiel 3/420. Palono wierzbę święconą w kominie, ażeby D. rozpędzał chmury

ZWAK 1889/189. Ochrona przed planetnikami to w istocie ochrona przed burzą, gradem, przeganiano

ich I), z mąki święconej i ziela święconego - planetmki uciekały z chmurami 1 wysypywały gmd 1 dysc

tam, gdzie tego me robili Baz Tatr 86, podob. Pel Dem 73. Obok tego funkcjonuje przekonanie, że

płanetnicy żywią się D. z mąki wysypanej do ognia podczas wypieku chleba Mosz Kul 2/656.

Dla ochrony przed piorunem 19, zapalano gromnicę Pel Dem 64, stawiano ją w oknie, uchylano

nieco kwaterę okna, aby D. wyszedł przez ową szparę na zewnątrz Gaj Rozw 136, jak ten dym sie

rozchodzi, to pomaga TN cholowice 1985, podob. gdy ziele święcone wyleci z dymem z komina,

rozegna chmury nad zagrodą i piorun w dom nie trzaśnie Pel Dem 65, podob. Kul Wiel 3/420.

Szczególną moc zabezpieczenia przed piorunem miał mieć D. z ziela bylicy i liści dębowych Lud

1913/115.