Bartminski Jerzy. Slownik stereotypow / Бартмінський Єжі. Словник народних стереотипів і символів
Подождите немного. Документ загружается.
338
roPIÓŁ dokumentacja
1'OZAR cksplikacja
339
LEGENDY
15 - Z rozsianego popiołu ze spalonej strzechy wyrasta zboże.
[Za radą ojca syn w czasie głodu zasiewa pole popiołem ze spalonej strzechy, dzięki czemu ma
piękny urodzaj.] Krz PBL nr 981, podob. Bieg Lecz 372.
BAŚNIE
16 - "Ociec miou takik tszok sinuf. Dwog miou takig mędryk, co posoli "ofec, a czszcći byu taki,
co siodou zawdy f popiele na piecu. Nitsch Tek 93 pow. limanowski.
17 - [Cyganka zabiła żonę pana, z grobu wyrosła wierzba]: Cyganka, zła, wyprawiła go [pana]
gdzieś w podróż i ową wierzbę ściąć kazała i spalić, a popiół rozsuć po trawniku. Ale z tego popiołu
wyrosła wkrótce ruta i cały trawnik pokrył się rutą, że kwitła i pachniała. K 51
Sa-Kr 281.
18 - Pop:ehiszfca/syn/królewicz wybiem groch/mak z popiołu [= wykonuje
bardzo trudną, niemal beznadziejną pracę].
a. Jak przyszła niedziela, zmieszała ta pani popiołu z makiem i powiedziała Popie-
tuszce, że pójdzie'do kościoła, jeżeli to wybierze. Płakała Popiełuszko bardzo, a wtem zkądsiś
się wzięły dwa gołąbki ... Cisz Krak 144, war.: TN Jacnia 1965.
b. Król ... każe zmieszać beczkę popiołu z makiem ... i mówi młodzieńcowi, że przez
noc powinien oddzielić popiół od maku. Idzie wieczorem miodzieniec smutny do altany; usiadł
nad beczką i zaczyna rozmyślać; wtem w ogromnej masie wpelzają mrówki, rzucają się na mak
i do północy wszystek wybierają. ZWAK 1888/56.
c. Było sobie małżeństwo i miało trzech synów. Najwięcej się rodzice cieszyli z naj
młodszego, który był dobry i piękny; ojciec na dolę jego posadził jabłonkę i zaklął ją, aby
rodziła złote i srebrne jabłka. [Ktoś nocą kradł jabłka, ojciec prosił kolejno synów, by wy
śledzili złodzieja, dwaj starsi synowie, którym by nie zasnęli ojciec dawał do przebierania
plewy i groch, ziarna konopi i plewy, zasnęli]. Daje [ojciec] mu [najmłodszemu] mak z popio
łem zmieszany wybierać. Przebiera syn mak, przebiera i pilnuje; wtem raptem robi się jasno,
kiedy on spojrzy, aż ptaszek jaśniejący jak ogień leci na jabłoń; rzuca się chłopiec zręcznie
i wyrywa mu piórko; a ptak spłoszony uciekł. ZWAK 1888/51-52.
19 - [Świekra zamordowała swoje wnuki. Na ich grobach wyrosły topole. Zrobiono z nich łóżko, a
potem spalono, a popiół wyrzucono do rzeki:] Ale z tego popiołu znowu, choć ivc wodzie, urodzili się
takie same dwa chłopczyki ze zlotemi główkami. K 51 Sa-Kr 161, war.: ZWAK 1887/256.
BIBLIOGRAFIA: Afan Poet 2/18,31-32,3/642; Chev Dic 1/297-298; De Vries Dic 25; Duf SNT 495-496; Duf STB
715-716; For Sym 77-79; Herd Lek 127; Kop SMit 910; Kop SSym 332-334; Lur Slow 182-183; S z ad u r a
Joanna, Popici, „Etnolingwistyka", nr 7, 1995, s. 81-96; Wórt HofT 1/611-617.
-►NOWY OGIEŃ, OGIEŃ, OGIEŃ CZYŚĆCOWY, OGIEŃ SOBÓTKOWY, WĘGLE, ZŁOTO, ŻAR
Joanna Szadura
POŻAR
Wstęp Eksplikacja: Nazwy. Kategoryzacje i kolekcje. Pochodzenie. Wygląd Właściwości. Działania.
Przewidywanie pożaru Obiekt: gaszenie, wyprowadzanie, zamykanie ognia; ochrona przed pożarem. Symbolika,
sennik
Dokumentacja: Zagadki. Przysłowia. Modlitwy i modlitewki. Listy z nieba. Zamówienia. Pieśni religijne.
Relacje potoczne. Zapisy wierzeń i praktyk. Bibliografia
Rozróżnienie ognia dobroczynnego i niszczącego (pożaru) jest głęboko utrwalone. Na wsi
tradycyjnej z jej drewnianą zabudową, słomianymi dachami i plotami z chrustu pożar przynosił
zniszczenie totalne, budził przerażenie. Obraz językowo-kulturowy ognia niszczącego ma charakter
animistyczny; przypisuje się ogniowi cechy istoty żywej, nazywa gościem w czerwonym płaszczu. Jest
demoniczny, mściwy, dlatego w postępowaniu z nim stosuje się liczne chrześcijańskie sakramentalia
(obrazy świętych, sól Św. Agaty, wodę święconą itp.), a w zamówieniach przywołuje słowa modlitw
błagalnych.
=
Słowo pożar etymol. wywodzone od psł. 'gen 'gorący, ciepły' Vas ES 2/35, si SE 1/323 będącego
też podstawą utworzenia wyrazów: żar, żarliwy, Żarki, gorący, gorliwy, gorzeć, grzać Briic SE
661-662. Przedrostek po- wiązany jest ze znaczeniem 'dokonania' i 'stawania się czegoś' Vas ES
3/292-293.
Ogólnopolska nazwa pożar często funkcjonuje wymiennie z nazwą ogień rozwijaną w
dwuczłonowe zestawienia: ogień pożarowy K 23 Kai 40, K 28 Maz 201; ogień pożarny i< 3-1 chei ieo;
ogień pożaru. Bliskoznaczne pożoga 'wielki ogień, pożar ogarniający dużą przestrzeń' Dek Sier 87, K 2
San 254; przygoda ogniowa K 6 Krak 529.
W Chełmskiem odróżniano samicę i samca ognia pożarowego używając nazw kóźmycha,
kuźmiszka i kozmeć K 34 Chei 160, por. ros. kuznec 'kowal' Mif Tok 2/21 i symboliczny związek
kowala z ogniem i słońcem siav Mif 234.
W formułach służących gaszeniu P. nazywa się go zdrobniale ogieńkiem kochanym Mosz Kul
2/501; ogieniaszkiem 23B; dobrym ogniem 29A.
W tekstach zamówień P. określa się jako gościa 23B; gościa w czerwonym płaszczu 2<IA - co
odpowiada słowiańskiemu wyobrażeniu Swarożyca (bóstwa ognia) Lud 1908/49. Etymol. gość to
'obcy, cudzoziemiec' z jednej strony traktowany jako 'przybysz niepożądany, wróg', z drugiej jako
'przybysz pożądany' si SE 1/328; Vas ES 1/447. W przysl. i zag. P. jest nazywany także gościem, ale
gościem strasznym lub lichym 4. W przysl. też określany jako zły gospodarz 3.
Wyrazy pochodne: pożarzysko 'miejsce po spalonym budynku'; pożarnik (1) 'człowiek gaszący
pożary' ale też (2) 'ktoś wzniecający pożary'; pożarniczy/pożarny 'używany do gaszenia pożarów';
przeciwpożarowy uwydatniają różne aspekty zdarzenia.
1r T P uważany jest za jedno z nieszczęść, za karę zesłaną przez Boga na ludzi obok -►potopu,
-►powodzi, głodu, morowego powietrza, wojny 22, 31. Występuje
340
POŻAR - eksplikacja
POŻAR eksplikacja
341
często w charakterystycznym szeregu z p o w i e t r z e m , g ł o d e m , wojną, n ;i g 1 ą
ś m i e r c i ą , b u r z ą , p i o r u n e m , g r a d e m, t r z ę s i e n i e m z i e m i, por. ir>,
17,
21, K 45 Gór 495.
X P. jest: (a) przysyłany od Boga Mosz Kul 2/501, ->ogień piorunowy; (b) powstaje z podpalenia;
(c) może powstać sam z siebie, np. jako wynik zaparzenia się siana czy
zboża TN Motycz 1985.
(a) P. uważany jest za karę zesłaną przez Boga 22 - „z dopuszczenia Bożego"
wynika K 22 Lecz 268, wybucha gdy Bóg gniewa się ZWAK 1881/108. Obok Boga, może
go zesłać Jezus lub Matka Boska za grzeszne życie ludzi 22, zwożenie zboża w dniu
św. Anny (26.VII) wisla 1904/365, za oślepienie brata Nyr Kar 273, także za naruszenie
norm, np. Matka Boska miała sprowadzić go na wieś za to, że dziewczęta przebrały
się za chłopaków PSL 1956/3/136. Wierzy się, że jest karą za skrzywdzenie niektórych
zwierząt, np. żmiji, padalca, zaskrońca K 51 Sa-Kr 7, bociana ZWAK 1890/128.
(b) Wierzono, że źle wynagrodzeni murarze i cieśle złym słowem mogli sprowadzić
P. na wybudowny przez siebie budynek K 34 Chel 166.
P. jako akt zemsty istot demonicznych i zwierząt: skrzat (demon sporzący dobytek w postaci
ognistego latającego ptaka) P. karze za doznaną krzywdę Mosz Kul 2/675, roznieca go rozgniewany
duch wiatru Dek sier 87, podob. ZWAK 1885/59. Także ->ogień sam mści się za złe traktowanie i
powoduje P. 39.
Wierzono, że skrzywdzony bocian przynosi w dziobie głownię z ognia i zapala
budynki ZWAK 1878/130, podob. Lud 1906/63, Lud 1908/176 i 397, Kul Wiel 3/532 lub krzeSZC
na dachu ogień dziobem ZWAK 1881/107. Bocian mści się w ten sposób za zniszczenie gniazda, za
wybranie jaj lub piskląt Lud 1908/397, ZWAK 1889/72, ZWAK 1892/263 lub za zabicie jednego z nich
ZWAK 1890/128, por. też K 17 Lub 137.
P. umyślnie K 20 Rad 283 wzniecony, zapuscony MAAE 1897/169, zaświecony (fraz. zaświecić
świeczkę komu 'podpalić' NKPP świeca 25, por. tez 6) byl czynem surowo karanym Bar środP 371,
często ogniem, tzn. przez spalenie. Wierzono, że wyśledzić
podpalacza może mezelmk, tzn. człowiek szczęśliwy od Boga, zwykle ostatnie dziecko wchodząc na
gruszkę i spoglądając w ogień 38. P. wzniecane przez najeźdźców często pojawiają się w pieśniach i
wspomnieniach wojennych K 23 Kai 208 i 214, Lud 1899/128. Wymienia się różne przyczyny
nieumyślnego spowodowania P. - w myśl przysł., że Mała iskierka wielki pożar wznieci 5. W anegdocie
przyczyną P. jest wyganianie kota z chyży [chałupy] K 51 Sa-Kr 383, w legendzie chłop wznieca P. w
stodole nieudolnie naśladując Chrystusa i św. Piotra, którzy młócili zboże ogniem Krz PBL nr 752A.
Przyczyną P. są przyniesione do domu diabelskie pieniądze LSE 1965/80.
® Ogień P. ma barwę c z e r w o n ą : to gość w czerwonym płaszczu 23A, czerwony kur 1; w
pieśni: ogień się iskrami rumieni Nyr Kar 157.
O Jest g w a ł t o w n y , s t r a s z n y , n i s z c z y c i e l s k i Bart Lub 333. Powiedzenie To
zaś bydzie ogiyń na dachu oznacza 'kłótnię, awanturę' NKPP ogień 35.
■ Podstawowe działania P. to (a) ruch, (b) spalanie (niszczenie):
(a) P. wy b u eh a K 15 Poz 124, sz a le je s SFr 1/70, p rzy c h o d z 1 7, przychodzi
w gościnę 27, może iść w gościnę do człowieka, który go zamawia K 34 Chel 160;
goni, tego kto go zamawia 33, 35, goni za gospodarzem K 52 Br-Pol 447. Kierowany
jest w górę podczas gaszenia słowami: Nie bierz'sie szyrokn, a bierz sie wysoko 23A;
w niebiosa się bij 24, czy idź do góry/w slup 23B, 25. Odpowiednio potraktowany zmienia swój
kierunek: z a w r a c a za solo św. Agaty Etn] 1989 Bilg 134, podob. ZWAK 1890/63; po posypaniu
solą zakręcił bałwanem i szedł w górę K 48 Ta-Rz 73; jidzie w pole TN Motycz 1985, w kierunku
wody, w przestrzeń 23A, B; wg legendy o P. Katany ucieka przed płaszczem św. Agaty K 15 Poz 181.
R o z s z e r z a się / szerzy 8, s SFr 1/740, por. 28, 29A; prze r z u c a s i ę LL1975/3/44;
r o z k ł a d a s 1' ę, tzn. idzie na boki 34; powiększa się, np. gdy w czasie P. głośno się krzyczy K 34
Chel 159, ale też g a ś n i e powsz.; o p a d a LL 1975/3/45; s t a j e 24, 29A, B, schodzi sie do
kupy, tzn. nie rozprzestrzenia się 33.
(b) Jako siła niszczycielska P. p o ż e r a K2 San 254, ogarnia/obejmuje 26, s SFr 1/740, zajmuje
10, n i s z c z y 29C, K 34 Chel 160, s p a l a wszystko, jak złodziej zabiera, por. w senniku
ludowym w którym śniący się P. oznacza złodzieja, zob niżej; a w przysł. jest nawet uznany za
gorszego od złodzieja 7. Za sprawą Boga nie spala kościoła K 20 Rad 283, kapliczki Matki Boskiej LSE
1962/85, nie ima się ściany kaplicy K 23 Kai 20.
♦ P. prze w i d y w a n o na podstawie: obserwacji zachowania niektórych zwie
rząt, marzeń sennych. W powsz. przekonaniu P. jest zapowiadany przez w y c i e psa,
co utrwalone w przysł. Wyją psy, ogień węszą 15, podob. ŁSE 1963/128, Wisla 1889/502, Lud
1897/144, Lud 1908/368, Lud 1911/62, ZWAK 1889/72, ZWAK 1890/208, Kul Wiel 3/180. Ogień jest
też zapowiadany przez pojawienie się w i e w i ó r k i (analogia koloru) Kul Miw 432, Szyf MiW 137,
K 42 Maz 404, zająca, który wpadnie pomiędzy domy, do obejścia albo do wsi Lud 1897/144, Szyf
Miw 137, Kul Miw 432, Sim Wierz 287, i przez ż u r a w i e przelatujące nad domem ZWAK
1878/132.
P. powsz. zapowiada śniące się s ł o ń c e ZWAK 1885/45, K 42 Maz 396, p s z c z o ł y Kul wiel
3/495, K 46 Ka-s 489, K 42 Maz 396, K 17 Lub 119, także inne obrazy senne, jak: złodziej wisla
1905/154, muchy, most, galopujący koń, siwe konie, chorągwie, Cyganie, małe dziecko, małe gęsi,
słoma Etnl 1994 Nieb 158.
♦ G a s z e n i e P. miało charakter magiczny, opierało się na przekonaniu o bez
silności człowieka wobec szalejącego żywiołu ognia. Symboliczne działania z zasto
sowaniem specjalnych rekwizytów łączono z reguły z wypowiadaniem próśb i zaklęć
adresowanych do ognia. Określenia gwarowe: uciszenie 23A, upokojenie 24, uśmierzenie
25, K 21 Rad 2.13, uspokajanie, uproszenie K 34 chel 160 - wskazują na to, że P. traktowano
jak i s t o t ę żywą. W Chełmskiem wierzono, że ogień samiec jest łatwiejszym do
uproszenia niż samica i< 34 Chel 160. Określenia oddalanie K 34 Chel 160, wyprowadzenie
oraz duszenie, tłumienie K 15 Poz 181 zakładają samodzielność i podmiotowość P.
P. mógł być: gaszony wodą, ziemią lu b przy pomocy środków i zabiegów magicznych;
wyprowadzany; nie dopuszczany do określonych obiektów. Do gaszenia (uspokojenia, uciszenia) ognia
pożarowego używano przedmiotów święconych, wierzono bowiem, że odbierają one siłę P., swoją zaś
mocą powodują, że ogień gaśnie lub kieruje się w pożądaną (bezpieczną dla ludzi i ich dobytku) stronę
23A, 33, 37.
P. gaszono: powsz. solą/chlebem ś w. A g a t y (święconymi 5.II), które rzucano w płomienie 23B,
36, tak potraktowany ogień sam przygasa wisla 1898/153, bo nie ma juz mocy K 17 Lub 123; wodą
święconą w dniu Św. Agaty ZWAK 1890/63, Wisla 1898/53, Bar
ŚrodP 282, Kot San 61; Święconą W dniu ŚW. Błażeja Baz Tatr 136; Święconą Wisla 1904/81,
sim wierz 238. Do ognia pożarowego wrzucano także wianki święcone w Boże Ciało Baz Tatr 157;
agnuski (f.j. rodzaj votum, poświęcane przez papieża w siódmym roku
(
342
POŻAR eksplikacja
POŻAR eksplikacja
MA
pontyfikatu) PSL 1973/1/28. Przed palący się budynek wynoszono przedmioty sakralne, obchodzono z
nimi miejsce objęte P., np. powsz. obrazy św. Agaty, św. Floriana, Matki Boskiej, św. Wawrzyńca 37,
wianki święcone na Boże Ciało TN Motycz 1985. Zamykano ogień w m a g i c z n y m k r ę g u , np.
obchodzono palący się budynek dokoła rzucając w ogień sól św. Agaty 23A, B (por. wyżej), zalecano,
aby mężczyzna nago chałupę palącą się obleciał naokoło 38. Do innych sposobów gaszenia P. należało
napisanie na drzwiach słów, co Pan Jezus na krzyżu wymówił MAAE 1908/47; odmawianie siedem
razy Ojcze nasz wspak ZWAK 1878/132; przerzucanie przez P. kretowiny 'ziemi z kretowiska' ZWAK
1881/140.
P. był niechętnie gaszony, wierzono bowiem, że kto ogień zgasi, ciągnie go później za sobą i jest
w ten sposób przyczyną innego P. 35. Istniała również obawa przed obrazą ognia, gdy gasiło się go
wodą wisla 1898/152. Wiele zabiegów służyło nie tyle ugaszeniu go, co wyprowadzeniu, np. na pole, w
kierunku wody lub pustą przestrzeń 23, 33, 36. W tym celu obraz św. Marcina wynoszono i stawiano w
kierunku ognia TN Cholowice 1985, objeżdżano konno trzy razy palący się budynek, przy czym za
trzecim razem szybko, by nie być uchwyconym przez płomienie wisla 1894/725, wyprowadzano
gospodarza, aby ogień za nim pogonił K 52 Br-Pol 447, rzucano sól i chleb św. Agaty 23A, B, aby
spowodować zmianę kierunku ognia Pel Dem 66, rzucano sól św. Agaty w kierunku nadciągających
chmur Pel Dem 62, wrzucano w ogień skorupki ze święconych jaj, by płomienie poszły w górę PSL
1965/2/IH. Łączono zamówienie ognia z czynnościomi magicznymi mającymi skierować ogień w
określone miejsce 23A, ii, np. zamawiający obchodził trzykrotnie miejsce objęte pożarem zamykając
go tym sposobem w magicznym kręgu 23, potem odchodził z miejsca P. w puste miejsce 23B, pole
23A, 33, by ogień za nim poszedł Etnl 1989 Biig 134, szedł w kierunku wody 23B, Gaj Rozw 47 lub
stał w jednym miejscu, aż do zupełnego wypalenia ognia Gaj Rozw 47. Powołując się na majestat
Boga, Matki Boskiej, Jezusa, świętych nakazywano w specjalnych formułach ogniowi, by nie palił się,
nie zaszkadzał, me podnosił się, stal spokojnie 23-29.
Aby P. się nie rozszerzał na sąsiednie budynki kładziono na ich dachach obraz św. Agaty TN
Motycz 1985, podob. wisla 1904/81, obnoszono wokół palącego się domu chleb w rzeszocie K 52
Br-Pol 433, kreślono święconą kredą koło i wypowiadano formuły zamykając ogień w magicznym
kręgu 29C, por. też formuły 24 30.
Ze szczególnej łaskawości i pomocy przy gaszeniu P. słynie Matka Boska 1'ięko-szowska K 21
Rad 233, może go zgasić swym płaszczem 26, czyni to także bł. Czesław
K 15 Poz 181.
Sposób z a c h o w a n i a siew czasie P. Zalecane jest szybkie i zespołowe działanie 10, 12, fraz.
bieży/jedzie jak na ogień / do ognia znaczy 'szybko' NKPP biec 22, war.: Dob Niem 108, ale P. to także
okazja do kradzieży 14. O P. zawiadamiano za pomocą dzwonka umieszczonego na drzewie obok
zabudowań K 23 Kai 262, uderzaniem w przystawkę K 21 Rad 168; biciem w dzwon Gaj Rozw 137;
wołaniem gore! gore! K 17
Lub 194.
N a k a z y i z a k a z y . Z P. należy natychmiast wynieść obrazy święte K 22 Łęcz 268; stół,
chleb Wisla 1898/153. Wyrzuca się przez okno konewkę wisla 1889/491; nie wyrzuca się pościeli
Wisla 1889/491. W czasie P. nie wolno: krzyczeć, bo złe na ten wrzask bardziej się jeszcze sroży,
podrzuca ogniem do góry i pożar powiększą K 34 Chel 159. Kobiecie
ciężarnej nie wolno patrzeć na P. lu b dotknąć się gdziekolwiek, bo dziecko będzie miało w tym
miejscu płomicnicę, tj. czerwoną plamę, znamię wit Baj 65, ZWAK 1886/85,
1890/190, TN Krasiczyn 1985, ->płomień.
O c h r o n a . Przed P. chroni człowieka Bóg, Jezus 16, 19, Matka Boska, do której kierowana jest
prośba o wstawiennictwo u Syna 31 i niektórzy święci. Świętymi, do których zwraca się o ochronę
przed P. a także prosi o łaskę ugaszenia go, są: powsz. św. Agata Lud 1903/410, K 15 Poz 181, Kul
Wici 3/525, K 28 Maz 339; św. Florian - patron
Strażaków Kul Wiel 3/525, ŁSE 1963/113, PSL 1967/2/76, K 5 Krak 14, K 7 Krak 93, TN Krasiczyn
1985; św. Wawrzyniec 32; lokalnie św. Barbara 20, Kul Wiel 3/525; św. Błażej Baz Tatr
136, ŚW. Izydor TN Motycz 1985; Św. Antoni TN Motycz 1985; Św. Ignacy Wisla
1903/684;
św. Krzysztof 17.
W celu ochrony budynków wykonuje się szereg czynności praktycznych już w momencie budowy,
np. słomiane strzechy nasącza się gliną Kul Wiel 2/390, używa się do budowy domu materiału, który
nie powinien się łatwo palić 13, nie używa się drewna z sękiem zwanym świecą, bo ogień pewny Kot
San 124, pod każdy kamień węgielny domu kładzie się święconą na Trzech Króli kredę i błogosławi
się miejsce słowami modli-tewki do św. Floriana 21. Nie sadzi się w pobliżu domu paproci Red. Kielce
1994, gdyż w chwili, gdy zakwita, zstępuje na nią piorun i< 17 Lub 153.
Przed P. chronią przedmioty sakralne umieszczane w pobliżu domu, np. krzyż ustawiony przed
obejściem lub przybity do szczytu domu PSL 1961/4/208, kapliczka wyrzeźbiona przez gospodarza PSL
1958/1/19, przechowywany i odmawiany w domu tekst modlitwy o męce Jezusa Sen N. Maryi Panny
is; tzw. „listy święte" pełnią podobną funkcję: Ogień mu [człowiekowi, który będzie w posiadaniu
listu] szkodzić nie będzie, ani żaden zły człowiek, który by chciał majątek jego zabrać Kot Zn 216.
Przechowywano w domach także przedmioty poświęcone, powsz. sól i chleb Św. Agaty 9, ŁSE
1974/63, Kul wiel 3/525; pisanki PSL 1965/2/102; palmę wielkanocną ŁSE 1963/113; krzyżyki z
palm umieszczano w Wielką Sobotę na szczycie domu lub nad drzwiami PSL 1971/4/246; agnuski
(rodzaj votum) PSL 1973/1/28; gromnice Bar środP 281.
Niektóre przedmioty umieszczano w specjalnych miejscach, np.: wianki święcone na oktawę
Bożego Ciała Szyf MiW 66 wieszano przy oknie TN Motycz 1985, ŁSE 1965/34, na ścianie obok
drzwi wejściowych Kot San 72, na strychu, pod strzechą Baz Tatr 157, ŁSE 1963/113; ziele/wianki
święcone na Matki Boskiej Zielnej LSF, 1963/113 wieszano w stodole Lud 1910/6I; smrek wzięty z
przybrania ołtarzy w Boże Ciało kładziono za krokiew Baz Tatr 160, podob. gałązki dębiny, świerku
lub brzeziny ZWAK 1879/24, poświęcone gałązki wierzby wtykano w różne szpary budynków Kot
Podg 70, kładziono wiciokrzew czarny za krokiew ZWAK 1882/271.
W celach profilaktycznych odmawiano specjalne modlitewki is-21. Kierowano je do Jezusa 19, św.
Barbary 20, św. Floriana 21. Odmawiano je w specjalny sposób i w określonym czasie 18-21.
Do zabiegów profilaktycznych należało posypywanie domu solą święconą w dniu
ŚW. Agaty ŁSE 1963/114, podob. TN Motycz 1985, TN Krasiczyn 1985, Solą Święconą na Wielkanoc TN Krasiczyn
1985 ; obnoszenie wokół domu zarzewia z głogu palonego przed kościołem w Wielką Sobotę Wisla
1897/802; święconego Pęk Biig 239; w Wielki Poniedziałek strażacy polewali dom wodą, żeby wam
się nie paliło TN Okale 1986. Przed P. miały
344
POŻAR dokumentacja
POŻAR dokumentacja
34.5
chronić pielgrzymki do grobu św. Bogumiła, arcybiskupa Gnieźnieńskiego, były to tzw. „ogniste
processye" K 23 Kai 203.
Powsz. wierzy się, że przed P. chroni g n i a z d o bocianie na budynku Lud 1908/m, ZWAK
1878/130, ZWAK 1881/108, PSL 1961/1/15; a także przybicie na drzwiach domu żywego nietoperza
ZWAK 1886/102; trzymanie za piecem limsa (rodzaj kamienia) Kot Podg 85.
Aby P. nie przenosił się z sąsiednich budynków sadzono między nimi drzewa LL 1975/3/44, sady
owocowe Kul wiel 2/374. Jeżeli paliło się sąsiednie gospodarstwo, trzy razy obchodzono swoje z
obrazem Św. Agaty Pel Dem 64; wynoszono sito, które gospodyni w posagu dostała i obracano je w
przeciwną stronę ognia ZWAK 1886/114.
By nie sprowadzić P. na swój dom nie dziękuje się za pożyczony ogień Lud 1924/73, nie
przyjmuje się od pogorzelca bydła K 48 Ta-Rz 287, podczas zamawiania P. ucieka się w kierunku
przeciwnym niż dom zamawiającego, aby ogień usłyszawszy zaklęcie, zaraz za nim nie poszedł w
gościnę K 34 Chel 159; nie piecze się chleba w Wielki Piątek, ani nie warzy chust przez oktawę
Bożego Ciała K 21 Rad 168.
Istnieje przekonanie, że jeśli panna młoda ma na sobie w dniu ślubu jakąś czerwoną rzecz, to
sprowadza to na młodych P. K 24 Maz 281, K 28 Maz 201, podob. nie ubiera się w nic czerwonego
dziecka do chrztu, by przez ogień nie było nawiedzane K 28 Maz 118.
•fc Symbolem P. jest c z e r w o n y k u r 1; pot. zwrot fraz. puścić komuś czerwonego kura na
dach to 'podpalić mu dom'.
P. w s e n n i k u oznacza s ł o ń c e K 4 6 K a - S 4 8 9 i s z c z ę ś c i e ZWAK 1890/217, ale
też k łót n ię TN Okuninka 1975 i Z ł o d Z l e j a Etnl 1994 Nieb 153, nadto: Kul Wici 3/491, K 34 Chel 201, K 17
Lub 119, TN Okuninka 1975, Wisła 1905/154.
DOKUMENTACJA
ZAGADKI
1 - Co to je za kur: je czerwiony a nómilej na słomianym daku sedzy? (Ogień). Folf Zag
nr 175.
PRZYSŁOWIA
2 A - Ogień i woda największa trwoga. NKPP ogień 31.
2 B - Ogień i wojna chleba nie da. NKPP ogień 32.
3 - Ogień i woda dobrzy słudzy, lecz źli gospodarze. NKPP ogień 30, war.: ZWAK 1878/176; por.
zag. Dobry gospodórz a lechy gosc. (Ogień). Folf Zag nr 365.
4 - Ogień to straszny gość. NKPP ogień 39.
5 - Mała iskierka wielki pożar wznieci. NKPP iskra 6, war.: ZWAK 1883/104, Lud 1907/157, TN
Motycz 1985, TN Cholowice 1985, TN Krasiczyn 1985; war.: Z trochy skry skrytej często ognie wielkie były.
NKPP początek I4c.
6 - Kto ogień sieje, zbiera pożar. NKPP siać 23j.
7 - Złodziej, bywszy w domu, kąty zostawi, a ogień, kiedy przyjdzie, wszystko zabierze. NKPP
ogień 54.
8 - Zle jak ogień się szerzy. NKPP zle 73.
9 - Chleb (sól) świętej Agaty od ognia strzeże chaty. NKPP Agata św. 1.
10 - Gdy się ogień zajmie, zrazu gasić trzeba. LL 1964/1-2/146.
11 — Słaby ogień lada wiatr zgasi, a wielki się od wiatru mnoży. NKPP ogień 48.
12 - Kto nie gasi ognia u sąsiada, jego się ściana prędko zajmie rada. NKPP sąsiad 11.
13 - Kto z drzewa kleci, ogień nieci. NKPP drzewo 36; war.: Kto muruje - buduje, kto z drzewa
kleci - ogień w domu nieci. NKPP murować.
14 - Przy ogniu jeden będzie z konwią, a dziesiątek z worem. NKPP ogień 47.
15 - Wyją psy, ogień węszą. NKPP pies 325, podob ZWAK 1887/220.
MODLITWY I MODLITEWKI
16 - [ „Litania o błogosławieństwo Boże dla urodzajów polnych" odmawiana w czasie
konnej procesji wielkanocnej w Pietrowicach Wielkich w diec. Opolskiej:] Miłosierny Boże
od wszego złego, od głodu, moru, ognia i wojny, od piorunów i gradu, od zniewagi darów
i dobrodziejstw Twoich - zachowaj nas, Panic. Siw Blog 18.
17 - [Modlitwa do św. Krzysztofa wygłaszana podczas burzy:] Święty Krzysztofie,
chwalebny męczenniku, uproś tym, którzy się do Ciebie uciekają, ochronę od powietrza, moru,
trzęsień ziemi, piorunów, ognia, wylewu, osłaniaj ich przed słusznym gniewem Bożym, tu na
ziemi ... Etnl 1994 Czyż 173.
18 Modlitewka Sen Matki Boskiej chroni od ognia i wody.
a. Święta Dorochwija rano wstaje, Na książki swoje wzgląda. Cóż na nich dobrzego
ujźriala? Pasyją, pazury. Świętego Stanisława msza była. Kiedy Panienka zasnęła, Przyszedł
do niej Syn Boży: „Matko moja, śpisz?" Śpię, synu mój drogi, ale mi się stał straszny sen
o Tobie, żem cię widziała w ogrojcu zranionego, na krzyżu przybitego. Matko moja, ja się do
tego nie czuję. Piętrze, Pawle, chodź po świecie, powiadaj małemu, dużemu: kto tę modlitwę
zmawiać będzie trzy razy dnia, na moją mękę wspominać będzie, od ognia nie zgore, od wody
nie utonie ... ZWAK 1879/61; war.: Kto będzie odmawiał tę modlitewkę W piątek przed wieczerzą,
W sobotę przed śniadaniem, W niedzielę rano przed kazaniem, Na wojnie nie zginie, W ogniu
się nie spali, Potępiony nie będzie. Kot Zn 118; ... Nie zginie na ogniu, na wodzie, Na żadnej
przygodzie ... Kot Zn 93; Kto te modlitewkę odmawiał będzie, Temu ani ogień szkodził nie
będzie ... Kot Zn 481; ... Będę go od wszystkiego zła obraniał: Od psa wściekłego, Od zwierza
leśnego, Od ognia upalenia, Od wody utopienia ... Kot Zn 33, war.: Kot Zn 146, 474.
b. Widziałam cię w Ogrójcu obnażonego, od Kaifasza do Piłata, od Piłata do Heroda
prowadzonego ... A Pan Jezus na to najczulej odpowiedział: «Matko Miłosierdzia, kto ten sen
przy sobie będzie nosił ... nagło śmiercio nie umrze ... We wtorym domu modlitwa znajdować
się będzie, w tern domu ogień szkodzić nie będzie)). Pęk Bilg 234-235, war.: ZWAK 1879/59.
19 - Jezus/Bóg chroni przed ogniem, wodą, burzą, piorunem.
a. Panic Jezu Chryste, proszę cię o zachowanie od wszelkich burz, ognia i piorunów,
amen. Pel Dem 65.
b. Sam Pan Jezus we drzwi wchodzi, Najświętsza Panna za stolikiem siedzi, przelewa
swoją krew od kielicha do kielicha. Kto z tego kielicha zażywać będzie, od nagiej śmierci nie
ginąć będzie. W wodzie nie utonie, w ogniu nie zgorzeje. K 22 Lecz 180.
C. ■■■ czy na wodzie, czy w ogniu, to bez czasu śmierci nie będzie. J(to do Boga ucieka,
człowiecze, to żadna bieda w drodze nic dopiecze. K 57 RuśC 1118.
20 - Św. Barbara chroni przed ogniem i wodą.
Święta Barbarcczko, zakonniczko Boża! ... ja cię tez proszę, bym marnie nie zginęła, W ogniu mc
zgorzała, W wodzie nic utonęła ... Kot Zn 470, war.: Kot Zn 421.
21 - [Modlitwa do św. Floriana wygłaszana w momencie pobłogosławienia miejsca, na
którym ma być wybudowany dom:] W imię Ojca i Syna i Ducha świętego Amen; Święty
Floryanie bron od ognia, powietrza i nagiej śmierci. K 5 Krak 150.
LISTY Z NIEDA
22 - Jezus będzie karać grzeszników ogniem, głodem, morowym powietrzem,
chorobami, wojnami.
Ja Jezus Syn Boga żywego bęndę Was karał głodem, powietrzem, ogniem, mieczem,
nieprzyjacielem, chorobami różnemi, które z dopuszczenia mego długo trwać będą aż jeżeli się nie
upokorzycie grzechotu waszych i złości nie poprzestaniecie ... MAAE 1908/122; war.: Będę was za to
karał glodym, Morzył ogniem i morowym powietrzem. Kot Zn 459.
346 POŻAR - dokumentacja
roŻAR dokumentacja
347
ZAMÓWIENIA
23 — Ogień gasi się solą św. Agaty i słowami: Witaj gościu xv czerwonym płaszczu I Ogieniaszku,
Zygmuncie ...
23 A - To sie bierze sól, która jest święcona piątygo lutygo na święto Agatę, w kościele. Idzie sie z
to solo do budynku, który sie pali, dokoła go sie obchodzi, tak ze wschodu na zachód, żeby nie pod
wschód, tylko tak jak stóńce wschodzi, ji dokoła. Ji mówi sie tak: « Witaj nam gościu, w czerwónem
płaszczu. Nie bierz sie szyroko, a bierz sic wysoko)). Ji to trzy razy sic obyjdzie ten budynek z ogniem,
co sie pali ji obsypie sic tak tom solom, poprószy sir. dokoła, i to ogień sie uciszy, ji pójdzie do góry.
[Potem] Trzeba było jiść w kierunku wody zawsze ... A jak ni ma wody, to jidzie w pole. Etnl 1989 Bilg
133; war.: Witum cic gościu, w czerwonym płoszczu, nie szerz sie szeroko, tylko wysoko. ZWAK
1889/77, war.: Lud 1908/47, Mosz Kul 2/501, podob. TN Banachy 1984.
23 B - Gdy we wsi wybuchł pożar, trzeba go było skierować w puste miejsce lub w górę, jeśli
obok brakło wolnej przestrzeni. Brano wówczas do jednej ręki sól święconą w dzień św. Agaty, do
drugiej część kobiecego stroju, w którym brało się ślub. Rzucało się po odrobinie soli w ogień z
czterech stron, a następnie ową ślubną rzeczą, np. chustką czy zapaską, machało się w kierunku
wolnego, nie zabudowanego miejsca. Mówiło się przy tym: W imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego -
Zygmuncie! Zegnam cię krzyżem świętym, Przykrywam cię. Idź w przestrzeń! Idź w przestrzeń! [albo]
Idź do góry! Idź do góry! Kot Zn 188, war.: LL 1973/3/52; Ktoś „rozumiejący" obchodził pożar
dookoła, za każdym obejściem wrzucał w płomienie garść soli „ze świętej Agaty" ... i wymawiał:
Ogieniaszku, Zygmuncie, Świętym krzyżem żegnam cię, Tyś gość i ja gość, Nie pal się, bo juz dość.
Kot Las 96.
24 - Stój, ogniu, w niebiosa się bij, na ziemię upadaj, tak się upokoj Bożą mocą, wciornkich
świętych pomocą, jako się upokoiła Syna Bożego męka. LL 1972/3/56.
25 - Ogień tak uśmierzyć: Ogniu, nie żarz się Bożą mocą, Panny Maryje] mocą, wszystkich
świętych pomocą, idź w slup, nie zaszkadzaj Bożą mocą. LL 1972/3/51.
26 - Coś zawziął, coś ochynął [ogarnął], w imię Ojca etc., aby nie zaszkodzić!, jako Pannie
Maryjej panieństwo jej nie zaszkodziło. Niechaj cię ochyną Panny Maryjej włosy, Panny Maryjej
płaszcz, aby nie zaszkodził. LL 1972/3/51.
27 - Przyszedł do nas w pośpiechu Ezechjasz, Mesjasz w gościnę. Niechże się zadowoli tym, co
sam wziął od nas w nocy, w imię Ojca i Syna i Ducha Świętego. «/lmen» się nie mówi. Wisła 1892/407;
war.: ... bo trudno mu czego wprost zakazywać. Lud 1908/47.
28 — Ojcze nasz itd. Ogniu, ty płomieniu gorejący, rozkazuje tobie Chrystus Pan, mąz boży,
przeze mię, sługę niegodnego, abyś się dalej nie rozszerzał, lecz na tym miejscu został; coś ujął, to
trzymaj przez Pana Boga moc, Ojca i Syna i Ducha Świętego pomoc. (Ogień do trzech razy oblecieć,
co raz wchodząc, to Ojcze nasz zmówić). Wisła 1892/405.
29 A - [Podczas kropienia ognia święconą wodą mówi się:] Logniu dobry, my podnoś sie I niy
szerz sie. Stój spokojnie, W imię Trójcy Świętyj, Amen. Sim Wierz 238.
29 B - W imię Trójcy Świętej Niech ten ogień stanie Jak woda w Jordanie, Słuchaj głosu mego I
Ducha Świętego. Sim Wierz 238.
29 C - [Po zakreśleniu święconą kredą kręgu wokół miejsca objętego pożarem wymawia się
słowa:] W Imię Ojca i Syna i Ducha świętego, Nie niszcz ogniu dobytku tego, Jak Chrystus byt
chrzczony w Jordanie, Niech ten ogień ustanie. Sim Wierz 238.
29 D - [Po zakreśleniu święconą kredą kręgu wokół miejsca objętego pożarem wymawia się
słowa:] Nakazuję ci ogniu W imię Boga i krwi jego Byś nie przestąpił koła tego. Sim Wiera 238.
30 - Można zamówić ogień, odmawiając siedem Ojcze nasz, zacząwszy z końca, wspak ZWAK
1878/132.
PIEŚNI RELIGIJNE
31 - Od powietrza, głodu, ognia i wojny zachować może Bóg / Syn Maryi - za
jej przyczyną.
a. O Matko! za nami - miękcz Syna prośbami, gdy ma karać, broń - i przed gniewem
chroń, zastaw piersiami. Stań się nam Maryja jako wał zbrojny, od powietrza, głodu, ognia i wojny,
gdy Syna ujrzysz gniew, rozbrój jego dłoń. K 22 Lecz 173.
b. Głód. ogień, wojnę, niech Twoja przyczyna, ubłaga nam gniew u Twojego Syna,
wyjednaj, aby uśmierzył zarazy, Panno bez zmazy. K 57 RuśC 1117.
c. [Ten sam motyw w pieśni dziadowskiej:] Proś Go [Jezusa], Matko, każdej chwili,
byśmy z głodu me zginęli ... Tyś gorejąca pochodna [sic!] - broń nas zawsze i od ognia. Byśmy
pożaru nic znali i zawsze ci dziękowali. Nyr Kar 60, podob. K 41 Maz 516.
d. [Lokalnie w wieluńskicm dodawano:] Od powietrza, głodu, ognia, wojny i od
Widcradza, zachowaj nas Panie! (wierzono, że w Wideradzu straszył diabeł) K 23 Kai 224;
w anegd. Od głodu, ognia, wojny i teściowej zachowaj nas Panie. LL 1980/4-6/101.
32 - Św. Wawrzyniec gasi pożary, chroni przed nimi.
a. Tyś jest od ognia szczególna zasłona, Ciebie świat wielbi i ma za Patrona. Zagaszaj
pożary kto Cię z dobrej wiary zawoła. K 23 Kai 103.
b. Ciebie Wawrzyńczc święty za 1'atrona niechaj cały świat i nasza korona uznaje
zawsze w ogniu piorunowym i przypadkowym. ... Nam zjednaj Boską miłość, Patronie
w wszelkich potrzebach i w ostatn im zgonie. Uproś, aby Bóg oddalił swe kary, ognie, pożary.
K 22 Lecz 177.
RELACJE POTOCZNE
33 - To znów jest sól świętyj Agaty, na święto Agatę święci sie w kościele i chtoś weźmie sobie, te
sól, i jidzie, ji tak rzuca [w razie pożaru], przeć w ten ^ogień nie rzuci, bo nie podeyjdzic do łygo
^ognia, alie obyjdzie dookoła. To ja tyż widziałam na swoje oczy, bo już nasze budynki przyszed ogień,
paliło sie jeszcze jak kobieta obyszła dookoła i musi pójść w pole, bo jakby poszła wsio, to pódzic
*ogień za niou. A ten ^ogień ...to już sie schodził do kupy, juz i stanoł, już sic nic paliło więcyj. TN
Korczów 1984.
34 -- ... jak ślicznie sie pali, właśnie ten dom, ta na chwałę Bożo ... a jak sie rozkładał tak: oo, to
nieszczęście będzie, to sie druga chalujya zajmie. TN Krasiczyn 1985.
ZAPISY WIERZEŃ I PRAKTYK
35 - Ogień goni zamawiającego.
Zamówił [rządca] ogień i pożar ustał. Rządca począł uciekać, płomienie puściły się za nim. Chcąc
się uratować, wskoczył z koniem do jeziora za cmentarzem ..., ale zaplątał się W uprząż i utonął. Wisła
1891/725, por. też TN Banachy 1984, K 52 Br-Pol 447.
36 - Sól i chleb św. Agaty uśmierzają/odwracają ogień.
Na św. Agatę święcą sól i chleb i takowe przy s ilnym pożarze w żywioł zażarty wrzucają,
przypisując im własność uśmierzenia ognia lub odwrócenia wiatru na pole, by nie szkodził budynkom
w pobliżu stojącym. K 23 Kai 68; [Informacje o stosowaniu soli św. Agaty:] ZWAK 1878/132, ZWAK
1890/63, Wisła 1889/491, Wisła 1898/153, Wisła 1903/684, Kul Wiel 3/525, Wit Baj 144 i 152, Bar ŚrodP 282, K 24
Maz 115, LSE 1974/63, Gaj Rozw 47, TN Motycz 1985, K 48 Ta-Rz 73, Kot San 61, K 45 Gór 522; [o stosowaniu
chleba:] ZWAK 1878/132, Wisła 1889/491, Lud 1903/410, Kot San 61.
37 - Obraz św. Agaty / św. Floriana / Matki Boskiej Częstochowskiej /
św. Wawrzyńca wyniesiony przed dom / obniesiony wokół domu gasi pożar /
powoduje zmianę kierunku ognia.
a. [Obraz Św. Agaty:] Wisła 1894/724, Wisła 1903/684, Etnl 1989 Biłg 134.
b. [Obraz św. Floriana:] LSE 1963/113; [w domu, w którym wisiał] obraz świętego
Floriana ji do tego obrazu [ogień] doszed i zgaś. TN Motycz 1985.
c. [Obraz Matki Boskiej:] K 23 Kai 68, Wisła 1894/724.
d. [Obraz św. Wawrzyńca:] Wisła 1894/724.
38 - Gdy się pali, trzeba dla zgaszenia ognia, aby mężczyzna nago chałupę palącą
się obleciał naokoło. ... W czasie pożaru, jeżeli się znajduje szczęśliwy człowiek od Boga,
a wejdzie na gruszkę lub wreszcie na inne owocowe drzewo, to z niego widzi w ogniu
podpalacza; zwykle takim szczęśliwym jest ostatnie dziecko, nazywane mezelnik. K 51 Sa-Kr3.
348 POŻAR dokumentacja
39 - Dwa ognie rozmawiają o złym traktowaniu przez gospodynię i postanawiają zemścić się
spalając jej chałupę.
Ognie rozmawiają między sobą. Nie godzi się pożyczać ognia z innej chałupy. Pewna kobieta
pożyczyła sobie ognia. Na kominie pożyczony ogień zaczął rozmawiać z miejscowym. Moja gospodyni,
mówi pierwszy z niech, co wieczór i poranek oczy mi przemyje, przeżegna. A moja, mówi drugi,
pomyjami mię zachlapie. - Co jej za to zrobić? Trzeba z nią poigrać! Wziena się chałupa spaliła.
Opowiadająca uważa tę karę za bardzo słuszną, gdyż ogień powinno się na noc zalewać czystą wodą i
ogarniać. Wisła 1888/307 Luków, podob. Wisła 1898/151, K 53 Lit 403, K 17 Lub 79, K 33 Cheł 75, wg
Mosz Kul 2/502 motyw zachodnio- i wschodniosłowiański.
BIBLIOGRAFIA: Duf STB 615-620, Herd Lek 64; Kop SMit 921; K o z i o ł Maria, Gość w czerwonym płaszczu.
Pogańskie i chrześcijańskie elementy w ludowym stereotypie ognia, „Akcent" 1986, nr 26, s. 48-51; Slav Mif
316-317; SSSI 279; Tom Drz 39; Usp Rus 71, 171-173, 228; Wórt HolT 2/1415-1433.
-►OGIEŃ, OGIEŃ PIORUNOWY, PŁOMIEŃ, SŁOŃCE, ŻAR.
Joanna Szadura
KAMIEŃ
Wstęp Eksplikncja: Nazwy Rodzaje kamieni. Kolekcja. Opozycje. Pochodzenie. Wygląd: wielkość, kształt, znaki
na kamieniach. Właściwości. Ilość. Zachowania i stany. Przeżycia. Obiekt. Adresat. Użytek: materiał, narzędzie,
zakazy używania kamienia. Przepowiednie. Lokalizacja kamienia. Kamień jako lokalizator Ekwiwalencje.
Symbolika, sennik
Dokumentacja: Zagadki Przysłowia, Zamówienia. Modlitewki. Kolędy bożonarodzeniowe. Pieśni wielkanocne.
Pieśni dyngusowe Pieśni weselne. Pieśni rodzinne. Pieśni miłosne i zalotne. Przyśpiewki miłosne i zalotne. Pieśni
sieroce. Pieśni dziadowskie. Pieśni górnicze. Pieśni żołnierskie. Ballady. Pieśni inne. Widowiska bożonarodzeniowe.
Mity kosmogoniczne. Baśnie. Legendy i podania. Relacje potoczne. Zapisy wierzeń i praktyk. Bibliografia.
W polskiej kulturze i w polszczyźnie ludowej istnieje przekonanie, że kamień znajduje się na
granicy światów, poza miejscami zamieszkania człowieka. Na kamieniu dzieją się rzeczy związane ze
zmianą lub stanem oczekiwania na nią, składa się na nim ofiary; miejsce pod kamieniem jest miejscem
ukrycia, jest związane ze zmarłymi i złymi duchami. Sam kamień może też przenosić albo
zatrzymywać zło (niekiedy dobro); symbolizuje środek świata i miejsce przejścia z jednego świata
(stanu) do drugiego. Kamienic są ostre i nieruchome. Są symbolem twardości, nieczułości i ciężaru.
W kulturach n a j s t a r s z y c h kamienie wiązano z Matką-Ziemią, uważając, że są to jej kości
(grec: mit o Pyrrze i Deukalionie - Grav Mit 130, De Vries Dic 443, Afan Poet 1/139, El Kow 40, Kop
ssym 139, 142). Później (np. w Europie do XVII w.) przyjmowano, że kamienie są poczęte, rosną i
dojrzewają we wnętrznościach Ziemi, w końcu -wychodzą na wierzch, przy czym - im kamień
dojrzalszy, tym szlachetniejszy El Kow 40-41. Stąd też w części bierze się powszechny w różnych
kulturach związek kamieni z płodnościową symboliką ziemi - czerpanie płodności od ziemi poprzez
kamień i mające temu sprzyjać zwyczaje i obrzędy; drugim źródłem płodnościowych funkcji kamieni
jest wiara w przebywanie w nich duchów przodków i przekazywanie przez nich swej płodności, czemu
służyć miało np. ślizganie się bezpłodnych kobiet po kamieniu El Trak 215-220, Gąss Mit 76, For
Sym 125. Powszechna wiara w to, że w kamienie mogą się wcielać duchy ludzi, sprawiała, że
kamienie kładziono na grobach (lub w ich pobliżu) El Trak 213-215, Kop ssym 142 i wykorzystywano
w praktykach apotropeicznych. Ponadto wierzono, że także żywy człowiek może zostać zamieniony w
kamień De Vries Dic 444, Kop ssym 142, ->skamieniałość.
Spadające z nieba meteoryty i tzw. -^kamienie piorunowe oraz podobne do nich -►krzemienie
powszechnie uważano za święte i przejawiające moc Boga El Trak 220-223. Często miejsca
odnalezienia największych kamieni utożsamiano ze środkiem świata, samym tym kamieniom zaś
przypisywano funkcję łączenia nieba i ziemi oraz omfalosa 'pępka świata' El Trak 220-227. W związku
z tym składano na nich ofiary czyniąc je ołtarzami El Trak 220 222, Giey Mit 170-172, Kop ssym
140. W Rzymie w jaskini na
350
KAMIEŃ - eksplikacja
KAMIEŃ c-ksplikacja
351
Palatynie uważanej za drogę prowadzącą do świata podziemnego, był kamień zwany mundus, model
świata podziemnego i zarazem otwór umożliwiający porozumienie między dwoma światami Cail żyw
142.
W kulturach tradycyjnych kamień nie bywał obiektem kultu El Trak 224, Lur slow 82 i in., był
jednak obiektem czci siaw Mif 219. Cześć oddawano nie kamieniowi jako takiemu, lecz temu, co on
wyobrażał - sacrum. Poprzez kamień następowała więc hierofania i teofania. Był on żywy i martwy
jednocześnie i znajdował się na granicy światów. Był tym, co otwierało i zamykało oraz oddzielato
rzeczywistości (mundus), tym, co łączyło światy (podobnie jak drzewo kosmiczne) i tym, co
znajdowało się w środku świata (omfalos). Było to źródłem właściwości przypisywanych kamieniowi -
tranzytywnych ('przenoszenie'), ochronnych, niszczących.
Alchemicy poszukiwali kamienia filozoficznego, za pomocą którego można przezwyciężyć czas i
obowiązujące w nim prawa fizyczne El Kow 150-166, Kop ssym 142 143; cechy tego kamienia
przypisywano niektórym kamieniom z gniazd ptasich i innym kamieniom związanym pochodzeniem
ze zwierzętami, jak kamień jaskółczy, kamień kapłoni, kamień żabi oraz kamień turecki, macica,
kamień uraźny, kamień siny.
W S t a r y m T e s t a m e n c i e kamień jest symbolem Boga jako twierdzy i miejsca ucieczki
Jego ludu. W N o w y m T e s t a m e n c i e kamieniem węgielnym, który łączy niebo i ziemię, jest
nazywany Chrystus Lur Slow 83-84. Ten kamień dźwiga budowlę duchową i jest jej zwornikiem.
Kościół tworzą wszyscy wierni - żywe kamienie, nad którymi góruje św. Piotr, czyli Skała, na którym
Chrystus zbudował swój Kościół. Równocześnie w Biblii kamień jest obrazem tego, co pozbawione
życia, czucia, jest ciężkie. Obojętność i twardość serca człowieka czynią go podobnym do kamienia.
Kamień może być też jednak bronią przeciwko zlu For Sym 125-130, Lur slow 82-83.
Na S ł o w i a ń s z c z y ź n i e częściej niż gdzie indziej, kamień bywa wiązany ze złymi duchami,
diabłem. W słowiańskich mitach kosmogonicznych diabeł współdziała z Bogiem w tworzeniu ziemi i
kamieni Tom Kos, przenosi kamienie i zostawia na nich swoje ślady Kop SMit 456, ->diabelski
kamień. Bywa, że i inne kamienie bywają wprost wiązane z diabłem, por. kamień piekielny.
W polskiej kulturze l u d o w e j zachowane są liczne ślady wierzeń znanych z innych kultur
tradycyjnych.
Słowo kamień ma kilka znaczeń; są to od najogólniejszego do najbardziej szczegółowego: (1)
'powłoka ziemi nadająca jej kształt i twardość'; (2) 'twardy i ostry przedmiot, odłamek skalny'; (3)
'naczynie z kamienia'; (4) 'rodzaj osadu powstającego w różnych organach człowieka, sprawiającego
ból'; (5) 'miara ciężaru'.
Spośród nich szczegółowej analizie, jako najważniejsze dla polskiej kultury ludowej, poddano
znaczenie drugie. Pierwsze znaczenie, choć dominujące w porządku logicznym, jest w tekstach
ludowych poświadczone śladowo (np. kamień jest pod ziemio, a pod nim jest woda. A jakby nie było
kamienia, to by ziemia była jak kulasza obrzednia 'rozrzedzona' wisla 1904/104).
=
Stara forma słowa zachowana na Kaszubach: kam, w całej Polsce kamień, w regionie nadrabskim
w r.n.: (to) kamienie.
Nazwa pochodzi od ie. 'kamen- (psł. *kamy); jest wiązana ze stind. aśman- 'skala', 'kamienna
broń', 'kamień gromowładcy', 'niebo*; awest. asman 'kamień, niebo' Gamlv
ind 667, ze stniem. hamar 'młot' i grec. akman 'kuźnia' oraz z litew. asmuo 'coś ostrego'
Vas ES 2/173-174.
Wyrażenia pochodne są związane ze znaczeniem podstawowym: kamienny (1) 'zrobiony z
kamienia', (2) 'taki, jak kamień, zwłaszcza twardy jak kamień'; ka-mienicc 'miejsce kamieniste';
kamienisty 'pełen kamieni, pokryty kamieniami'; ka-mieniołom 'kopalnia odkrywkowa kamienia';
kamieniarz 'rzemieślnik zajmujący się obróbką kamienia'; kamieniarstwo 'rzemiosło i przemysł
obejmujący wydobycie i obróbkę kamienia'; kamienica 'dom z kamienia'; kamicnicznik 'właściciel
czynszowej kamienicy'; kamionka 'twardy materiał ceramiczny'; kamienieć 'zamieniać się w kamień';
kamienować 'uśmiercać kogoś przez obrzucenie go kamieniami'. Ze znaczeniem 'osad powstający w
różnych organach człowieka' związane jest słowo kamica 'choroba polegająca na wytworzeniu się
takich osadów'.
•U W tradycji ludowej wyróżnia się różne r o d z a j e K., przede wszystkim w zależności od
przypisywanego im pochodzenia, wyglądu, miejsca, w którym się znajdują i pełnionej funkcji. Wygląd
i funkcja stanowią o specyfice takich kamieni, jak: -tbiały kamień, siny kamień, kamień ofiarny,
-wzloty kamień; pochodzenie i charakterystyczny wygląd - o specyfice takich, jak -^diabelski kamień,
->skamie-niałość, ~>Boże stopki, -^krzemień, -^kamień piorunowy.
Odrębną grupę tworzą kamienie wiązane ze zwierzętami i używane tylko w lecznictwie: kamień
jaskółczy, kamień kapłoni, kamień łabędzi, kamień żabi.
Szczególne własności użytkowe mają: granit, kamień młyński, kamyczek turecki, kreda, macica,
opoka, kamień piekielny, kamień uraźny, wapno, węgieł, -> węgiel kamienny.
Ze względu na ładny wygląd, dużą wartość oraz szczególny użytek wyodrębnia się osobna grupa
-^drogich kamieni, takich jak: agat, -^alabaster, -^brylant, -^bursztyn, -*diament, jaspis, -^kryształ,
-^marmur, -+rubm, -^szmaragd.
Wyróżnia się też specjalnymi nazwami m. in. takie K., jak: mazur, toczak, kruszak.
Ze zróżnicowaniem wielkości K. związane są różne ich nazwy: 'duży K.' to - poza podanymi wyżej
- iaraor Sych SGKasz 2/129; kam jak riekara 'wilk' obj. Karl SGP 3/301, Sych SGKasz 2/125, ->głaz,
->ska/a; 'małe K.' to poza regularnymi derywatami kamyk, kamyczek/kamyśek; formy deminutywne
kamyk, kamyczek, kamyszek, kamuszek, kamiuszek, na Kaszubach kamiszok i kamiszack; forma
zgrubiała kamienisko (Sandomierskie), też żabia sól 'drobne białe kamyki' Kuc Mlp 33; szuter, żwir
Kuc Mlp 32; skale Kuc Mlp 32. Ze zróżnicowaniem kształtu K. związane są takie ich nazwy jak:
okrąglica 'okrągły K.' Nitsch Tek 99; skała, skałka 'cienki, gładki K.' Kuc Mlp 32; gładzik 'gładki
kamyk do ostrzenia' Kuc Mlp 143; skrzyżałka 'cienki K. nadający się np. do wyłożenia chodnika koło
domu' Kuc Mlp 32; serjek'i kam Sych
SGKasz 2/126, ts. LL 1964/4-6/89.
+ W pieśniach K. wchodzi w stały zespół z wodą, który to zespół przybiera symbolikę erotyczną
męsko-żeńską, np. 42, 52.
++ K. bywa przeciwstawiany: w o d z i e (na zasadzie cech nieruchomy : ruchomy), n
P
. 2, Niechej
kamiynia leżeć, a wody bieżeć NKPP niechać 6; c z ł o w i e k o w i (dziewczynie, chłopcu), metaf.
sercu (na zasadzie cech czuły : nieczuły), fraz. serce jak kamień, por. np 26, 34; p t a k o w i (na
zasadzie cech ciężki : lekki), np. w bajkach: bohater
352
KAMIEŃ - eksplikacja
KAMIEŃ eksplikacja
353
rzuca ptaszka, który wznosi się w górę i ginie z oczu zamiast spaść na ziemię jak K., np. Kra PBL nr
1060, nadto Szyf Miw 104-105; s e t o w i (na zasadzie cech twardy : miękki): bajkowy bohater
wyciskający wodę z K. (sera podobnego do K., o czym nie wie jego
przeciwnik) Uchodzi Za bardzo silnego np Krz PBL nr 1060, nadto Bąk Śląsk 26, SzyT MiW
104-105; o r z e c h o m (na zasadzie cech bardziej twardy : mniej twardy): bajkowy bohater gryzący
K. (orzechy podobne do K., o czym nie wie jego przeciwnik) uchodzi za bardzo silnego np. Krz PBL
nr H6o; c h l e b o w i (na zasadzie cech niejadalny : jadalny)
np. 45, 58, por. 95.
Chleb z K. pojawia się w pieśniowej formule niemożliwości - Ja ci nici uprzędę Z deszczyka
drobnego, Ty mi chleba upieczesz Z kamienia hrubego 45, a w pieśniach sierocych K. stanowi
pożywienie zmarłych: A moja sierotko cóż tu będziesz ja<lla? -... te drobne kamiki 58. Wedle wierzeń,
gdy bazyliszkowi głód dokuczy, potrzebuje tylko polizać pewien K. w jaskini, a będzie syt (Grybów)
?AVAK 1881/106, -►diament. Są też legendy o cudownej zamianie K. w chleb i odwrotnie 90.
x
Co do pochodzenia K. przyjmuje się, że kamienie były od początku, jak tylko ziemia była
stworzona TN Gorajec 1984 i są dziełem Boga np. 20. Według wschodniopol-skiego mitu Pan Bóg
stworzył K. z ziemi przyniesionej przez diabła z morza w lewej ręce 76. Pochodzenie K. od diabła jest
przyjęte na Kaszubach: mówią tam, że vatre pfefucile kamienie ze Svecji LL 1964/4-6/90, ts. Sych
SGKasz 2/126, - wiatr zaś jest postacią diabła (-wiatr) - albo wręcz, że „drobne kameńe na niektórych
polach kaszubskich zasdł djdbel. Również głazy narzutowe opuścił na zemą djdbeł
1
' LL 1964/4-6/nn,
ts. Sych SGKasz 2/126-127. O dużych K. powszechnie mówi się, że przyniósł je diabeł, -►kamień
diabelski, lub sporad. Czarny Bóg śmiel Opól 81.
Powszechnie wierzy się, że niektóre K. (zwłaszcza duże, przypominające swym kształtem jakieś
obiekty) to skamieniali ludzie, zwierzęta lub przedmioty, ->skamie-niałość, a niewielkie przedmioty
znajdowane na ziemi po burzy to K., które spadły z nieba, -»kamień piorunowy.
Nowszym sposobem wyjaśnienia, skąd się wzięły na ziemi K., jest tłumaczenie, że znajdujo sie
kamienie po tym lodowcu, któryn przeszeł TN Banachy 1984.
W baśniach K. zarastają po rzuceniu jakiegoś przedmiotu przez uciekających bohaterów, by
uniemożliwić skuteczny pościg 77.
® K. są charakteryzowane ze względu na wygląd, zwłaszcza wielkość, kształt, barwę itp.
W i e l k o ś ć : duże, małe powsz. Ze zróżnicowaniem wielkości K. związane są różne ich nazwy
(zob. wyżej). Duże K. są znacznie częściej niż małe opisywane w tekstach bajkowych, podaniach i
legendach, -►skamieniałość, -►diabelski kamień.
K s z t a ł t : okrągłe, płaskie, kanciaste, ostre powsz. Cecha ostrości jest też utrwalona w
etymologii nazwy. Zapisano wierzenie, że ostre są K. pod nogami w czyśćcu lfi, 93. Ze
zróżnicowaniem kształtu K. związane są ich różne nazwy (zob. wyżej). Kształt K. znalezionych w
czasie pielgrzymki na Kalwarię miał przepowiadać przyszłe życie człowieka 94. K. okrągłe były
wykorzystywane w praktykach o podłożu magicznym dzięki swemu zewnętrznemu podobieństwu do
chleba 95.
Z n a k i na k a m i e n i a c h : Na K. opisywanych w podaniach i innych tekstach
wierzeniowych, można dostrzec ślady pozostawione przez świętych, -►Boże stopki. Ślady swojej
bytności pozostawiał na K. także diabeł, -+diabelski kamień.
Rzadko wspominane są ślady działalności człowieka: ślad obuwia K 20 Rad 72 lub podkowy K 20
Rad 251 wykuty przez człowieka.
O K. ma wiele ustabilizowanych cech nie dotyczących wyglądu: jest t w a r dy np. 5, 6, 91, Lig
śląsk 148; częściej w utartych porównaniach: twardy jak kamień (o człowieku w ogóle) powsz 1 ktoś
ma serce jak kamień, serce z kamienia 'nieczułe' powsz.; dziewczyna wyrosła z kamienia 'nieczuła na
zaloty chłopca' 50; w zagadce: Kiedy zając najtwardzi siedzi? Jak siedzi na kamieniu Folf Zag nr 1281,
war.: Cisz Krak 365; c i ę ż k i : żebyś kamienie nosił do śmierci -■ 'żeby ci tak ciężko było' TN
Krasiczyn 1985; Jdddś te kameńe? - pytają człowieka zbyt wiele ważącego LL 1964/4-6/8°; w sfrazeol.
por. częży jak kam NKPP ciężki 2; gdy dusza opuszcza ciało, „trumna robi się bardzo ciężka, jakby kto
włożył w nią K." Gaj Rozw 251; w pieśni miłosnej chłopiec woli nosić K., niż rozłączyć się z
dziewczyną; przenośnie w pieśniach ciężki K. jest symbolem trudnego (ciężkiego) ludzkiego losu, doli
sieroty, wyrobnego chleba 56, 57, nieszczęśliwej miłości 37, 43; w przysłowiach podobnie: To mu leży
na semieniu jak kam NKPP sumienie 18; Lżej gniotą kamienic niż troski Wit Baj 304, ts. NKPP troska 4.
W normalnych warunkach stale z i m n y Etn! 1989 Bilg 138; gorący tylko w modlitewkach: K.
gorący jest narzędziem mąk czyśćcowych IG; kamienie wilgoć majo swojo, ale jakiej by tam siły trza,
żeby go wydusić TN Gorajec 1984; por. w przysł. Ta robota mu tak jije, jakbe z kamena vodą
yeciskał LI, 1964/4-6/89.
•*• W opowiadaniach i przysłowiach wyrażasię przekonanie, że kamieni jest bardzo dużo: bym cie
trząś na tyla sztuków co kamini na świecie K 14 Poz 17; fraz. [dużo] czegoś jak w polu kamieni.
.Jeżeli w jakimś miejscu jest dużo K., mówią: Tex kdmoróv tele je, jakbe jix djdbeł
nasrał Sych SGKasz 2/129; niOC ... kajSlOW Śmiel Opól 28; kamyńi do Stu jaduf Nitsch Tek 109;
Gromada, mog'iła kameńi LL 1964/4-6/89, ts. Sych SGKasz 2/125; gromady K. K 10 Poz 369; stos K.
86; kupa K. 87, 96; K. zgromadzone w jednym miejscu w większej ilości mogą mieć szczególne
własności, zob. niżej.
W magii i w lecznictwie ludowym trzech K. używają do zadania czarów ioi, odwrócenia czarów
102, odczynienia uroków 100, leczenia puchliny (aby rozgrzać wodę) 98, leczenia krowy 107; pięciu
K. używają przy leczeniu „ciągłego zawrotu i bólu głowy" 99.
■ S t a n y i c z y n n o ś c i . Nieruchomość K. jest szczególnie podkreślana w zagadkach,
przysłowiach i frazeologizmach 2, 8. K. leży: 2, 8; fraz. lignje jako karne K 39 Pom 415; sie d z 1: fraz.
siedzi jak kamień (kamieniem) NKPP siedzieć 44, Szym SDom 3/363; Kot San i7o; stoi 8b, śpi: 8c,
fraz. usnół jak kamień LL 1957/3/26; o zmarłym na apopleksję mówią: A'iec/i śpi jak kamień K 48
Ta-Rz 102; choroba jak K. nie ma się poruszać L2b.
W formułach przeciwieństwa: pływa jak kamień 'nie pływa, tonie' NKPP płynąć 8; laka prawda, jak
kamień pływa NKPP prawda 145; fraz. przepadł jak kamień w wodzie K 8 Krak 265; w pieśniowej
formule niemożliwości: jak kamień popłynie ożenię sie z tobą 35. K. 'pływający' - niesiony przez wodę
oznacza realizację miłości 41, -Woda.
K. mogą poruszać się w szczególnym czasie, np. w nocy Nowego Roku K. idą
354 KAMIEŃ - eksplikacja
KAMIEŃ eksplikacja
355
pić do morza i można wtedy wydobyć spod nich skarby 87. W podaniu krakowskim wielki kamień
podnosi sie co roku w Wiełgi Piątek, a wtedy djebol przesusza ukryte pod nim pieniądze 88; stos K.
rozsuwa się i pochłania syna wyrzekającego na ojca 86. W poznańskim podaniu o budowie kościoła w
Gostyniu K. same toczą się, wędrowały poruszane cudowną mocą 83.
Powszechne jest przekonanie, że K. r o s n ą , np. Wisła 1899/681, powiększajo sie TN Gorajec
1984. Rośniecie K. upodabnia je do roślin 92. Niektóre K. stale rosną i bardzo trudno powstrzymać
ich wzrost 85. W zagadkach: Co rośnie bez korzenia - kamień 1; sporadyczne są twierdzenia, że K.
przyrasta do ziemi korzeniem 82. Zawsze jednak K. rośnie z ziemi 92. K. rośno bardzo powoli 92, TN
Ulan Majorat 1984.
Częste: Zaklęty K. nie rośnie TN Zamch 1984, por. Wisła 1896/135. Zaklął K. Pan Jezus, który się
potknął o K. idąc drogą 84t>, ZWAK 1887/1; w drodze na Golgotę 84a; Matka Boska, która zbiła sobie
palec na kamieniu 84c.
W zamówieniu: K. krzesany zmniejsza się - tak samo ma się zmniejszyć guz 12. K. jest
n i e c z u ł y , np. Jak z kamienia, Iza nie kapie NKPP plącz 14, serce z kamienia powsz. - stał się
wręcz symbolem obojętności i nieczułości np. 44, 50. W przysłowiach i wyrażeniach przysłowiowych
dla oddania krańcowości i niezwykłości sytuacji mówi się w trybie przypuszczającym: kamień by
zapłakał powsz., to by poruszyło kamień przy drodze K 7 Krak 199.
K. są nieczułe, nie mówią, por. fraz. milczy jak kamień powsz. Tylko w pieśniach K. mówią
chłopcu o losach kochanki 66. Nie odbierają wrażeń, co utrwala fraz. głuchy jak kamień 84.
♦ Tłuczenie K. uważane jest za najcięższą i mało opłacalną pracę cisz Krak 225, w przysłowiu i
tak Lepszy kamiynie tłuc, niż cudze dziecka uczyć NKPP dziecko 4c; podobnie ciężką pracą jest wożenie
K., którym młoda żona grozi staremu mężowi 29. Istnieją z a k a z y usuwania i/lub przenoszenia K.
na inne miejsce: na Mazurach nie usuwają K. z pól, bo „rola straciłaby na urodzajności" K 40 MazP 19.
Są K., które przeniesione same wracają na poprzednie miejsce: np. K. z odciskiem stopy św.
Wojciecha, -»Boże stopki.
K. bywają obiektami działań Pana Jezusa, Matki Boskiej i innycli świętych, którzy czasem
odciskali ślad na K. lub przeklinali go (zob. wyżej). Świętym i duszom przypisywano również rzucanie
K.: tłumaczą grzmot jako odgłos rozrzucanych przez dusze K. Mosz Kul 2/492; sfraz. Svąti P'otr
karńeńe zvala - grzmi LI, 1964/4-6/89.
Na K. działały także Zmory K 15 Poz 40, por. Bar ŚrodP 198, LL 1960/l/49, Bieg Lecz 281.
W pieśniach miłosnych obraz K. niesionego przez wodę ma sens symboliczny, oznacza połączenie
zakochanych 41, por 27.
W zamówieniu - guz ma zmaleć i podziać się jak krzesany kamień I2a.
0 Zwroty do K., traktowanego na ogół jako przedmiot martwy, są rzadkie, służą hiperbolizującym
porównaniom z dziewczyną (sporad. chłopcem), z którą porozumieć się jest trudno:
Rozmówiłbym/namówiłbym/przeprosiłbym kamień (wodę), a ciebie nie mogę 34.
ł Pomijamy tu użycie K. jako materiału budowlanego np 53, 83. W wierzeniach i związanych z nimi
p r a k t y k a c h magicznych i leczniczych K. jest rodzajem n a r z ę d z i a . Wykorzystuje się jego
lokalizację na granicy; pełni
funkcję zamykania wejścia lub drogi powrotnej złu, przenoszenia (zabierania lub podkładania) zła.
W m e d y c y n i e l u d o w e j używa się K., aby zabezpieczyć się przed chorobą. Żeby ustrzec
się przed bólem głowy trzeba podczas pierwszego wiosennego grzmotu uderzać się K. po głowie 109;
aby uchronić się przed chorobami trzeba nosić ze sobą przez cały czas odpustu znaleziony na Kalwarii
kamyczek Lud 1908/300. Trzymanie nóg na K. podczas wigi lii Bożego Narodzenia miało chronić od
odcisków wisla 1891/646, ZWAK 1886/87 Kuma przy wejściu do kościoła, powinna przed drzwiami
kościelnymi przyklęknąć na kamieniach, by dziecka nie bolały zęby K 28 Maz 118.
W praktykach leczniczych stosuje się: p o d k ł a d a n i e choroby pod K. Bieg Lecz 19 (dotyczy
to: padaczki MAAE 1908/141, Bieg Lecz 204; febry Bieg Lecz 318; kołtuna ZWAK 1884/297, Bieg Lecz
263; brodawek Sych SGKasz 2/126); przyciskanie K. rośliny (dziewanny
lub OStu) na robaki U bydła Bieg Lecz 51, K 3 Kuj 97, K 42 Maz 346, K 21 Rad 171, K 17 Lub 157;
(ostu) ZWAK 1879/57, Bieg l,ecz 51; wyrzucanie K. - choroby (dotyczy to leczenia: zimnicy
K 7 Krak 164; klirzajek Or L 1928/196); otłukiwanie K. kołtuna Bieg Lecz 263, K 7 Krak 169, Wisla
1901/754; picie wody przez dziurawy K. „przeciw woli, zwanej gardłem" Bieg Lecz 184, Lud
1905/399; narysowanie krzyża na K. na krwotok K 39 Pom 389, na żółwia kamiennego u krowy ZWAK
1879/30; zaszywanie K. w płótno i zawiązanie choremu bydlęciu około rogów K 15 Poz 163;
podkreślanie martwej kości K. Bieg Lecz 102; pocieranie K. i/lub przykładanie K. do chorego miejsca
Bieg Lecz 129, Lud 1905/385, Etnl 1989 Bilg 138-140,
ts. TN Smóisko Duże 1984, TN Dereżnia 1984, K 48 Ta-Rz 299; rozgrzewanie i/lub wyparzanie Za
pomocą nagrzanego K. 98, 99, LL 1978/i/so, Lud 1924/70, TN Krasiczyn 1985. Praktykowano też
przyciskanie K. słomy, na której leżał konający, by ułatwić i przyspieszyć jego śmierć ZWAK 1886/242.
K. jest także używany w p r a k t y k a c h m a g i c z n y c h . Powszechnie przypisuje mu się
własności bronienia przed złymi duchami. Zapobiega działaniu zmory (trzeba tłuc zaplecioną przez
zmorę grzywę K. na K. Szyf Miw 122, ŁSE 1962/126 lub przyciskać ją K. Szyf Miw 122), strzygi i
upiora (trzeba wsunąć zwłokom K. między zęby Mosz Kul 2/663). Rzucanie K. za siebie lub w
napotkane złowróżbne ptaki albo zwierzęta zapobiega czarom Szyr Miw 162, nieszczęściu
zapowiadanemu przez spotkanie księdza K 51 Sn Kr 59 (por. też ino), dziobiące się srokę i wronę
ZWAK 1881/179, przebiegającą drogę wiewiórkę K 17 Lub 117; rzucanie K. w rogi stodoły zapobiega
pogryzieniu przez myszy składanego tam zboża LL 1966/2-3/69, LL 1976/1/46, por. ZWAK 1885/37.
Wrzucony do studni K. miał chronić przed psuciem się wody Etnl 1989 Bilg 139.
K. używano też czasem do rozpoznawania uroku K 51 Sa-Kr 23 i odwracania go, poprzez
wyparzanie K. zauroczonych naczyń LSE 1961/98; podkładanie pod K. zauroczonego przyodziewku K
51 Sa-Kr 20, zmywanie ciała wodą, w którą wrzucono rozpalone K. 105.
Uważano ponadto, że żeby mieć szczęście, trzeba podrzucać K. w wigilię Bożego Narodzenia
ZWAK 1891/47, a szybka jazda nowożeńców po K. zapewnia im bogactwo LL 1964/4-6/90. Dy główki
kapusty były twarde trzeba wsadzić K. z pokrzywą do ziemi podczas sadzenia kapusty ZWAK I891/51,
ZWAK 1882/235; by piwo było dobre, trzeba do robionego piwa wrzucać K. „z czterech rogów" K 22
Lecz 8; by uciekający zając stanął, trzeba uderzyć się K. w kolano Or L 1928/194; a żeby wymierzyć
karę niepłodnemu drzewu owocowemu trzeba przywiązać do niego K. ZWAK 1889/74, Lud 1912/97.
356
KAMIEŃ - eksplikacja
KAMIEŃ eksplikacja
357
Rzadziej używano K. w c z a r n e j m a g i i : podkładano na próg K. - chorobę Wisła 1889/510
lub pod kadź „ku skażeniu piwa" LL 1972/3/52; rozsypywano K. i ziemię przed powracającą z kościoła
młodą parą, aby spowodować ich śmierć TN Krasiczyn 1985, zakopywano K., aby spowodować
nieurodzaj 108. Istnieje przekonanie, że najlepiej wodę z kąpieli dziecka wylać na trawę, najgorzej na
K. K 7 Krak 140.
Istnieją także z a k a z y używania K., np. nie wolno rzucać K. w koty siedzące „o zmroku w
kupie", bo one towarzyszą czarownicom, więc spowodowałoby to zemstę czarownic i chorobę K 15
Poz 57; nie wolno uderzać K. utopca, bo mógłby do wody wciągnąć i utopić Sim śiopol 138.
• W pieśniach rodzinnych pojawia się pogróżka wybicia K. zębów przez teściową
synowej i odwrotnie 28. K. rzuca także w pieśni dziewczyna za wdowcem/starym 25
i za niewiernym chłopcem Piat Krak 191, co jest aktem dezaprobaty, a nawet polepienia
oraz - być może - magicznym zamknięciem drogi powrotnej, por. fraz. rzucić za kimś
kamieniem powsz.
♦ K. wykorzystywane są do przepowiadania - ł p o g o d y : „Sucha sól, słonina lub
sadło, tudzież suche K. są zwiastunami pogody" Lud 1900/66, por. ZWAK 1882/IM; „Jeżeli
K. we wodzie glonem się powleką, spodziewaj się powodzi" ZWAK 1882/194. W magii
i we w r ó ż b a c h miłosnych i matrymonialnych: skropienie własnych skroni wodą
zbierającą się w wydrążeniach K. pozwala dziewczętom poznać „myśli mężczyzn,
których sobie życzą mieć kochankami" K 15 Poz 74; „Dziewczęta [w wigilię Bożego
Narodzenia] ciskają K. w chlew, gdzie się znajdują jakie bydlęta; jeżeli się one odezwą,
to wyjdą za mąż w tym roku" ZWAK 1878/21.
A Lokalizacja K. jest znacząca, wskazuje najczęściej na granicę pomiędzy różnymi światami lub
częściami świata.
Najczęściej K. znajdują się poza miejscami, w których mieszka człowiek, zwłaszcza na polach, np.
46, 83, 96, w lesie, np. 97, np. 10, w wodzie, np. 67, nad morzem, np. 87, w morzu, na/przy drogach,
np. 56a, 59, 83, 84, „na granicy" dwóch wsi, np. 86, „pod" wsią czy w szczególnej części wsi (we wsi
Wrząsowicach w Zopadliskach) 88, „pod dębem" 80. Są to miejsca uznawane na ogół za szczególne,
graniczne.
K. leżą na g r a n i c y : zwykle kamienie to oznaczajo czy granice drogi, czy pola, czy czego tam,
tak że ich sie nie rusza TN Gorajec 1984, por. MAAE 1897/221, sim Gad 134, K 44 Gór 7. K. są tam,
gdzie jest przejście do innego świata np. 80. Jest wierzenie, że K. są w czyśćcu pod nogami 16, TN
Krasiczyn 1985, że z K. jest brama w czyśćcu K 7 Krak 21, 23. K. zamknięte są też wrota piekielne n.
W wierzeniach i praktykach magicznych: K. powszechnie kładą na g r o b i e , np. 65, 75, Sim
ślOpol 149; wspominają, że grób Chrystusa był wielkim kamieniem zapiecętowany Kur Opol 49,
podobnie w pieśni wielkanocnej 22; stosy chrustu, K. i drzewa kładą tam, gdzie ktoś uległ nagłej
śmierci lub popełnił samobójstwo 97; K. wkładają w usta niektórych zmarłych; zob. wyżej; po
skończeniu żniw kładą K. na nie zżętych kłosach, a na nim kawałek chleba K 28 Maz 100, 102, PSL
1966/2/126; podczas święcenia pól „na kopcach ksiądz zakopuje ewangelie, nad którymi zebrani
układają stos kamieni" ŁSE 1967/294. W zażegnywaniu niepogody jest mowa o rzucaniu K. na kościół,
a stamtąd na wodę 9.
W zamówieniach chorób: K. jest w m o r z u : Dąb w boru, kamień w morzu, księżyc
na niebie, że póki ci trzej bracia mocni się pospołu nie zejdą tak długo mię zęby niech nie bolą 10. W
pieśniach weselnych, towarzyszących pieczeniu korowaja, K. jest na morzu, na nim zaś - złota gąska
24, co zdaje się symbolizować środek świata. W pieśniach miłosnych K. w morzu oznacza
zapomnienie 72.
L o k a l i z a t o r . Ze względu na medialny charakter K., to, co jest lub dzieje się na nim, jest
zwykle związane bezpośrednio ze z m i a n ą lub stanem oczekiwania na nią. Jest to także miejsce, na
którym mogą przebywać i s t o t y z „ i n n e g o " ś w i a t a .
Na K. nic nie rośnie, mech tylko TN Księżpol 1984, por. TN Gorajec 1984; przysłowie Na miejscu
kamień mchem obrasta znaczy: człowiek mieszkający na jednym miejscu gnuśnieje wisia 1880/772,
por. np. NKPP kamień 20a; tylko czarownicy rosło nawet na kamieniu sim Gad 135. Cudowne jest też
przyrośnięcie wianka do K. w dowód niewinności noszącej go panny Krz Pni, nr 713A.
Na K. w opowieściach siadają zmęczeni drogą wędrowcy, np. K 14 Poz 121, lub ludzie zmęczeni
pracą, np. Lig śląsk 81; istoty boskie i święte, które zostawiają tam często swój ślad, zob. wyżej;
potępieńcy, a zwłaszcza: świętokradcy Szyf MiW 136, topielec K 45 Gór 512. K. są też związane z
czarownicami, które tańczą po kupach K. nazwożonych z roli w polu 96. Mówi się również, że na
wielkim K. zwanym Łysą Górą odbywały swe nocne schadzki czarownice K 15 Poz 253, por. Wisia
1887/217.
W bajce na K. siedzi oczekująca na króla śmierć Sim ŚlOpol 54; a w legendzie na prośbę żołnierza
św. Piotr sprawia, że kto usiadł na K., nie może z niego wstać -żołnierz w ten sposób pokonuje czarta,
który przyszedł po jego duszę K H POZ 195. W balladach na K. stoi kuźnia 68.
W pieśniach miłosnych chłopiec nie wpuszczony do domu przez dziewczynę kładzie boczek na
kamieniu, co jest znakiem rozpaczy i samotności 32. W pieśni o żołnierzu--tułaczu żołnierz, który
trzyma główkę na kamieniu jest martwy 62. W balladzie o ucieczce dziewczyny z chłopcem na
wojenkę jest mowa o praniu na K. 33A, a w innym tekście o wspólnym odpoczynku/spaniu dziewczyny
i chłopca na K., co ma erotyczne nacechowanie 3313. W pieśniach dyngusowych na K. siedzi
gospodarz 23, -►biały kamień.
W przyśpiewkach przemieszczanie się z kamienia na kamień jelenia, sroki czy skowronka jest
symbolem zmienności obiektów uczuć chłopca czy - rzadziej - dziewczyny: Z kamienia na kamień
przeskakuje jeleń, Mnie chłopcy kochają, a ja o tym nie wiem 54.
Woda płynąca (zwykle głośno) po K. jest zazwyczaj zestawiana z poznawaniem różnych aspektów
miłości (kochanie, wzdychanie, płacz), pracy i liczeniem pieniędzy 38, a woda płynąca z K. - z
niezgodą chłopca i dziewczyny lub śmiercią jednego z nich 26, 40. Woda bieżąca między dwoma K.
jest zestawiana z niefortunnym wydaniem dziewczyny za mąż 64. Woda na K., pita przez jelenia ma
sens erotyczny 55. Podobnie wchodzenie dziewczyny po K. na konika chłopca, -*biały kamień.
Natomiast wchodzenie dziewczyny po K. na konika szatana to dosłowne wkroczenie na drogę do
piekła 60. W pieśniach o miłości często na K. stoi dziewczyna czekająca na chłopca 41, dziewczyna,
która utraciła wianek 48, 70 lub umarła 69, -Hvoda, ->biały kamień. W tekstach wyliczankowych na K.
siedzi grający na dudkach/skrzypkach ptak 74.
Nierzadko jest to miejsce składania o f i a r , -»głaz, -»Boże stopki. Istnieje słabo