Bartminski Jerzy. Slownik stereotypow / Бартмінський Єжі. Словник народних стереотипів і символів

Подождите немного. Документ загружается.

318

DYM - eksplikacja DYM eksplikacja

319

W celu ochrony zboża przed gradem gospodarz zatykał krzyżyki w zboże i palii ze wszystkich

stron pola po garści słomy, aby dym obsiadł całkiem oziminę ŁSE 1967/295.

Do ochrony przed diabłem/demonami używano D. z liści dębowych Lud 1913/115. Wierzono

powsz., że diabeł lęka się D. kadzidła kościelnego K 22 Łęcz 272. Gdy pierwszy raz wyprowadzano

bydło na pastwisko, okadzano je D. z palących się święconych wianków, by nikt krowom nie odebrał

mleka ŁSE 1961/207, Bar środP 299, Karw Dobrz 60, Kot San 70. Także w noc poprzedzającą

Wniebowstąpienie Pańskie (gdy czarownice są najbardziej aktywne) gospodynie podkadzały wymiona

krów D. ze święconych wianeczków z rozchodnika i terlyczu K 34 chel 154. Gdy krowom czarownica

mleko odebrała zalecano kadzenie wymion krowy D. z gromnicy Dek Sier 161, U. z czarciego łajna

Dek sier 161, z ziół święconych sim wierz 271, K 15 Poz 283, z białego zieła 'czosnku' K 7 Krak 129.

By przywrócić krowie mleko okadzano też krowy kadzidłem ze skóry łasicy

Woź Low 48.

Na Podhalu owce, które przyszły pierwszy raz na hale okadzano D. z ognia z pierwszego palenia,

z zielem i smolą na łubku zebraną po drodze ze starych drzew. Dym ze smoły pilnuje, coby owce

dobrze sie chowały i nie chorowały Baz Tatr IST; podob. kadzili D. z ziela i ze smoły z dziewięci

smreków Baz Tatr 179.

Moc o c z y s z c z a j ą c a D.: wierzono, że D. wykurza zło, nieczystość Mosz Kul 2/313. Gdy na

halę przyjdzie obcy pies (szczególnie siwy lub biały) to po takim psie trza okadzić całom hale, a

nobarzyj salas i stronge Baz Tatr 98. Na Podhalu baca laskę skorusowom [leszczynową] święconą w

wigilię Matki Boskiej okurzał w D. z pierwszego ogniska rozpalanego na hali - gdy nią uderzał o

ziemię, to wiedzioł, kto mu co robi, a takom gałęziom on piknie złe odpędził Baz Tatr 164.

Funkcję tę prawdopodobnie pełni też okadzanie kadzidłem (na Kurpiach składnikami kadzidła

były jagody jałowca i bursztyn) w niektórych obrzędach kościelnych Lud 1952/399; podob. w domach,

gdy miał przyjść ksiądz po kolędzie wykadzano izby D. z jałowca lub mirry TN Motycz 1985, TN

Krasiczyn 1985; na Pokuciu gospodarz kadził izbę przed wieczerzą wigilijną K 29 Pok 86. Kadzidłem

kadzono w izbach po wyniesieniu

Zwłok MAAE 1908/117.

(b) L e c z e n i e : wykorzystanie D. w ludowej medycynie opiera się m.in. na przekonaniu, że

wykurza on chorobę Kul wiel 3/420, ale wierzono, że może stać się także ich przyczyną 16.

Przez o k a d z a n i e D. leczono ludzi i zwierzęta. Leczono: katar D. z pióra, rogu z końskich

kopyt, kawałka starej skóry K 7 Krak 167; ból zęba - D. ze święconych ziół TN Krasiczyn 1985;

choroby oczu - D. z wianeczków WOŹ Low 48; podob. różę K 46 Ka-S 469; ukąszenie przez węża - D.

z kminku Kot Las IOO, lub surowym leniem gadzim Baz Tatr ioo; febrę - D. z pręcika leszczyny K 48

Ta-Rz 302, D. z rózeg miotły, którą zamiatano cerkiew lub z koszuli, w której nieboszczyk wyzionął

ducha K 31 Pok 172; urok zadany dziecku - dymem rózg dziewięciu dziewięć razy kadź K 15 Poz 115,

nadto K 43 Śl 71. Kadzidła używano, gdy kogo nagłe zimno porwie, od kołek brzusznych, nagłego

przestrachu, przywidzenia Wisła 1902/363. D. z cetynki cisowej 'igliwia cisowego' zdejmowano urok z

krowy, której odebrano mleko Baz Tatr 162. Po ocieleniu krowę okadzano D. z żółwiowego ziela

zerwanego przed św. Janem, wierzono, że okadzanie przynosi mleczność krowom i spędza żółwia

'nabrzmienie na wymionach' TN Motycz

1985. Krowy chore i po ocieleniu okadzano D. z kadzidła MAAE 1903/117. Okadzenie owiec sierścią

wilczą powoduje strachanie się owiec Baz Tatr 98.

Okadzanie w niektórych obrzędach magicznych ma miejsce o wschodzie lub zachodzie słońca,

rzadziej w południe lub o północy Baz Tatr 84.

W d y c h a n i e D. zgodnie z przekonaniami jest skuteczne w leczeniu: bólu zęba: D. z lulka

mający „odmienny odór", wyciąga robaki z zęba ZWAK 1882/263; D. z korzenia pokrzywy leczono

gruźlicę, szkarlatynę, tyfus LL 1976/3/46; D. z palącego się bursztynu miał pomagać na boleści w

chrzodku, pomaga też kobietom na bóle maciczne, podobnie jak wąchanie D. z włosów swoich z głowy

Lud 1952/399. Kiedy zapaloną gromnicę przynosi się w dniu Matki Boskiej Gromnicznej (2.II) z

kościoła do domu, gasi się ją a D. wdycha, by nie bolało gardło Udz Krak 48.

przytomności wykorzystywano w łowieniu zwierząt gnieżdżących się dziuplach (tchórze, kuny i łasice)

i norach (króliki, lisy, gronostajki, piżmaki) Kul Wiel 2/338, 339, 340; w pszczelarstwie do

poskramiania złości pszczół podczas dostawania się do ula Kul Wiel 2/240-241, por. podkurzacz,

podkurzaczka, dymaczka, dymka, kurzydło, dmuchawka - urządzenie służące do robienia D. najczęściej

z próchna wierzbowego. Utrwalone w przysł. Chroni się, jak pszczoła dymu Wisła 1897/346. Wędzono

w nim mięso, ryby, na Podhalu w D. wędzono ser Baz Tatr isi.

Znaki dymne: w dniu św. Wojciecha zbójnicy schodzili się w kompanię, znakiem spotkania był D.

ukazujący się nad Osobitą (z ognia, który rozpalał tam harnaś) Kom

Tatr 37.

Z a k a z y . D. podobnie jak ognia nie wolno ręką kłócić 'rozganiać', gdyż bodłoby się bydło; gdy

D. jest w kuchni nie należy motać Wisła 1903/159, nadto ZWAK 1881/116.

♦ Z wyglądu i kierunku poruszania się D. przepowiadano stan pogody: pogoda będzie jeśli D. unosi

się prosto do góry powsz., np. 15; n i e p o g o d a - jeśli D. rozściela się TN Cholowice 1985, ściele

TN Krasiczyn 1985; d e s z c z -jeśli D. rozłazi się, rozchodzi się na różne strony, ściele się po ziemi

nisko powsz., gdy D. z pieca kurzy się na izbę K 31 Pok 157; odwilż, plusk - jeśli D. ściele się po ziemi

Mosz Kul 2/52, ZWAK 1978/133, bucha kłębami ZWAK 1882/198; slota -jeśli D. ściele się po ziemi

ZWAK 1882/198; mróz -jeśli D. wzbija się w górę ZWAK 1878/133, Mosz Kul 2/52, ->pogoda.

Z kierunku D wróżono: (a) o z am ąż pój ś c i u, np. dziewczęta paliły starą miotłę, aby dowiedzieć

się z której strony nadejdzie pan miody (z tej, w którą wiatr D. niesie) Kul wiel 3/522; (b) o ś m i e r c i,

np. w wigilię Bożego Narodzenia komu D. ze świecy idzie najprościej, ten będzie długo zył Wisia

1889/758, es. Kul Wiel 3/181; na Śląsku w wigilię Bożego Narodzenia gaszono świece do trzeciego

razu, gdy D. idzie w górę - z d r o w i e , jeśli opada - osoba, która gasiła świecę niedługo umrze Wisła

1904/531. Gdy po zgaszeniu świecy, która paliła się przy chorym, D. pójdzie przez drzwi / w stronę

księdza Kul Wiel 3/492, ZWAK 1885/21 - chory umrze, gdy po kątach / w górę pociągnie/idzie ku

choremu - nie umrze wisia 1903/444, Kul wiel 3/isi. Z kierunku D. z palącej się słomy, na której leżał

zmarły wróżono, w której stronie śmierć wioskę odtąd najpierw nawiedzi Kul Wiel 3/187, Lud

1909/103.

* Z powodu swej nietrwalości traktowany jest jako symbol u l o t n o ś c i i m a r n o ś c i , co

utrwalają fraz. dym to szczery 'marna rzecz' NKPPdym 5; rozwiać się

320 DYM - dokumentacja

ŻAR eksplikacja

321

jak dym 'zniknąć, ulotnić się' SJP Szym 1/483; Ani dymu, ani popiołu 'ani śladu' NKPP dym i. Jeszcze inną

cechę sygnalizuje się we fraz. dym kupują 'robią coś nieprawdo podobnego' NKPP dym 4. W żartobliwej

przemowie weselnej: Na rożen maku, na sito dymu K 16 Lub 243.

W s e n n i k u śniący się D. oznacza c o ś n i e d o b r e g o , złodzieja, zmarłego w

rodzinie, wstyd, pochwalę, pieniądze, podróż; czarny U. - smutek i żałobę Etn! 1994

Nieb 151; Ogień Z D. - chorobę TN Cholowice 1985.

DOKUMENTACJA

ZAGADKI

1 — Dym nie ma rąk ani nóg, ani oczu, a chodzi/wychodzi/wyleci/wyłazi na

dach/na górę/do nieba.

a. Ni mo rąk, ni nóg, a jak wstanie, to do góry dostanie. (Dym). Folf Zag nr 335, war.:

tamże; Lezie, lezie, ani nóg, ani rąk, a wylezie. (Dym).. Cisz Krak 331, por. też Fol f Z ag nr 1080.

b. Bez nóg, bez rąk, a na dach wylezie. (Dym). ZWAK 1886/135, war.: Lud 1911/81; Ni

ma nóg, ani rąk, a wyjdzie na górę. ZWAK 1886/135, nadto MAAE 1908/316, Wisła 1902/418, ZWAK

1883/81; Ani nóg, ani rok, a na górę wylezie, jak dróg. Wisła 1892/315; Ni ma nóg, ani rąk,

a wyjdzie do nieba. ZWAK 1886/135; Nie ma nóg, ani rąk, ani oców, na kalonkc wyleci. (Dym.

Kalonka 'szczyt dachu z ubitego perzu i gliny'). Cisz Krak 331.

2 - Dym gryzie w oczy.

Me ma rąk, ani nóg, do góry wylizie, panów w ocy gryzie. (Dym). Folf Zag nr 335.

3 - Ojciec [= ogień] się rodzi, gdy syn [= dym] już po świecie/po górze/po

dachu/po domu chodzi.

Ojciec się rodzi, a syn po dachu chodzi. (Ogień i dym). Folf Zag nr 580; war,: Jeszcze się ojciec

nie urodził, Gdy syn już po dachu chodził. ZWAK 1887/127, nadto ZWAK 1886/140; ... już po świecie

chodzi. ZWAK 1878/178; ... po górze chodziul. Wisła 1889/669; Dosyć się syn nachodzi, Nim się

ojciec narodzi. ZWAK 1883/136; Nim sie ociec urodzi, syn juz po domu chodzi. Lud 1911/81.

4 - Siwy koń pod same niebiosy idzie. (Dym). Folf Zag nr 91.

5 - Co bez klinka wisi? (Dym). Folf Zag nr 788; war.: Wisi bez klinka. Lud 1911/85; Wisi, a nie

trzyma się. Folf Zag nr 1171, nadto Lud 1911/81.

6 - Bez skrzydeł - fruwa, bez nóg - chodzi. (Chmura. Dym). Folf Zag nr 255.

7 - Od kąta do kąta biją się chomąta. (Dym, tluczący się po izbie w chacie kurnej). Folf Zag nr

777; tamże war.: ... tłuką się chomęta.

8 - Czarna kura (czerwonym) czubkiem rusza, a skrzydłami bucha. (Chałupa, z której wychodzi

dym, czasem z iskrami). Foir Zag nr 180.

PRZYSŁOWIA

9 - Me na dymu bez ognia. NKPP dym 12c; tamże war.: Ni ma ognia bez demu, a demu bez

ognia.

10 - Z dymu ogień znaj, a gaś, nie czekaj. NKPP dym 17.

11 — Pospołu te rzeczy chodzą: dym za płomieniem, grzech za lubieżnym pojrzeniem

(dotknieniem). NKPP dym 13.

12 - Więcej dymu niż płomienia. NKPP dym 16.

13 - Kto w dym wlezie, dymem śmierdzi. NKPP dym 10; tamże war.: Kto w dymie siedzi, dymem

śmierdzi.

14 - Kto w pochlebnym kocha się dymie, ten w mgle grubej osiędzie. NKPP dym 11.

PRZEPOWIEDNIE POGODY

15 - Dym wznoszący się do góry zapowiada pogodę/mróz.

Jak dym w górę szybuje, zawsze to mróz zwiastuje. NKPP dym 8, podob. Mosz Kul 2/52, ZWAK

1878/133, ZWAK 1886/107, ZWAK 1889/77, ZWAK 1891/52, LL 1964/3/41, Gaj Rozw 135, TN Cholowice 1985,

Czap Mat 127, TN Krasiczyn 1985, K 48 Ta-Rz 260.

ZAMÓWIENIA

16 - [Zażegnywanie łuszczki i rysiego pazura:] Sed(ł) Pan Jezus z Najświętsą Panną

dróżką, Spotkał się z rysim pazurem i łuszczką. Wezmę sobie rusckę brzozową, Na tego

rysiego pazura i luscki siekanie, rzezanie. Bo ten rysi pazur i łuseka słoniowa (słoneczna),

gwiazdcczna, rzymna, dymna, wrzodala zapamiętała. Zegnam cię, zegnam, Pana Jezusową

mocą, Najświętscj Panny i wsytkich świętych pomocą. ZWAK 1879/56 Maslow.

PIEŚNI

17 - Juz nam ojca na pal wbili, t to dobrze ucynili. Wysoko on stoji, wody się nie boji ... I matkę

nam juz spalili, i to dobrze ucynili. Sla z dymem do nieba, cegoz jej potrzeba? K 6 Krak 188.

18 - U leniwej dziewczyny w domu garnki okopcone dymem.

Jzby nie zamiecie, warkocą nie splecie. Garcyska w kominie okopciale dymem, miscysko pod

progiem przykryte barłogiem. K 6 Krak 117, podob. Pies Śl 2/165; ... Łyżki pod kominem Zakopcialy

dymem ... święt Nadr 286, war.: Biel Kasz nr 197.

RELACJE POTOCZNE

19 - Dym z gromnicy / zapalonych wianków chroni przed burzą/piorunem.

a. [Gdy nadchodzi burza z piorunami] Przeważnie po domach zapaliajo takie wja-

nuszki święcone, palio, kopco, dymio tak, żeby to ten piorun nie uderzył w dom. Świece palio,

spiewajo piosenki taki nabożne. Czap Mat 76.

b. Gromniczno świece zapalajo, ten dym sie rozchodzi, to pomaga. TN Cholowice 1985.

BIBLIOGRAFIA: Chev Dic 2/365-366; De Vries Dic 429-430; Herd Lek 37; Kop SSym 78-80; Lur Slow 150; W5rt

HofT 7/521-529.

OBURZA, CHMURA, DESZCZ, GRAD, MGŁA, NIEBO, OGIEŃ, PIORUN, PŁOMIEŃ.

Joanna Szadura

ŻAR

W polskiej kulturze ludowej żar podobnie jak -»węgle przez swój kontakt z ogniem posiada

podobne jak on własności magiczne (ochronne) i lecznicze.

Słowo żar w ogólnym języku polskim ma znaczenia: (i) 'rozpalone węgle w gorącym popiele', (2)

'upal, spiekota, gorąco' (żar słoneczny) oraz znaczenie przen. 'gwałtowność uczuć, zapał; ogień

namiętności' (z żarem przemawiać, żar miłości, pocałunków, spojrzeń) utrwalane w derywacie żarliwy

'pełen wewnętrznego żaru, zapału, gwałtowny' (żarliwy mówca, wyznawca, kochanek).

Wyrazy pochodne takie, jak np. żarzyć się (i) 'palić się bez płomienia świecąc jasnym blaskiem',

(2) 'świecić, błyszczeć, lśnić; odbijać się od tła jaskrawą, czerwoną

322

ŻAR cksplikncja

ŻAR cksplikaeja

:S2:t

barwą'; żarzyć (i) 'poddać co działaniu wysokiej temperatury, rozpalać do czerwoności, powodować, że

coś się żarzy' też (2) 'jątrzyć się, srożyć, zaostrzać się, zaognić, rozpalać, wzmagać, potęgować';

żarzeniec 'silne zaczerwienienie twarzy, rumieniec'; żarzeJnia 'fajerka'; żarzysty 'pełen żaru, żarzący

się jaskrawię, iskrzący się, rozżarzony, rozpalony, pałający'; żarzyzna 'całopalenie, ofiara spalana w

ogniu' - łączą znaczenie słowa żar z ogniem i utrwalają stereotypowe własności żaru takie, jak ciepło,

świecenie, czerwona barwa.

Forma podstawowa żar i jej pochodne etymol. od psł. pnia "gćrr, 'gorący, ciepły' Vas ES 2/35, SI

SE 1/323 będącego też podstawą utworzenia wyrazów: pożar, żarliwy, Żarki, gorący, gorliwy, gorzeć,

grzać Briic SE 661. Vasmer zestawia słowo żar z pokrewnym struś, górnie 'żar' i grec. termos 'ciepły'

Vas ES 2/35.

Formy pochodne to: żarz Lin SJP 6/882, Karl SJP s/rai; żarzew Lin SJP 6/883, Karl SJP 8/695; z

sufiksem -ewie wskazującym na nazwę zbioru: zarzewie K 39 Pom 527, Karl

SGP 6/96, K 9 Poz 143; Zarzewie/Zarzywie Karl SGP 6/435, Sych SGKasz 6/188, Dek Sier 107;

oraz żarzywo Lin SJP 6/883, Karl SJP 8/695; na Pomorzu rzerzeclze, rzerzedza Sych SGKasz 4/386, K

39 Pom 527, zarzywie K 3 Kuj 184; formy zdrobniałe: żarzątek Lin SJP 6/883; żerzatek Karl SJP 8/695;

z przestawką też rzeżatek Lin SJP 6/883, Karl SJP 8/691; na Lubelszczyźnie w l.mn. żarzotki wisia

1897/246.

Bliskoznaczna nazwa prysk 'gorący popiół, w którym drobne węgle jeszcze nie wygasły' K 42 Maz

392, por. Wisła 1890/101, jest spokrewniona z wyrazami pryszcz/prysz-czec/pryszczel 'bąbel, pęcherz

od ognia, wrzód'; pryszczeniec/pryskirnik 'ziele, które usta bardzo rozpala i pryszczy'; pryszczenica

'ziele, rozchodnik pryszczący' Lin SJP 4/493; perzyna, perz 'zarzewie' Briic SE 402, 'to, co się pali lub

zostało zniszczone pożarem; zgliszcza' obecne we fraz. obrócić/rozsypać/zamienić (się) w perzynę

'spalić (się) doszczętnie, zniszczyć (się) całkowicie', oraz w derywacie zaperzyć się 'zaczerwienić,

rozognić' Briic SE 402 znaczącym współcześnie 'unosić się gniewem, wpadać w złość, irytację'.

Z. pozostaje w ścisłym związku z -* o g n i e m , może wzniecać płomienie, por. też

metaforyzację miłości jako ognia i Z., w pieśniach niech miłość bliźniego w ich sercach się żarzy Nyr

Kar 174; ogień dla ciebie w mym sercu się zarży Lom śląsk

398.

A Z. z pieca wymiatany jest pociaskiem, grzebłem, słomianym pomiotłem zmoczonym W Wodzie

Kul Wiel 1/209, Hol Wes 56.

Z. łączony z nie6em i słońcem (boże ognisko, niebieski ogień), zaćmienie słońca tłumaczono m.in.

tym, że diabeł ukradł nieco żaru u Boga ZWAK 1878/126 ziemia Dobrzyńska; wg pieśni Słońce się

żarzy nam na zbawienie K 5 Krak 250, ->ogień niebieski, por. znaczenie Z. 'upał, spiekota, gorąco'.

Też w piekle zarzewie wieczne, ogień, żar, ciepło TN Krasiczyn 1985, ->ogień piekielny. W pieśni

wojennej żar piekła przygotowany Nyr Kar

346, war.: świr Pies 276.

® Językowo ustabilizowana czerwona/jasnoczerwona b a r w a Z. TN Krasiczyn 1985, cecha

utrwalona w znaczeniu słów żarzeniec 'silne zaczerwienienie twarzy, rumieniec' SJP Dor 10/1406 i

żarzyć 'rozpalać do czerwoności' SJP Dor 10/1406 oraz w przysł. Znać prędko i po twarzy, Jaki się w

kim ogień zarży Lin SJP 6/886.

O W wierzeniach Z. podob. jak ->ogień, ->węgle ma własności o c h r o n nc Wisła 1897/246;

jego moc ma być tak duża, że wystarczy wymówienie słowa zar, by np. przepędzić upiora Mosz Kul

2/311.

T e m p e r a t u r a: Z. jest gorący, por. piasek gorący jak żar K 24 Maz 307. W znaczeniach

metaf. Z. to 'ogień namiętności, gwałtowność uczuć; zapał' SJP Dor 10/1400, we fraz. żar miłosny, zar

patriotyczny, zar wewnętrzny, zar namiętności, uczucia, pocałunków s SFr 2/sm.

■ Typowe zachowania: zarży się to 'pali się bez płomienia świecąc jasnym blaskiem', nie ma

płomienia tylko jest żar, taki czerwony, ogień TN Krasiczyn 1985; bije s SFr 2/89, we fraz. zar bije z

ócz Folk Lodź 164; bucha s SFr 2/891; zieje S SFr 2/891; błyszczy, w porówn. oczy upiom błyszczące,

jak zar i< 31 Fok 211

D /, parzy n.k si.-r 107, co utrwalone we fraz. siedzi jak na żarzących się węglach j zarzewiu NKPP

siedzieć 69, nadto: siedzieć jak na rzerzeuim 'niepokoić się' Sych SGKasz 4/386; jakby mu kio nasypał

prysku za cholewy Lin SJP 4/492, pali w porówn. brakło mu tchu w piersi, jakby pełnej palącego żaru

Lig śląsk 139. Wierzy się, że jeśli posypie się gorącym zarzewiem w znanych sobie miejscach, to

czarownica dostaje wyrzutów na całym ciele Szyf MiW 158.

♦ Z. przechowywano przez noc w piecu, w celu wzniecenia rano ognia Mosz Kul

2/504, na podpał Karl SGP 6/435; Z ćećora może kapą torfu vłoźec v pec, a reno jes je

zafede Sych SGKasz 6/188. Rozdmuchuje się go S SFr 2/891.

W zwyczajach weselnych ojciec przekazywał panu młodemu Z., gdy syn zakładał nowe ognisko

domowe; od tego Z. rozniecano nowy ogień w nowym domu; podobnie przy przenosinach do nowego

domu Mosz Kul 2/504.

X Oprócz praktycznego zastosowania jako źródła ognia czy wkładu do żelazek Kul wiel 2/614, Wit

Baj 205 używany w m e d y c y n i e ludowej, np. przy leczeniu przez s p a l e n i e symboliczne lub

rzeczywiste różnych przedmiotów związanych z chorobą Wisła 1897/246, l< 42 Maz 337, K 7 Krak

169, Pęk Bilg 236. Szczególne zastosowanie mają węgle wyjęte z Ż.

Z a k a z y . Z. podob. jak ognia nie wolno kłuć, drażnić, obrażać Mosz Kul 2/501, gdyż uważa się

go za istotę żywą. Obowiązuje też powsz. zakaz pożyczania ognia/zarzewia, a także jego sprzedaży

MAAE 1897/207.

• Dziewczynę, która w noc świętojańską skacząc przez ognisko wpadała w Ż.

uznawano za czarownicę i< 10 Poz 204.

BIBLIOGRAFIA: Afan Poet 1/203, 512-515; Gamlv Ind 683; Mif Tok 1/439.

-f-OGIEŃ, OGIEŃ NIEBIESKI, OGIEŃ PIEKIELNY, POPIÓŁ, WĘGLE.

Joanna Szadura

324

WĘGLE eksplikticja

WĘGLE eksplikacja '.YZTi

WĘGLE

Wstęp. Eksplikacja: Nazwy. Pochodzenie. Ekwiwalencje. Kolekcje Wygląd Czynności i właściwości

Działania sprawcze. Lokalizacja. Węgle jako narzędzie kary i pokuty. Zastosowania praktyczne, magiczne i

lecznicze. Ilość. Przepowiednie i wróżby.

Dokumentacja: Zagadki. Przysłowia. Zamówienia. Bajki. Relacje potoczne i zapisy praktyk. Bibliografia.

W polskiej kulturze ludowej węglom przypisuje się szczególne własności magiczne wynikające z

łączenia go z -t-ogniem. Służyły do rozpoznawania i odczyniania uroków, ochrony przed złem oraz

oczyszczania.

W kulturze c h r z e ś c i j a ń s k i e j węgle są symbolem wszystkiego co straszne i groźne:

objawionego gniewu Boga, mąk piekielnych For Sym 76, Lur slow 259. Równocześnie widzi się w

nich symbol Chrystusa i Eucharystii For Sym 77.

Słowo węgiel (zwykle w l.mn. węgle) występuje w znaczeniu 'to, co zostaje po paleniu się, w

postaci drobnych kawałków, często rozżarzonych', np. w zwrocie pot. siedzieć jak na rozżarzonych

węglach; wyrazy pochodne utrwalające cechy węgli uznawane za typowe: wąglik (1) 'wrzód ognisty,

iskrzyk', (2) 'ptak, ognik, zapalacz', zwęglić 'spalić na węgiel'.

Nazwa węgiel, zwykle w l.mn. węgle, ma zasięg ogólnosłowiański, a wywodzona jest od ie.

rdzenia Gamlv ind 274. Etymologia wskazuje na to, że W. traktowane są jako bierny przedmiot

działania ognia Gamlv ind 274. Inne nazwy węgli to zdrobniałe węgielek ŁSE 1963/113, wąglik Baz

Tatr 185 oraz wskazujące na ich związek z ogniem: ogień K 48 Ta-Rz 280, ogień jarzący z drzewa 10,

pęcyna 9, -+żar.

* W. pozostają w ścisłym związku z o g n i e m , co oddają charakterystyczne określenia: spalić

(co) na węgiel; zgorzeć na węgiel; zwęglić (co), np. zwęgleniu ulega ciało dziewczyny, która nie

szanowała matki i w którą za karę uderzyły dwa pioruny Nyr Kar 169; ciała matki i córki, które

zginęły w pożarze Nyr Kar 157; pozostałością W. jest p o p i ó ł 3.

W baśniach spotykany jest motyw zamiany W. podarowanych przez Doga/świętych/mitologiczne

istoty sierocie/ubogiemu w -łzłoto lia-c lub skarbów przypadkowo wydobytych w W. K 48 Ta-Rz 266;

w W. Bóg zmienia złoto, aby ukarać kłamców K 3r, Przem 200, podob. diabeł, by dokuczyć babie

ZWAK 1881/162. W. (= dusze grzeszne) zabrane przez litościwego chłopa z piekła zamieniają się w

czarne owieczki 12.

W W. są ekwiwalentem rozgrzanego -+kamienia przy odczynianiu uroków Lud

1905/384 i 395, Baz Tatr 93.

+ W praktykach magicznych W. były powsz. używane razem z c h l e b e m przy rozpoznaniu i

odczynianiu uroku 15 oraz leczeniu chorób pochodzących z zauroczenia K 3 Kuj 94, K 15 Poz 117. W

podobnej funkcji stosuje się W. z: chlebem i r ó z g a m i , solą, k a m y k i e m (rzadziej z włosiem ze

szczotki) 15. Chleb, sól i W. miały chronić

od CZarÓW K 7 Krak 224.

® W. żarzące się. ogniste węgle K M POZ 218 są c zer w one 1,2, Czub Aneg 92, Baz Tatr 128, por.

fraz. prażyć węgle do czerwoności K 42 Maz 479; w bajce płomyk grzejących się skarbów wyglądał

jak żarzące się węgle lub kocioł pełen czerwonego złota K 7 Krak 212.

Wygasłe W. są c z a r n e , fraz. czarny jak węgiel, poczernieć na węgiel, np. poczerniał na węgiel

i został porwany przez Lucypera zły łotr ukrzyżowany obok Jezusa K 7 Krak 18. W pieśni ironicznie o

rączce dziewczyny bieluchna jak węgiel spalony

K 28 Maz 237.

■ O W. Są Q O T (£ C 6 K 20 Rad 132, Woź Łow 48, TN Krasiczyn

1985; W tekstach

z określeniami: żarzące K 39 Pom 527, żarzące, żarzyste Lin S.IP 6/210. Wygasłe W. są zimne 13. W.

ż a r z ą się powsz; przepalające się skarby wyglądają jak żarzące się węgle K 7 Krak 212, podob l,ud

1895/204; żarzą się płomieniem Bart Lub 27; j a r z ą się ZWAK 1882/inn, Lud 1902/361;

i s k r z ą s i ę : we fraz. oczy iskrzą się jak węgle K 15 Poz 198; oczy goreją, świecą się jak icęgle s

SFr 2/5.'ii; p a l ą się: np. oczy, jak dwa węgle rozpalone K 5 Krak 25, Abram jak węgiel rozpalony,

rozgorzał miłością K 24 Maz 118, goreją Lud 1982/141, pałają K 14 Poz 38; tlą się s SFr 2/531 i

gasną/mdleją i, s SFr 2/531; też popiełeją ZWAK 1882/211.

W. wrzucone do wody p i s z c z ą K 17 Lub 113; w ogniu s y c z ą Lud 1982/141,

s k w i e r c z ą 12.

O W. p a r z y , p i e c z e ; fraz. ktoś siedzi/stoi/czeka jak na żarzących się/rozżarzonych/

rozpalonych Węgłach NKPP stać 59a, skakać 23, siedzieć 69, S SFr 2/531. W sp al aj ą rzeczy na nie

rzucone, tylko w baśni W. podarowne komuś dobremu nie spalają 11.

A Są w kuźni Kul wie! 1/420 (węgle kowalskie K 42 Maz 434); w podziemiu K 14 Poz 38; w

piekle 12, K 51 Sa-Kr 282, -»ogień piekielny.

ł Rozpalone, gorące W. w piekle są narzędziem kary i p o k u t y : razem z gorącą smołą np. K 8

Krak 161; potępiony siedzi na rozpalonych W. LL 1966/2-3/42; diabli węgle rozpalone pakują

grzesznikowi w gardziel K 8 Krak 125; w baśni siostra, która chciała zabić brata musi za pokutę zjeść

rynecke węgli cisz Krak 98, co jest dla człowieka zadaniem niemożliwym do wykonania K 42 Maz 434,

cisz Krak 98; rozpalone W. jadł jednak smok, by wzmóc swe siły ZWAK 1881/225; można też smoka

zabić dając mu do zjedzenia W. sim ślOpol 19-20.

W ba.śni z pałających W. jest zbudowany podziemny pałac czarnoksiężnika K 14

Poz 38.

Z a s t o s o w a n i a p r a k t y c z n e . W. używano jako zarzewia ognia Or L 1928/74, K 17

Lub 79; W. obsypywano garnki, by potrawy nie wystygły Wit Baj 85, 202, por. 4, 5.

Z a s t o s o w a n i a m a g i c z n e . W. podobnie jak ogień miały mieć własności ochronne

Wisła 1897/246, Baz Tatr 93, zamykać drogę niepożądanym zjawiskom, odwracać skutki zadanych

uroków/czarów K 7 Krak 91. Pasterze W. z ogniska zgarniali do kupy, by im się bydło nie rozproszyło

K 40 MazP 91.

Święcenie oraz przenoszenie i przechowywanie poświęconego W. Szczególną moc ochronną miały

mieć W. święcone w Wielką Sobotę K 15 Poz 278, Baz Tatr 81, 83, 90, 162, takimi W", święcono

wodę TN Krasiczyn 1985. W. z poświęconego ognia niesiono do domu Baz Tatr 83, rozpalano od nich

ogień, obnoszono je wokół domu Baz Tatr 83, HO, od nich też rozpalano pierwszy ogień na hali Baz

Tatr 81, 83. Wygasłe W. z poświęconego

326

WĘGLE - eksplikacja

WĘGLE dokumentacja

327

ognia zabierano do domu i chowano pod strzechę, by chronić dom przed -►piorunem Baz Tatr 166.

Na Podhalu zabierano je na hale dla ochrony przed piorunem, ogniem i chorobami Baz Tatr 83,187, do

zamawiania duchów mieszkających na specjalnej gromcy Baz Tatr 177; węgielki tarninowe wbijano

wiosną w poletka, by chronić zbiory Kot San 64. Podob. zimne W. z ogniska, przez które przepędzano

bydło wychodzące pierwszy raz na pastwisko przechowywano w domach, by chroniły od chorób K 27

Maz 138.

P a l e n i e na W., np. zboża miało zabezpieczyć dzieci przed czarami wista 1890/101. By chleb

udał się, gospodyni wkładając go do pieca wrzucała na W. mąkę OrL 1928/195. Złe duchy odstraszano

dymem z siedmiu warstw różnego ziela rzuconych na W. w Kwietną Niedzielę K 43 śi 24.

W r z u c a n i e W. do wody. Wodę z wrzuconymi do niej W. wlewano do mleka/śmietany, by

zabezpieczyć przed urzeczeniem riileko i masło i< 15 Poz 113. podob. Baz Tatr 93, ŁSE 1961/98.

Taka woda rozlana po rogach stajni odstrasza zmorę Woź Low 47, 59, -►woda.

Wrzucane do wody W. służyły do: (a) sprawdzenia czy urok został zadany Mosz Kul 2/391 i

sprawdzenia jego pochodzenia oraz (b) do odczynienia uroku. Gdy W. wrzucone do wody tonęły

dowodziło to zadania uroku 14; albo że urok pochodzi od mężczyzny K 15 Poz 113, K 3 Kuj 94, K 7

Krak 93, ZWAK 1879/49. Jeśli najpierw tonął wrzucony do wody razem z W. - chleb urok miał

pochodzić od kobiety K 3 Kuj 94, K 1 Krak 93, Baz Tatr 130, ZWAK 1879/49. Wierzono, że gdy urok

pochodził od konkretnej osoby, to przy wymówieniu jej imienia W. wrzucony do wody tonie Lud

1906/266, a w Poznańskiem - że W. tonie, jeśli urok pochodzi od wiatru K 15 Poz 113, 117, 265;

podob. zatonięcie włosia ze szczotki świadczyło o zadaniu uroku przez wiatr Kul wiel 3/414, ->wiatr.

W. wrzucano do wody z intencją o d c z y n i e n i a uroku (woda z węgla) 7-9, 13, K 7

Krak 77, K 51 Sa-Kr 23, Kot Zn 422, Baz Tatr 129, Lud 1905/395. Jeśli W. tonęły, UWaŻanO, Że Urok

został zdjęty. Zalecano wypicie wody z węgla Bieg Lecz 19, obmywanie nią zauroczonego 13, K 39

Pom 383, K 7 Krak 77 lub łącznie oba zabiegi, ->woda.

Rysowanie W. znaku krzyża na trumnie miało chronić żywych i zmarłych przed złymi mocami K

24 Maz 216, K 6 Krak 6, K 49 Sa-Kr 531, 541; w Wielki Piątek na węgłacli obory miało ustrzec krowy

przed czarami ZWAK 1892/256; na drzwiach, pisano też słowa już tu była, aby oszukać cholerę Lud

1905/401.

Sianie W. Wierzono, że czarownica naśw. Jana (24.VI) o dwunastej w nocy tańczy na miedzy

sąsiada lub za stodołą i sieje W. na nieurodzaj Szyf Miw 164. W. rzucano za kobietą podejrzewaną o

odbieranie krowom mleka Szyf MiW 161. Rzucenie ugaslym W. za brzemienną miało spowodować, że

dziecko W. będzie gryzło K 42 Maz 392-393.

Przechodzenie przez W. Na Mazurach kobieta idąca z dzieckiem do chrztu kładła na siekierze trzy

W. rozżarzone i przez nie przechodziła z dzieckiem, by ochronić je przez urokami Lud 1908/43.

Zabierano je ze sobą do krztu TN Krasiczyn 1985.

Z a s t o s o w a n i a l e c z n i c z e . Przerzucaniem W. przez chorego lub wrzuceniem za koszulę

leczono dymtenicę, tzn. nabrzmiałość w pachwinie K 39 Pom 390, K 7 Krak 166, ZWAK 1892/259.

Pluciem na rozżarzone W. pozbywano się pryszczy na języku spowodowanych obmówieniem przez

kogoś Lud 1902/361.

Przyłożenie W. do chorego miejsca miało leczyć wrzody Bieg Lecz 100; postrzał f.SE 1963/153;

banię LL 1972/4-5/95-96; a bolaki powstałe jako kara za plucie na ogień leczono

trzymając w gembie trzy dni świencony wongiel Baz Tatr 187. Przyłożenie miału z W. wymieszanego z

chlebem i pajęczyną miało tamować krwotok Wit Baj 74, 273.

Wypicie wody z wsypanym do niej prochem ze zmiażdżonego W. leczyło boleści spowodowane

zauroczeniem wit Baj 71, podob. boleści brzucha K 17 Lub 113.

Okadzanie dymem powstałym przez rzucenie na rozżarzone W. różnych przedmiotów stosowano

przy leczeniu: kataru Lud 1899/165; róży Lud 1902/366; ukąszenia przez żmiję LSE 1961/ura;

ukąszenia przez węża LL 1957/1/31; paraliżu Bart Lub 32. Do zdejmowania uroków stosowano zabieg

spalania węgla nad chorym 6.

Obmywanie wodą z wrzuconym do niej W. leczyło: morzysko Baz Tatr 183; ból głowy

Baz Tatr 129, -►dym.

A W ludowych praktykach leczniczych używano ściśle określonej ilości W., najczęściej to liczba

n i e p a r z y s t a Baz Tatr 129, np.: sporad. jeden Lud 1905/384; powsz. trzy 7; oraz również

powsz. ich wielokrotność: dziewięć 8, 10, 13; też trzy razy trzy K 3

Kuj 247, Baz Tatr 129, Lud 1905/386, ŁSE 1961/96; trzy razy dziewięć K 7 Krak 94, K 52 Br-Pol

441; rzadziej pięć 10, czy siedem K 3 Kuj 94. Czasem używano p a r z y s t e j liczby W., np.:

czterech ZWAK 1887/36; dwunastu K 20 Rad 1.32.

Liczono je czasem na opak, np. kociubą 'pogrzebaczem' Kot Zn 422, Baz Tatr 129-130, Lud

1896/336, Lud 1905/395 albo dodając przed każdym liczebnikiem słowo nie Lud 1905/386.

♦ Z wyglądu i zachowania W. przepowiadano stan p o g o d y : będzie mróz jeśli W. przegarnięte

w-piecu żarzą się ZWAK 1878/135; z d a r z e n i a , np. przybycie gości, jeśli W. z ognia są odrzucane

w stronę drzwi K 17 mb 124, wystrzelają na pokój K 46 Ka-s 491. Jeżeli w Dzień Zaduszny (2.XI) z

pieca wypadnie W. mówiono, że dusza go wyrzuciła lub też sama się w tym ogniu miota K 5 Krak 311.

Z wyglądu W. wróżono o u r o d z a j u w przyszłym roku. W wigilię Bożego Narodzenia

kładziono W. na każdy bochenek chleba dany uczestnikom wieczerzy, na czyim chlebie W. szybko

zgasną, ten będzie miał chybny rok w urodzajach K 29 Pok 83; rozkładano W. na trzy kupki, jeśli W.

na pierwszej kupce żarzyły się jasnym płomieniem będzie dobry urodzaj Bart Lub 27, ->popiół.

0 terminie rozpoczęcia siewu w r ó ż o n o w wieczór wigiliny - rozkładano W.

na trzy kupki, siew będzie wczesny, gdy W. na pierwszej kupce żarzyły się jasnym

płomieniem Bart Lub 27. W Wigilię Bożego Narodzenia wróżono o ś m i e r c i , np.

kładziono pod pięć talerzy: nie palący się W., chleb, sól, mirt i pierścień; wybranie

W. oznaczało żałobę/śmierć wisia 1895/494, Kul wiel 3/30. Spotykanie się lub wymijanie

W. puszczanych na wodę wróży parze młodych przyszłość Mosz Kul 2/393.

DOKUMENTACJA

ZAGADKI

1 - Idzie do wody czerwony, okrutny; wychodzi z wody mdlejący 1 smutny. (Węgiel). Folf

Z a g n r 9 6 4 .

2 - Co to za kluka [kura], co sedzy na czerwionćch jajach? (Gróp [sagan] na węglach). Folf Zag nr

186.

PRZYSŁOWIA

3 - Chroniąc się popiołu wpada na wągle. NKPP popiół 1.

4 - Kto na węgielku smaży, na popiołku zjada. NKPP smażyć 1.

328

WĘGLE - dokumentacja

POPIÓŁ eksplikacja 329

5 - Gotuj są, grapuśku, pfe jednim vągliśku, jaz są gosce rnzc.ńdo. Przysłowie odnoszące

się do częstych gości; na Kociewiu brzmi ono: Gotuj są, garnuśku, pfe jednim uągluśku, jaz

gośće odjedó, a vi gośće odjeźjajta, za garnuśkam ńe ćekajta. Sych SGKasz 6/61.

ZAMÓWIENIA

6 - [Zamówienie uroku:] Spalę węgle nad tobą I uciekaj od [podaje się imię zauroczonego],

Spokojny osoby. Kot Zn 320.

7 - [Zamówienie uroku:] Wody do garka się wzielo, wąglc spod blachy trzy. Po kolei wrzuca,

mianuje po cichu: Spod czepca - jeden węgiel... spod kłobuka 'kaptura' - drugi węgiel ... spod

warkocza - trzeci węgiel ... I patrzy jak wrzeszczy. Ten, kto mianował ten węgiel, tak wrzeszczy

najbardzi, to ten miot urzec. Lud 1981/95.

8 - Jak kogo złapały uroki i miał bolenie, brało się szklankę wody i do niej wpuszczało po jednemu

dziewięć rozjarzonych węgielków. Każdy węgielek żegnało się i mówiło Zdrowaś Mario, a potem: Czy

to z chłopa... Czy to z baby... Po wrzuceniu do wody każdego węgielka trzy razy jednym tchem: Urok

nie urok, Przybywa sam Bóg Od nieba do ziemie Boskie Przemienienie. Jak już wszystkie węgielki

były w wodzie, mówiło się Anioł Pański i Pod Twoją Obronę. Na końcu chorego obmywało się tą

wodą i już po wszystkim. LL 1973/3/55.

9 - [Zażegnywanie bolaka:] Bierze, się z pieca węgli (pęcyny), następnie nad chorym mówi się:

„Prosę Pana Jezusa i syćkich świętych, aby len boldk tak się osedl po ciele, jak święta w anieli ja po

kościele". Po odmówieniu przytoczonego wiersza węgle rozrzucają się po kątach domu. ZWAK 1879/58.

10 - Wzięłam ogień jarzący z drzewa (chodzi o węgielki), zimną wodę do garka i te wongle

puściłam na wodę. Wongli ma być nieparzyście S lub 9. Rzuciłam na wodę po jednym wonglu

i mówiłam: Jeden cie urzek, trzech cie uzdrowi, Bóg Ojciec, Syn Boży, Duch Święty. Potem

po trzy razy „Zdrowaś Maria" i „Ojcze Nasz". Potem wlałam przez nozdrza koniowi te wodc,

dalej potarłam członkami (palcami) do trzeciego razu po czole (konia) i przelałam przez siebie

(wodę) w stronę drzwi. Lud 1982/141; war.: Jeden cie stworzył, trzech cie uzdrowi: Bóg Ojciec,

Syn Boży i Duch Święty. Baz Tatr 129.

BAJKI

11 - Bóg i święci / bracia miesiące / nieznajomy pan / zbójcy darują

sierocie/ubogiemu węgle w zamian za odpowiedź na zadane pytanie / opowieść

bez słowa prawdy; węgle zamieniają się w złoto.

a. Bóg, Św. Paweł i św. Piotr darują węgle chłopu za odpowiedź na pytanie:

Czy lubi mróz, deszcz, wiatr?

[Węgle położone] u scytu, ... pod strzechą ... wedle baby [wierzch pieca] nad piecem [zamieniają

się w trzy kupy złota]. K 42 Maz 492.

b. Węgle darują sierocie bracia miesiące w zamian za wymienienie ich

imion lub odpowiedź na pytanie, który z nich jest najpiękniejszy. Krz PBL nr 480 B,

-+żar.

A dopiero óni ji odpowiadajc: „Moja kochana, idź sobie, weź trzy węgielki ognia, wuóz se do

skrzynie, nie bój sie nic, bo ci sie ta nie spali." Tam óna zaględa do skrzynie, jak wtiozyua, wziena se,

a tam strasne majętki, pienigdze i przyodziewek cysty. Cisz Krak 136.

c. Ubogiej ratajce pan daje węgli do ogrzania.

A no, kobicino, nie chcielibyście cokolwiek węgli da ogrzania? ... „Weźcie we fartuch" ...

„Ojpaniczku, spaliłby mi się ..." - „Nie lękajcie się, matko, nic wam sie nie stanie ... " [węgle

zamieniają się złoto]. K 14 Poz 162.

d. Węgle darują zbójcy w zamian za gadkę, w której nie ma słowa prawdy.

Kra PBL nr 1922.

12 - Stały [w piekle] tygle z węglami i ogień się buzował na tym kominie. [Chłop] Święcie

dotrzymywał obietnicy i cały rok dane węgle nad ogniem trzymał, az skwiercaly (a byty

to duse, co się w piekle smażyły). Jednakże co dzień garstkę tych węgli odsunął na bok

nieznacznie ... po trzecim roku nie chciał dalej służyć i wzion na plecy worek z węglami,

które był odgarnął, i posed z niemi w świat. Ale usedsy kawał drogi węgle mu zacięzyly. Więc

je wysypał przy drodze, mówiąc: „Bądźcie, zdrowe, moje kochane węgle". I chciał dalej iść [próbował

odejść trzy razy] ... 'Aa trzecią rażą chce znów brać węgle i dalej iść, ale wtenczas węgle przemieniają

się w carne owiecki i obslępują go i becą. A ón niby pasterz ciągnie z niemi drogą. K 42 Mai 479.

RELACJE POTOCZNE I ZAPISY PRAKTYK

13 - Na przykład ból głowy kobieta miała czy tam mężczyzna, i rzucali węgiel drzewny na wodę,

spod kuchni, z paleniska ... dziewińć węgli rzucali na wodę i jak ten węgiel przestał już gorący być,

zimny, jak juz przestał takt wypalony, no to wrzucić dziwięć kawałków węgla i ten węgiel się zanurzył

lub nie, jak płynął i to mieli tako, że to była moc, rzucali i urok tam wodą obmywali. TN Krasiczyn

1985.

14 - Bierze się trzy węgle, wrzuca do szklanki napełnionej wodą i mówi pacierz. Jeżeli węgle

Utoną, to znak, Że są uroki. ZWAK 1889/70, podob. Mosz Kul 2/393, Kul Wiel 3/414, K 42 Maz 335, K 20 Rad 132,

K 48 Ta-Rz 296, K 51 Sa-Kr 23, K 7 Krak 93, Baz Tatr 128-129, ZWAK 1887/210, 1889/70; [rzadziej o zadaniu

uroku świadczy to, że węgielek nie tonie]. K 7 Krak 94, ZWAK 1887/36.

15 - [Węgle wrzucone do wody razem z chlebem służą do rozpoznania i odczynienia zadanego

uroku.] K 15 Poz 113 i 265, podob K 3 Kuj 94 i 247, ŁSE 1961/96-98, K 7 Krak 93, Lud 1902/367, Lud 1905/384 i

386, Baz Tatr 1 2 91 3 0; [podob. Z chlebem razowym] K 3 Kuj 248; [z chlebem i rózgami (końcami miotły)] K

15 Poz 116; [z chlebem i kamykiem] K 51 Sa-Kr 20; [z chlebem, solą i kamykiem(-ami)] K 48 Ta-Rz

296; [z chlebem i solą] Baz Tatr 129; [rząd. z chlebem i włosiem ze szczotki] Kul Wiel 3/414; [z

tłuczonym kamieniem] K 51 Sa-Kr 23; [z solą] Lud 1905/386.

BIBLIOGRAFIA: Afan Poet 1/202; De Vries Dic 164; For Sym 76-77; Herd Lek 172; Lur Slow 258-259.

-+OGIEŃ, OGIEŃ PIEKIELNY, POPIÓŁ, ŻAR

Joanna Szadura

POPIÓŁ

Wstęp. Eksplikacja: Nazwy Kolekcje. Opozycje. Pochodzenie. Wygląd. Właściwości. Lokalizacja. Obiekt.

Zastosowania obrzędowe, lecznicze, magiczne, praktyczne. Przepowiednie i wróżby.

Dokumentacja: Przysłowia. Pieśni pogrzebowe. Pieśni zalotne i miłosne. Ballady. Legendy. Baśnie.

Bibliografia.

W polskiej kulturze ludowej popiół to symbol umierania, obracania wniwecz, umartwiania ciała,

ale i zarodek nowego życia; rozsianie popiołu po polu to zarówno rozproszenie po świecie, jak też i

umożliwienie powtórnych narodzin. Balladowy i legendowy motyw odrodzenia się z popiołów wyraża

ideę przezwyciężenia śmierci. Popiołowi przypisuje się wiele własności wynikających z łączenia go z

-^ogniem.

W wielu kulturach popiół symbolizuje los człowieka, krótkość życia, śmierć, żałobę,

zmartwychwstanie; grzech, pokutę, skruchę, oczyszczenie Kop ss

332, Herd Lek 127.

Przez swe podobieństwo do prochu/pyłu/ziemi jest symbolem zmartwychwstania, odrodzenia do

nowego życia, por. motyw Feniksa Kop ssym 333, Lur Slow 182.

330 POPIÓŁ eksplikac.ja

POPIÓŁ uksplikacja 331

Posypywanie się popiołem, tarzanie się w nim było w kulturze ludów p i e r w o t -nych wyrazem

żałoby, bólu, jednocześnie było zabiegiem chroniącym żywych przed

Zmarłymi For Sym 77, Herd Lek 127, Lur Slow 182.

W kulturze c h r z e ś c i j a ń s k i e j popiół jest symbolem pokuty, oczyszczenia i

zmartwychwstania. Poświęcenie w środę popielcową popiołu, posypanie nim głów wiernych ze

słowami Pamiętaj, człowieku, że prochem jesteś i w proch się obrócisz (Rodź. 3, 19) otwiera okres

Wielkiego Postu; istotą tego aktu jest symboliczne przypomnienie o przemijalności i śmierci oraz

otwarcie drogi do oczyszczenia i zmartwychwstania For Sym 79, Lur Slow 183.

W języku polskim słowo popiół obok podstawowego znaczenia (i) 'to, co zostaje po spaleniu,

jasnoszary proch, miałki i lekki', posiada znaczenie (2) występujące zazwyczaj w l.mn. 'doczesne

szczątki człowieka, prochy ludzkie'. Wyrazy pochodne po-pielisko 'popioły pozostałe po spaleniu

czego, zwłaszcza po pożarze, po ognisku'; popielnik (1) 'miejsce na popiół pod ogniskiem', (2) 'placek

z reszty ciasta z pączków zapustnych pieczony w popiele w wieczór przed środą popielcową', (3) 'duch

przebywający w popiele pod ogniskiem'; popielnica 'naczynie na popiół'; Popiełuszki 'dziewczyna,

która w bajkach zajmuje się wynoszeniem popiołu; oddziela mak od popiołu'; popielaty 'kolor

jasnoszary'; popielatJca (i) 'rodzaj gleby', (2) 'kura o upierzeniu popielatoniebieskim'; popielak 'kot';

popielica (1) 'gryzoń o miękkim, puszystym, popielatym futerku', (2) 'futro z popielic'; Popielec 'środa

popielcowa'.

Nazwa popiół jest etymologicznie związana z wyrazami palić, płomień, polano, które pochodzą

od rdzenia *pel- 'palić' Briic SE 431. Słowa oparte na tym rdzeniu mogą oznaczać także 'pył', 'mąkę z

drobnego przemiału' \'as ES 3/234, por. Gamiv ind 220 przez co eksponuje się miałkość. Zdrobniale

popiolinek Pies śi 2/2S6, popiołek 7, Hajd Nie 220; w zgrubieniach popielec 13, popie/isJco Sad Podh

155; na Śląsku Jiasie, iiajsie śmiel Opol 107 (z niem. der Asche 'popiół'); synonimicznie proch K 39

Pom 270, K 7 Krak in, 114, Kot San 195, Baz Tatr 99; prysk 'P. zmieszany z żarzącym się węglem' K

24 Maz 392, -••żar, -zwęglę.

+ W baśniach P. pojawia się razem z makiem, z g r o c h e m jako mieszanina trudna do

rozdzielenia, w bajkach rozdzielenie ich to niemal beznadziejna praca 18; w pieśniach z w ę g l e m

Kam Pom 300, s i e c z k ą jako mieszanina nieużyteczna i bezwartościowa 9.

«-» P. jako bezwartościowy przeciwstawiany jest p i e n i ą d z o m : wuolalbun ją wząc z wagiem i

popiołem, ńeż insza, choebi mńała i tisąc Kam Pom 300. W pieśni sierocej nie nadający się do

zjedzenia chleb z P. przeciwstawiany c h l e b o w i z masłem: swoim dzieciąteczkom chleba z masłem

daje, a mnie sierotcczce umacza w popiele K 22 Łęcz 167.

P. powstaje ze spalania czegoś, strawienia przez ogień. Potwierdza to etymologia oraz fraz. spalić

dó popiołu K 39 Pom 436, spalić na popiół K 51 Sa-Kr 85, upalić popiół 12, ogniem w popiół obrócić

Nyr Kar 130, tzn. 'zniszczyć doszczętnie' s SFr 1/720; podob. obrócić w popiół / kupę popiołów s SFr

1/719; leżeć w gruzach/popiołach 'ulec całkowitemu zniszczeniu' S SFr 1/719; ani dymu, ani popiołu

'ani śladu' NKPP dym 1.

Według legend i baśni możliwe jest jednak odrodzenie z P., a więc przezwyciężenie

antynomii życia i śmierci, np. w baśni z P. pokropionego magiczną wodą odradza się spalona panna K

51 Sa-Kr 25o; z P. ze spalonej wierzby, wyrastającej z mogiły zabitej pani wyrasta ruta 17, a z P. ze

spalonych topolowych łóżek (topole wyrosły na grobach zamordowanych przez świekrę dzieci) i

rzuconego do rzeki rodzą się takie same dwa chłopczyki 19; w legendzie syn w czasie głodu zasiewa

pole P. ze spalonej strzechy 15. W balladzie z P. ze spalonej dzieciobójczyni rozsianego po polu ma

wyrosnąć kwiat lub drzewo 11, podob. ze spalonego wianka dziewczyny wyrasta kwiat 12. Motyw

odrodzenia z P. zna język ogólnopolski, por. zwrot odrodzić się z popiołów 'powstawać, zaczynać

istnieć od nowa, na ruinach, po całkowitym zniszczeniu' s SFr 1/720, pochodzi raczej z

ogólnoeuropejskiego motywu Feniksa Kop ssym 333.

W baśniach P. zmienia się w złote pieniądze Sim Gad 110, ->węgle, ->złoto.

® Podstawową cechę wyglądu P. utrwala powsz. znany przymiotnik popielaty 'jasnoszary' SJP Dor

fi/1004.

O P. jest: d ro b n y, miał k 1 n

; można go siać 11; jest lekki: toczy się, sypie się 7; sieje się 6, 10;

kurzy się jak dym K 17 Lub 153. Lekkość, niestałość P. w pieśniach porównywana jest do uczuć

mężczyzny 10.

Wierzy się, że P. w zależności od przedmiotu z którego powstaje, a także czasu i miejsca jego

wypalenia nabiera specjalnych właściwości i może pełnić określone funkcje: „dobrą moc" ma P.

powstały ze spalonych sakramentaliów (palm święconych, tarniny z ognia święconego w Wielki

Czwartek, resztek święconego i in.); popiół wigilijny z ognia rozpalonego w tym dniu w domu LSE

1961/92, P. święcony w środę popielcową, na Mazurach popiół dwunastkowy - spalony między Bożym

Narodzeniem a dniem Trzech Króli K 40 MazP 61, 62, Wi sła 1892/175 i 643, Bieg Lecz 5.

Odpowiednio „złą moc" mógł mieć P. ze spalonej ropuchy, części ciała umarłego oraz P. wypalany o

północy na rozstajach czy miedzy; wierzy się, że gdy posypać dziewczynie spódnicę P. z obręczy,

która sama na konewce pękła, to spódnica dziewczynie sama spadnie

ZWAK 1886/115.

A Miejsce na I', jest w kuchni domowej, w kominie, w popielniku Sych SGKasz 4/139. Pieśniowa

formuła rekuzy: na kominku popiół, dej mi Jasiu spokój 4. W baśniach pojawia się motyw pieca

proszącego dziewczynę o wymiecenie zeń P. K 14 Poz 32. Wierzy się, że jest w garnkach z

pieniędzmi/skarbami (jako ślad po ich przepalaniu się/przeczyszczaniu) K 17 Lub 153, Hajd Nie 45,

->ogień demoniczny, ->płomień demoniczny. Wierzono, że znajduje się w czyśćcu, na nim dusza z

grzechów się oczyszcza K 7 Krak 23, ->ogień czyśćcowy.

W bajkach w P. lubi siedzieć kot MAAE 1908/294, cisz Krak 306-307, nazywany z tego powodu na

Kaszubach popclak Sych SGKasz 4/139; lis i< 14 Poz 329, najmłodszy, głupi syn 16, 18, ZWAK

1884/306-307, w pieśniach leniwa dziewczyna 5, także łyżki, miski, garki leżą w P. w jej domu 8. Na

Kaszubach wierzą, ze przebywa w nim popielnik 'zły duch,

diabeł' Sych SGKasz 4/139.

♦ Rozsypanie po polu P. ze spalonych przestępców K 51 Sa-Kr 188, por. ballada o dzieciobójczyni

n, wiąże się z odmową pogrzebu; fraz. rozsypać popiół na cztery strony świata 'skazać na wieczną

niepamięć' NKPP popiół 4, zwrot ten wiązał się pierwotnie z odmową zwyczajowego pogrzebu. W

baśniach dziewczyna porwana przez zbójców wraca do domu po ścieżce, którą wyznacza sobie

poprzednio P. Krz PBL nr 955.

332

POPIÓŁ eksplikacja

POPIÓŁ eksplikacja V]:i

Z a k a z y . P. nie wolno wyrzucać przed zachodem słońca, bo ten, kto wchodząc do chaty go

zadepcze dostanie kurzej ślepoty ZWAK 1879/98, ZWAK 1887/209. Po wieczerzy wigilinej nie należy

go wynosić, bo wynosi się z domu szczęście Wes śląsk 208. Nie wolno deptać po P. Baz Tatr 188,

sypać go na odchody ludzkie, bo zrobią się wyrzuty skórne Bieg Lecz 117. Nie należy piec w P., gdy

gęś lub kura siedzi na jajach, by pisklęta się nie poprzypiekały i nie zamarły K 53 Lit 396.

♦ Z a s t o s o w a n i a o b r z ę d o w e .

(a) P o s y p y w a n i e P. Posypywanie przez księdza w kościele głów wiernych

poświęconym P. ze słowami 7J prochu powstałeś, w proch się obrócisz na znak pokuty

(utrwalone we fraz. posypać głowy popiołem 'umartwiać się, pokutować' NKPP popińi 3)

w środę popielcową jest znakiem rozpoczęcia postu i ma odpowiedniki w podobnych

praktykach ludowych. P. brano w kościele do książeczek do nabożeństwa, by posypać

w domu głowy tych, którzy nie byli na mszy, na Mazowszu młodzież posypuje się

w domu P. branym z garści, ze słowami: obyśmy tak za rok doczekali, a skruchę

okazali K 28 Maz 80. Wykorzystywano P. z palonej w Wielki Czwartek tarniny TN

Cholowice 1985; z palm święconych w Kwietną Niedzielę K 41 Maz 155. Wierzono, że

palono w tym celu kości umrzyków, dlatego mówiono, żeby choć ze zdrowego (tj.

starego) człowieka był ten popiół, bo wtedy głowa nie będzie bolała Gaj Rozw 50. Dla

przypomnienia rozpoczęcia Wielkiego Postu u belki przy progu każdej chaty wieszano

sito z P., który wchodzącego do niej przyprusza dając przypomnienie postu K 23 Kai 74.

W Wielkopolsce kobiety w środę popielcową po nabożeństwie udawały się wraz ze

skrzypkiem do karczmy K 23 Kai 73, PSL 1963/2/79, gdzie każdego, kto przychodził tego

dnia do karczmy obsypywały P. Kul wiei 3/46 zbieranym w pończochę ZWAK i878/i<;,

Karw Dobrz 189, K 9 Poz 128 - uniemożliwiało to wejście do karczmy, a tego dnia należało

powstrzymać się od picia; podob. dwu chłopców obsypuje P. zebranych w karczmie

ZWAK 1885/22 lub robi to karczmarz/karczmarka K 39 Pom 66. Tego dnia w Poznańskiem

kobiety idą na gościniec i obsypują P. mężczyzn K 9 Poz 129, „sprzeciwiają się (jako niby

parobcy) młodym dziewczętom" sypiąc na nie P. K 9 Poz 128. W Chełmskiem w środę

popielcową przebierańcy chodzili po domach, jeśli otrzymali dar uderzali gospodarzy

pończochą z P. po głowach, jeśli nie, rozsypywali go po domu K 33 chel 132.

W okresie od Bożego Narodzenia do Trzech Króli, w tzw. świeczki, chłopcy przebrani za bociana i

niedźwiedzia pytali napotkanych, czy chcą miodu, gdy odpowiadali tak, posypywali ich P. Szyf Miw

49.

(b) R o z b i j a n i e g a r n k a z P. W tłusty czwartek zwyczaj ścięcia Śmierci,

tzn. ścięcie głowy kukły symbolizującej śmierć (prawdopodobnie jej głową jest garnek

Z P.) K 20 Rad 305, też W kusy Wtorek PSL 1959/1-2/136 ok. Radomia.

W półpościc powsz. zwyczaj wybijania półpościa, rozbijania garnka z P. o drzwi sąsiednich

domów K 24 Maz 124 i 125, wisla 1903/691, Karw Dobrz 189, 190; wrzucano stare garnki z P. do

mieszkań Czub Aneg 154, TN Lubień 1978, do sieni K 28 Maz 80; rozbijano naczynia a P. lub

nieczystościami, tzw. żurem Karw Dobrz 190, ŁSE 1974/64; w pieśni: na środku kałuży popiołek,

Potłukłem garnek z popiołem, pójdź ze ty żurze prec z dworem K 5 Krak 281. Także dziewczęta i

chłopcy rzucali go sobie nawzajem pod nogi, wołając Półpoście, mości panie! Mości panno,

półpoście! K 5 Krak 272.

W środę popielcową kobiety z Wielkopolski przebrane za mężczyzn/Cyganów

wywożą skrzypka ze wsi, po drodze wypuszczają kota, co symbolizuje wyjście duszy, a na granicy pól

'rozbijają garnek z I'., zwyczaj ten symbolizuje początek postu (podob. we wtorek zapustny Kul wiel

3/45, K 4 Kuj 267). Na Mazowszu chłopcy i dziewczęta w środę popielcową rzucali sobie nawzajem

pod nogi garnki z P. K 24 Maz 125, chłopcy przebierają się za pannę i dziada, panna ciągnie kloc, a

dziad poganiając ją obsypuje jednocześnie P. Gaj Rozw 50. W Krakowskiem w Wielką Środę -

Judaszki - po jutrzni chłopcy spuszczali z chóru kota w garnku z P. Udz Krak 50, K 5 Krak 278. W

Lubelskiem dziewczęta po wieczerzy wigilijnej rozbijały u sąsiadów garnek z P. wołając kukuryku po

pośniku lian Lub :i2.

Aby zapewnić pomyślność (współcześnie forma żartu) w obrzędzie weselnym rozbijano garnek z

P. (i skorupkami jaj) ŁSE 1974/20, Kot Urok 33, także podczas przekraczania bmmy ustawionej na

drodze Kot San 106, 107 i ios, TN Latyczyn 1979, powrotu z kościoła K 2C Maz 11.1, w Lubelskiem

rzucano młodym pod nogi garnek z P. Wisla

1902/313.

Zwyczaj rozbijania garnka z P. (w formie żartu) w pierzaki TN Lubień 1978, czy w innej funkcji

(prawdopodobnie zapewnienia pomyślności) w wieńczyny, ten, kto mocował wiechę rzucał go z dacłiu

na ziemię Kot San 100-101.

jednoczesnym sypaniem P. - na znak wypędzania mięsopustu K 5 Krak 271.

(d) Z a m a l o w y w a n i e okien P. Powsz. w półpoście. (podob. lokalnie w środę

popielcową) zwyczaj zamalowywania okien P. przez chłopców w domach dziewcząt; też w wigilię

Nowego Roku dziewczęta zamalowywały okna gliną z P. w domach, w których mieszkają chłopcy K

28 Maz 76. W obrzędzie pasowania na flisaka golono fryca wysmarowanego P. LSE 1957/297.

(e) Z j a d a n i e i m y c i e się w P. W obrzędzie weselnym drużba wita młodą

w domu weselnym częstując ją łyżką P. Lud 1911/159 nad Łomnicą. Formę żartu ma

prawdopodobnie podanie drużbie podczas dzielenia korowaja zamiast miski z wodą

do Umycia rąk, miski Z P. Hol Wes 140, K 10 Poz 277, TN Dębowiec 1967.

ł Z a s t o s o w a n i a 1 e c z n i c z e. P. jako przenośnik (medium) siły magicznej tkwiącej w

spalonym przedmiocie pozwala na wejście w krąg oddziaływania tej siły. Dokonuje się to przez

spożycie P. lu b fizyczne z nim zetknięcie (np. posypanie).

W lecznictwie ludowym za szczególnie skuteczny uważa się P. poświęcony w Popielec Baz Tatr

13", na Mazurach popiół dwunastkowy K 40 MazP 61, 62, Bieg Lecz 5.

(a) Stosowano p r z y k ł a d a n i e P.: np. P. z drzewa osikowego przykładano do wrzodu,

martwej kostki Lud 1937/74; hemoroidów Wisla 1897/246; ciepłym P. nasypanym w wełnianą

pończochę okładano szyję w celu wyleczenia gruczołów ZWAK 1878/138. Na ranę po ukąszeniu przez

wściekłego psa przykładano P. z sierści tego psa Bieg Lecz 22.

(b) W y p i c i e P. zmieszanego z wodą/wódką stosowano np. przy leczeniu bólu brzucha Baz

Tatr 188, morzyska K 7 Krak 152. Czasem musiał to być specjalny P., np. lekiem na alkoholizm miał

być P. z kawałka spalonej koszuli trupa podany w wódce Sych SGKasz 4/138; przy opadaniu z sił

nitką mierzono chorego, jeżeli dwie miary nie zgadzały się, ni tk ę trzeba było spalić, a P. z niej dać

wypić choremu na łyżce wody K 15 Poz 155; na febrę P. ze spalnego rogu koszuli dawano z wódką do

wypicia, potem chory miał iść do gościńca i tańczyć do upadłego K 15 Poz 157, Kul wiei 3/425; na

Warmii

334

POPIÓŁ eksplikacja

335

wypicie P. ze spalonego w Wielki Piątek na cmentarzu krzyża miało zapobiegać bólowi gardła Szyf

Miw 56.

wkładając zwierzęciu do pyska P. ze spalonej kości ze święconego na Wielkanoc mięsa Lud 1912/187.

(d) K ą p i e l w wodzie z P. miała być skuteczna w leczeniu przestmchu P. ze słomy

wyciągniętej z czterech rogów strzechy i spalonej przed wschodem słońca, sypano do kąpieli ZWAK

1887/210; miała też skutkować przy bólu nóg, bo popiół szorski i wygniata te choroby szorsko u

człowieka TN Motycz 1985.

(e) K ł a d z e n i e chorego na popiół dwunastkowy stosowano na Mazurach przy odpędzaniu

krasnoludków (robaków) K 40 MazP 61, Bieg Lecz 5. W Lubelskiem przeciąganie przez gorący P.

stosowano przy leczeniu hemoroidów Bieg Lecz 28.

(f) O b s y p y w a n i e P. Pobabrane 'zaczarowane' owce trza wzionść jednom najbarzej chorą,

jednym ucienciem łeb jej ucionć: Ten łeb zakopać na siedem dni na granicy pastwiska. Pote prawom

nogom kopnąć, co ostało, obrać ze skóry 1 ugotować, jaze mięso od kości odejdzie. Wte wyjonć kości 1

kawał mięsa 1 spalić to poza progem sałasa, 1 tym popiołem posypać po strondze 1 granicy holi Baz

Tatr 151. Na parszywieme krów skuteczne miało być posypywanie P. z ropuchy Baz Tair 99. Na

bolączkę wymion posypywano P. mleko, które wykipiało na ogień (wierzono, że mleko cały czas

zachowuje kontakt z owcą lub krową, dlatego, gdy wykipi na ogień, to ten pali wymiona krowy) ZWAK

1881/119.

(g) R o z s y p y w a n i e P. z rzeczy, których działanie było uznane za szkodliwe dla człowieka

na granicy/miedzy, np. znaleziony pod progiem palec nieboszczyka (który domownikom przynosił

chorobę) należało spalić, a P. rozsypać po granicy Baz

Tatr 153.

(h) Z a k o p y w a n i e P.: przy leczeniu zadania choroby przez podłożenie kości i włosów

umarłego kości 1 włosy trzeba było spalić, a popiół wyzbierać 1 zakopać na smentorzu Baz Tatr 152;

aby leczyć zarazę - płótnem trzeba było wysłać drogę, którą przechodzi bydło, płótno spalić i dymem

okadzić oborę, a P. z płótna zakopać na rozstajnych drogach K 34 Chel 213.

♦ Z a s t o s o w a n i a m a g i c z n e . Wierzono, że odpowiednio użyty P. może zapewnić

pomyślność, ale i szkodzić:

(a) P o s y p a n i e P. może zapewnić pomyślność: np. posypanie P. bydła prowadzonego na

jarmark ma spowodować, aby go w jarmarku lub targu pieniędzmi obsypali ludzie K 48Ta-Rz286, Lud

1905/380. W magii płodnościowej: gdy kura zniesie pierwsze jajo, kładziono je na przetaczek do P. i

przesiewano, mówiąc: żebyś tyle ja] zniosła, ile cząstek lego popiołu ZWAK I88i/146, kładziono je w

podołku, posypywano P., pluto i zażegnywano Lud 1908/370. W magii miłosnej obsypanie dziewczyny

P. ze spalonego nietoperza zapewnia wielką miłość K 19 Kiei 201. Posypanie P. nóg człowieka czy

zwierzęcia ( P. - element ogniska domowego) ma powodować, że będzie trzymać się domu, co jest

utrwalone w powiedzeniu o dawno niewidzianym gościu - nogi popiołem posypać i zwyczaju

posypywania mu nóg, gdy wchodzi do domu K 48 Ta-Rz 280, por. 13. Także posypywano nogi P.

parobkom, którzy rozpoczynali służbę, aby wypełniali ją dobrze i trzymali się dworu ZWAK 1879/25;

podob. kurczętom lub kurom posypuje się

nogi, by 7, domu nic uciekały ZWAK I H R I / M M , zakupione gęsi. Lud 1907/328, Lud 1924/88. P. z

piór gołębich posypywano gołębnik, aby ptaki nie uciekały K 39 Pom 270.

Posypanie P. może też szkodzić Mosz Kul 2/342. P. ze spalonej słomy własnego dachu należało

posypać wrogowi zagrodę, a będzie biedował Lud 1907/227. P. ze spalonej ropuchy (symbol diabła,

czarownicy) szkodzi ludziom, żywinie 1 całemu dobytkowi Baz Tatr 151, posypanie nim chłopca przez

dziewczynę czyni go ropuchowatym, pryszczatym Baz Tatr 99; podob. posypanie przez zazdrosną

dziewczynę rywalki P. z kości umarłego mają oszpecić Bieg Lecz 67; także chcąc rozerwać miłość

dwojga młodych należy przejść między nimi i sypać P. z kości umarłego Bieg Lecz 73. P. ze

spalonych paznokci, włosów - może być użyty do zadania uroku, podob. P. ze spalonego kołtuna lub

części ciała umarłych Bieg Lecz 12, K 7 Krak 84.

(b) W y pici e l\: w magii miłosnej spalenie na krzyżowych drogach, przy pełni księżyca

dziewczęcycli włosów i strzępków jej ubrania i dodanie P. z tych rzeczy wraz z lubczykiem do herbaty,

wylanie na każdą drogę za siebie trzy razy bez odwracania, sprawi, że dziewcyna kozda wartko

przybiezy Baz Tatr 154. Dziewczyna chcąc zadać miłość chłopcu podaje mu do wypicia łierbatę z P. z

włosów wyrwanych sobie spod pachy i z przyrodzenia Kot Urok 21.

Narodzenie dodawano do siejby 'ziarna przeznaczonego do siewu'

ZWAK 1891/274.

(d) Z a g r z e b y w a n i e w gorącym P.: skradzione rzeczy można odzyskać, gdy

weźmie się jajko od kury (w imię złodzieja, tak jakby on sam kradł), obwiąże nitką

z zielonego jedwabiu i zagrzebie w gorącym P., a złodziej dozna taką trwogę, że odniesie

skradzioną rzecz K 31 Pok 232.

ł W praktykach o c h r o n n y c h szczególnie skuteczny jest P. zebrany w Wigilię ŁSE 1961/92,

na Mazurach zaś popiół dwunastkowy, tj. spalony między Bożym Narodzeniem a dniem Trzech Króli

K 40 MazP 61, 62, czy P. ze środy popielcowej.

(a) Posypywanie/obsypywanie P. W wigilię Nowego Roku obsypywano P. dom

zakreślając „krąg magiczny", aby węże nie miały przystępu ZWAK 1891/48.

Posypywano P. ze środy popielcowej lub P. wygarniętym z pieca w wigilię Bożego Narodzenia

sadzone/siane rośliny (kapustę, ziemniaki), by chronić je przed szkodnikami/chorobami K 9 Poz 129,

Lud 1912/216, K 53 Lit 397, ZWAK 1882/234; główki kurcząt zaraz po wykluciu, by chronić je przed

jastrzębiem K 53 Lit 397. P. z resztek święconego Karw Dobrz 198 czy zeszłorocznej palmy Karw

Dobrz 193 zakopywano podczas wiosennego siewu, by zapewnić dobry plon. P. ze spalonych w

wigilię Bożego Narodzenia gałązek świerkowych miał chronić ziemniaki przeznaczone do sadzenia

ZWAK 1886/214. Do zwalczania chwastów i pchły ziemnej mieszano nasiona lnu z P. Bit śląsk 285. Na

Mazurach popiołem dwunastkowym posypywano drzewa owocowe i warzywa Wisła 1892/175.

(b) Przepędzano przez P. wiecznego ognia, tzn. ognia pierwszy raz rozpalonego

przed wyjściem bydła na łąki krowy, by zabezpieczyć je przed czarownicami Lud

I896/204, Lud 1908/46, Baz Tatr 166. Podobnie przez P. z palonych sobótek 'ognisk roz

palanych w wigilię 24 maja' przeganiano bydło, by uchronić je przed zarazą Bar środP

302; wierzono, jednak że jeśli klacz przejdzie przez P. - uschnie ZWAK 1886/100, ->ogień

sobótkowy.

336

PO PIÓ Ł d okum entacja PO PIÓ Ł d okum entacja

337

chronić przed tym , by w p rzy szłośc i nie sta! się w ieszczym K 39 Pom 378. W ie rzo n o , ż e przed

ukąszeniem chro ni w ypicie P . ze spalo nego w ę ża K 7 K rak n i.

♦ Z a s t o s o w a n i a p r a k t y c z n e . W ■celach typow o praktycznych w ykorz y

styw ano go pow sz. do wytw arzania ługu (do prania bielizny) K -1 9 S a-K r 9 1 ; u żyw ano

P. brzozow ego, wierzbowego , topolowego K ul W ie l 1/399, o ssow cgo T N M otycz i9sr,, buko

w ego L ud 1952/327; do prania skór L ud 1947/21-1 używano P. dębow ego Kul W iol :>/57«; len

nam ina się w P. W isła 191 6 /8 7 -88; w go rące j w odzie z I', z m iękcza się pełny róg Kul W ici

2/625; stosow ano g o d o szlifo w ania bursztynu P SL 1 9 7 3/4/1 9 3.

Sto sowano go pow sz. do naw ożenia łą k K 3 K uj 56, K 16 L ub 62 i pól nit siq.sk 279.

P. przysyp y w ano na noc palący się ogień by n ie zag asł K 33 chci 75, T N K rasiczy n ipsr,; w

gorącym P . trzy m ano garnki, b y potraw y nie w ysty g ły p o w sz.

W P . pieczo n o : placki ziem niaczan e Kul W iel 2 /419, placki o w siane K 49 S a-Kr 21, placki

z wytlu czonego żyta K 8 K rak 9 4 , n a K aszubach p o p ie lniki 'p la cki z re sztek ciasta z pączków

zap u stnych pie czone p rzed środą p o p ielcow ą' S ych SG K asz 4 /139 ; perki K 1 4 P o z 302 i jajka,

w piosen ce pastuszej Pogonię do stajni, bo m nie ta m woła ją . Upiekli mi jajo , w popiele tolają

K o t Las 1 9 9. W gorą cym P. suszono gruszki, co utrw alone jest w p rzysł. N ie za sypiać g ruszek

w p o p ie le 1 .

Sporad. w p o d aniach i baśniach biedny górn ik jadł placek z P . L ig śląsk si, p o d o b . biedny

chło p K 1 4 Poz 224. W żartobliw ej p ieśni P rzed tym belo take czase - jad ło sę b ez okra sę kłuski

z p o p iołu K 39 Pom 4 4 1 . W ierz y się, że b ogin k i w lu d zkich dom o stw ach pie k ą placki z P . Z W AK

1886/111.

♦ N a podstaw ie obserwacji śladów p o zosta w ionych na P. przepow ia dano ś m i e r ć

w rodzinie - rankiem w B oże N aro d zenie obserw ow ano P ., jeżeli w idoczny jest n a nim

ślad d łoni lu b sto py - w przy szłym roku k toś u m rze, ślad m ały - um rze dziecko, duży

- d orosły M osz K ul 2/4 14-4 1 5. R ozsy pyw ano P . na p odw órzu, po podłodze , b y spraw d zić

obec n ość ducha, jeżeli stra szy duch dobry, w ystępują w p o piele ślady ludzkie, zły d uch

zostaw ia śla d o krągły z pazura m i B ieg L e cz 7 .

N a podsta w ie w y g lą du P ., k ierunku jego sypan ia się w różono o u rodzaju na posz czegó ln e

u p r a w y : w w igilię ra no w y g arn iając P. z p ieca sypano na kilk a kupek , p rzew aga P . b iałego

na d a nej kupce - zapowiada urodza j n a w arzy w a je ozn aczające W es śląsk 216. Podcz as

w iec zerzy w igilijn ej spalano ziarn k a z każdego g atu n ku zboża, któ re spaliło się n a P . - ten

gatu n ek uda się te go roku Z W AK 1882/2 1 1 , -*w ęgle.

W r ó ż b y m a t r y m o n i a l n e . W w igilię św. Andrzeja dzie w czę ta robiły z p akuł dw ie

lalki sym b o liz u jące dw ie osoby -jeżeli p o sp a leniu obu lalek P. pad n ą na sie b ie zap o w iadało to

m ałżeń stw o tych osó b K 49 S a-Kr 10 5, 3 0 0 , K 2 9 P o k 8 0 .

DOKUMENTACJA

PRZYSŁ OW IA

1 - Nie zasypia ć gruszek w p opiele . N K PP gruszka 11 (zw iązane ze zw yczajem susz enia

grusze k w gorą cym popiele), war.: Wit Baj 309, 311.

PIEŚN I PO G R Z E B O W E

2 - Z egnam cie, m ój św iecie w y soty, już jide w śm iertelne p opio ły, rw ie sie życia przędza ,

Czas mic w grób zapędza, bije piersza godzina. TN N edeżów 1977, nadto: K 22 Lecz 4 1 , TN Lubcze

1978, K 49 S;i Kr 536.

PIEŚN I Z A L O T N E I M IŁ O S N E

3 -- Chociaż m nie zakopią i w najgłębsze doły, Kochać cię, dziewczyno, będą m e popioły.

Lom Śląsk 395.

4 [W pieśnio w ej form u le rekuzy:] Są na b oru szyszki, na polu kamyszki, a w "o grodzie

laszczyna, na kom inku popiół, dej m i, Jasiu, spokój. Krzy ż K uj 1/200 , w ar.: K rzyż K uj 1/257, K 4

Kuj 58, K 22 Leiz 11)1, Pies Śl 2/21)1, K 6 Krak I I I ) , K 4G Ka S 11.

5 L eniw a d ziew czy n a le ży/śpi w popicie.

M azowianka wołki p ędzi, jesce m e dnieje, Itzę tkow ianka w piecu tezy, jesce w popiele.

K 22 Lecz l<)7, war Krzyż Kuj 1/135, Pies Śl 1/171.

6 - G ore lipka, gore, popiolm ek sieje, Ożyń s i c , syneczku, nie czekaj niedziele. Pies Śl 2/286.

7 - Jaworek się palt, Popiołek się toczy, Spodobały m i się U Hanusi oczy. Pies Śl 1/313, war.: K 18

Kici 135; ... popiołek Sie sypie ... K 46 Ka-S 55.

8 - U le niw ej dziew c zyny g a rnki/ta lerze/ły żki w popiele.

Stojo łyżki za łyżn ikiem , O bciera jich pies językiem . A te gark i, co pod ław o , to za rosły już

murawo, A te miski, co w popiele, od tak rocznie już niedziele. TN Sąsiadka 1966, war.: Biel Kasz nr 197,

nadto: K 22 Lecz 81, K 26 Maz 113, K 42 Maz 8, Pies Śl 2/101; ... garki w popiele ... K 26 M az 216; ... ta lerze pod stołem,

zarośli popiołem ... K 2 8 M az 2 3 6.

9 O j, rują m i, rają, w ielgi p o sag dają : sztery w orki sieczk i i p o p io łu n iecki. K 57 R u śC

191; w a r : ... śtyry beckt Stecki, ... p o p iołu pół beckt ... Sto in Ż yw 403 .

10 - [O n iestałośc i m ężczy zn:] C hłop się ro zstanie, popió ł się rozsieje, a g d zie się o b róci,

z dziewczęcia się śm ieje K 12 Poz 122; war.: ... popiołem sie miele, ... popiołem sie sypie ... K 40

MazP 252, 529, ... popiołkiem się sieje ... K 40 MazP 290.

DALLADY

11 - Z popiołu po spalo n ej dzieciobó jcz yni a. w yrasta k w iat/drze w o; b . n a

popiele sieje się kwiaty: c. popiół jest ro zw iew any prz ez w iatr.

a. K a zała z sieb ie [wójtó w na] stos drzewa ułożyć, i o g n ia po ddać i spalić. N arób c ie

ze m nie p opiołu a rozsiejcie m n ie n a p olu . W y rośn ie ze m n ie b rze zina będzie m n ie płaka ć

rodzina. W yrośnie ze m nie leltja będzie m nie płakać M aryja. K 27 M az 325, war.: B iel Kasz nr 85.

b. N aróbcie ze m nie popiołu ... N asiejcie na m n ie goździki, zapłaczą za m ną m łodziki.

N a siejcie na m n ie b ławaty, zapła cze za m ną żo n aty. N asiejcie n a m nie żółty kwiat, zapłacze

za m ną cały świat. K 1 8 T a-R z 1 89.

C . N apalcie ■ ze m nie m iałkiego p opiołu i rozsiejcie go po w a rsiawskim p olu. N iek to

w ia tro w c e po polu rozwieją, niek sie w ięc ej lud zi ze mnie ni n a śm ieją. K 4 1 M az 4 81.

12 Z popiołu ze spalo n ego w ianka w yrasta k w iat.

M arysia za nim [Jasiem ] cho d ziła , M a łe dziecią tko wodziła. I cisnęła go na w odę: Przez

ciebie Jasiu nie mogę! C ó ześ M a rysiu ro b iła, Coś se w ianecka nie wiła ? W id ziałeś Jasiu, w

sobo tę , Jaką ja m ia łam ro b o tę. Z aw rzyć s i ę b y ło w piw nicy, U w ić w ianecek o św iecy. U palc ież

z niego popiołu, I ozsiejciez go po polu ... W yrośnie z nie go p olny kwiat, B ę dzie m ię płakać cały

świat! Z W A K 1880/131.

13 - 1'osyp-żc m u [konikowi kaw alera] pacholiku popielec pod próg, żeby sobie ten kun iczek

nie pozb ijał (lu b : nie pow ala ł) nóg. K 3 K u j 2 7 8 .

14 G lowa/ciało zm arłej m atki rozsypuje się w p o pió ł, gd y córk a w oła

pom ocy.

Jak p ierwszy raz gło sem zaw o łała , A ze jeji m a tka w g robie słysała. C órk o, córk o , d a jżesz mi

juz pokój B o sie m oja gło wicka rozsypie w popiół. Pies Śl 1/26, w ar.: Pies Śl 1/25, Pies Śl 2/37.