Клебанович Н.В. (сост.) Почвоведение и земельные ресурсы

Подождите немного. Документ загружается.

Пры гэтым у напрамку глебаўтваральных працэсаў адбываюцца карэнныя зрухі ў

лепшы бок. Назіраюцца змяненні глебавага профілю, аграхімічных, фізіка-

хімічных і водна-фізічных уласцівасцей. Характэрнай адзнакай акультурвання

з'яўляецца накапленне ў верхнім гарызонце гумусу, насычанага асновамі і

паўтарачнымі аксідамі, а таксама зольных элементаў, якія ўтвараюць устойлівыя

злучэнні.

У залежнасці ад ступені акультурвання дзярнова-падзолістыя глебы падзяля-

юцца на слаба-, сярэдня і добраакультураныя.

Профіль дзярнова-падзолістых слабаакультураных глебаў складаецца з на-

ступных гарызонтаў:

вор

–- А

або А

–- В (В

) –- С.

У ворны гарызонт уцягнуты А

, А

і часткова А

або А

. Яго магутнасць

складае ад 20 да 25 см. Характэрна нетрывалая дробнакамякаватая структура або

бесструктурнасць. Магутнасць падзолістага гарызонта глебаў на лёсах і лёсапа-

добных суглінках 13—22 см, на марэнных адкладах яна скарачаецца да 5—10

см, а на рыхлых водна-ледавіковых і старажытнаалювіяльных адкладах

падзолісты гарызонт выяўлены вельмі слаба. Кіслотнасць ворнага гарызонта

паніжаецца да 4,8—5,3 рН у КСl (супраць 3,0—4,2 у цалінным стане). У складзе

абменных катыёнаў павышаецца колькасць Са і Мg і скарачаецца доля абменнага

вадароду. Ступень насычанасці асновамі –- да 50—65 %, а колькасць гумусу ў

дзярнова-падзолістых слабаакультураных глебах складае 1,5—2,0 %, на больш

цяжкіх марэнных і азёрна-ледавіковых адкладах –- 2,2 %. У гарызонце А

коль-

касць гумусу, мінеральных аксідаў і рухомых элементаў жыўлення раслін рэзка

паніжаецца.

Дзярнова-падзолістыя сярэднеакультураныя глебы ў большай меры

адрозніваюцца ад цалінных па знешніх адзнаках і ўласцівасцях. Іх профіль уклю-

чае гарызонты А

вор

–- (А

) –- А

–- В (В

, В

) –- С. Магутнасць ворнага слоя

знаходзіцца ў межах 25—30 см. Гарызонт А

добра выяўлены толькі ў профілі

дзярнова-падзолістых глебаў, развітых на лёсах і лёсападобных суглінках (магут-

насць 6—12 см), а на марэнных адкладах ён звычайна выяўлены ў выглядзе

асобных плям, зацёкаў або зусім адсутнічае. У стане сярэдняй ступені

акультуранасці ворныя гарызонты дзярнова-падзолістых глебаў маюць камякава-

тую структуру, у іх павялічваецца колькасць абменных асноў. З гэтым звязана

паніжэнне гідралітычнай кіслотнасці да 2—5 м.экв/100 г глебы і павелічэнне

ступені насычанасці асновамі да 70—80 %; наяўнасць гумусу – 2,0—3,0 %.

Дзярнова-падзолістыя добраакультураныя глебы поўнасцю губляюць харак-

тэрную для іх цаліннага стану дыферэнцыраваную будову профілю. Ён складзены

з гарызонтаў А

вор

–- А

–- В –- С. Падзолісты гарызонт у выглядзе невялікіх

лапін і зацёкаў прысутнічае толькі ў глебах, якія развіваюцца на лёсах і лёсапа-

добных суглінках. Магутнасць ворнага гарызонта складае 30—45 см, для яго ха-

рактэрна трывалая дробнакамякаватая або зярніста-камякаватая структура. Сту-

пень насычанасці асновамі павялічваецца да 80—90 %, кіслотнасць перавышае

6,0, а колькасць гумусу –- больш за 3,0 %. У ворных гарызонтах добраакультура-

най глебы назіраецца накапленне ілістай фракцыі.

Табліца 31

Параўнальная характарыстыка ворных дзярнова-падзолістых эрадзіраваных глебаў

Характарыстыка ворнага гарызонта (А

вор

) Ступень

эрадзіраванасці глебаў

Сярэднегадавы

змыў глебы, т/га

Ступень разбурэння Колькасць гуму-

су, %

Запасы гуму-

су, т/га

Шчыльнасць,

г/см

Агульная по-

рыстасць, %

Неэрадзіраваныя

(вельмі слабаэрадзі-

раваныя паўнапро-

фільныя на схілах са

стромкасцю да 1

)

< 2,0

Захаваныя цалкам

1,6 і вышэй

50 і вышэй

1,15+0,14

56,1

Слабаэрадзіраваныя на

схілах са стромкасцю

1—3

2,1—5,0 Разбураныя частко-ва,

узворваецца гарызонт

1,3+0,04 35—45 1,32+0,09 49,8

Сярэднеэрадзірава-ныя

на схілах са стромкас-

цю 3—5

5,1—10,0 Разбураныя цалкам, уз-

ворваецца гары-зонт А

і верхняя час-тка гары-

зонта В

1,0+0,03 20—30 1,43+0,08 44,1

Моцнаэрадзіраваныя

на схілах са стромкас-

цю 5—7

10,1—20,0 Разбураныя цалкам га-

рызонты Авор і А

Авор утвораны з гары-

зонта В

0,7+0,02 10—15 1,50+0,11 39,6

Вельмі моцнаэрадзі-

раваныя на схілах са

стромкасцю больш за

>20,0 Авор утвораны з гары-

зонта В і подсцільнай

пароды

0,6+0,02 <10 1,57+0,09 38,2

На добраакультураных глебах рост і развіццё раслін у меншай меры за-

лежаць ад неспрыяльных умоў надвор'я. На гэтых глебах атрымліваюць

устойлівыя ўраджаі ўсіх сельскагаспадарчых культур, у тым ліку і патраба-

вальных да ўмоў росту.

У адпаведнасці з прынятай у рэспубліцы класіфікацыяй (1990) да тыпу

дзярнова-падзолістых аднесены таксама глебы, якія знаходзяцца ва ўмовах

кароткачасовага залішняга ўвільгатнення. Па наяўнасці ў іх профілі адзнак

агляення вылучаюцца наступныя падроды: аглееныя ўнізе, кантактна-

аглееныя і часова залішне ўвільготненыя (слабаглеяватыя).

Дзярнова-падзолістыя аглееныя ўнізе глебы шырока распаўсюджаны

на рыхлых пясчаных адкладах з адносна блізкім узроўнем глебава-грунтавых

водаў. У іх профілі на глыбіні 1,5—2,0 м прысутнічае аглеены гарызонт

жаўтавата-белага, белага або шэра-белага колеру. На сугліністых

глебаўтваральных пародах у ніжняй частцы профілю відаць адзнакі агляення

ў выглядзе палос і плям блакітнага колеру. Яны ўтварыліся з-за замаруджа-

най фільтрацыі і застою паверхневай атмасфернай вады ў глебавай тоўшчы.

Дзярнова-падзолістыя кантактна-аглееныя глебы звычайна

фарміруюцца на двухчленных адкладах. Сярод гэтых глебаў найбольш

распаўсюджаны супясчаныя і пясчаныя, якія развіваюцца на водна-

ледавіковых адкладах і падсцілаюцца сугліністай або гліністай марэнай. На

кантакце покрыўнай і подсцільнай пароды ў выніку застою вільгаці мае мес-

ца асвятленне ніжняй часткі падзолістага гарызонта і наяўнасць плям агляен-

ня ў верхнім слоі подсцільнай пароды.

Дзярнова-падзолістыя часова залішне ўвільготненыя (слаба-

глеяватыя) глебы развіваюцца ва ўмовах аслабленага паверхневага і

ўнутрыглебавага сцёку. Больш распаўсюджаны на глебаўтваральных пародах

сугліністага і звязнасупясчанага грануламетрычнага складу. Адзнакамі ка-

роткачасовага ўвільгатнення ў гумусавым гарызонце з'яўляюцца рэдкія

пунктацыі марганцу і адзінкавыя ржавыя плямы другасна акісленага жалеза.

Падзолісты гарызонт мае белаватае адценне. У ілювіяльным гарызонце

адзнакамі пераўвільгатнення з'яўляюцца белаватыя, шызавата-белаватыя,

іржавыя і ржава-охрыстыя плямы.

Неабходна адзначыць, што кароткачасовае пераўвільгатненне разглед-

жаных глебаў не аказвае негатыўнага ўплыву на развіццё большасці сельска-

гаспадарчых культур. Гэтыя глебы з'яўляюцца лепшымі сярод дзярнова-

падзолістых глебаў лёгкага грануламетрычнага складу. У асобныя гады на

сугліністых і гліністых слабаглеяватых глебах магчыма вымаканне азімых

збожжавых культур.

Дзярнова-падзолістыя забалочаныя глебы. На тэрыторыі краіны гэты

тып глебаў стаіць на другім месцы па займальнай плошчы. У складзе сель-

скагаспадарчых угоддзяў іх удзельная вага складае 33,8 %, а на ворыве –-

36,5 % (рыс.). Найбольшае распаўсюджанне дзярнова-падзолістыя забалоча-

ныя глебы атрымалі на поўначы рэспублікі (Віцебская вобласць), дзе яны

285

прадстаўлены на 52,2 % ворных зямель. Менш за ўсё іх у Гродзенскай

вобласці (24,1 %).

Глебы гэтага тыпу фарміруюцца ва ўмовах працяглага перыядычнага

пераўвільгатнення або грунтавымі водамі. Больш характэрны для тэрыторый,

складзеных лёсавымі, лёсападобнымі, азёрна-ледавіковымі, водна-

ледавіковымі і старажытнаалювіяльнымі адкладамі. У раёнах пашырэння

канцова-марэнных утварэнняў яны сустракаюцца радзей і прымеркаваны да

ўчасткаў з адносна спакойным рэльефам.

Дзярнова-падзолістыя забалочаныя глебы ў прыродным стане заняты пе-

раважна ляснымі насаджэннямі: ельнікамі чарнічнымі, зеленамошнымі;

саснякамі чарнічнымі, даўгамошнымі і вытворнымі ад іх бярозавымі і

асінавымі лясамі. Акрамя лясоў на гэтых глебах развіваюцца сухадольныя

лугі нізкай прадукцыйнасці.

У параўнанні з тыпам дзярнова-падзолістых глебаў яны маюць яшчэ

больш высокую кіслотнасць, вельмі слаба забяспечаны фосфарам і каліем,

але гумусу змяшчаюць больш. Гэтыя глебы адрозніваюцца

нездавальняючымі агравытворчымі ўласцівасцямі, таму што вясной і восен-

ню звычайна знаходзяцца ў стане поўнага насычэння вільгаццю. Азімыя

збожжавыя на іх вымакаюць, а сяўба яравых культур значна зацягваецца.

Дзярнова-падзолістыя забалочаныя глебы паспяваюць да веснавых палявых

работ на 7–10 дзён пазней, чым аўтаморфныя.

На падтыпавым узроўні класіфікацыі дадзены тып падзяляецца на дзяр-

нова-падзолістыя паверхнева-аглееныя і дзярнова-падзолістыя грунтова-

аглееныя. Адначасова вылучаюцца два падтыпы гэтых глебаў пасля правяд-

зення асушальнай меліярацыі. Па ступені выяўленасці аглеенага гарызонта

яны падзелены на глеяватыя і глеевыя.

Дзярнова-падзолістыя паверхнева-аглееныя глебы фарміруюцца пера-

важна на пародах сугліністага і гліністага грануламетрычнага складу, якія

больш шырокае распаўсюджванне атрымалі ў паўночнай і цэнтральнай част-

ках Беларусі.

Марфолага-генетычныя асаблівасці дзярнова-падзолістых паверхнева-

глеяватых ворныў глебаў паказаны на рыс.43.

Характэрнымі адзнакамі глебаў гэтага падтыпу з'яўляецца кіслая рэак-

цыя глебавага профілю, вельмі значнае абядненне гарызонта А

абменнымі

катыёнамі Са і Mg і аморфнымі формамі Fe

i Al

. Большую выразнасць,

чым у незабалочаных глебах, мае размеркаванне ілу па генетычных гарызон-

тах. Адбываецца моцнае абязільванне падзолістага гарызонта і накапленне

ілістых часцінак у ілювіяльнай частцы профілю. Колькасць гумусу ў ворным

гарызонце складае каля 3 %.

Дзярнова-падзолістыя паверхнева-глеевыя глебы ў адрозненне ад па-

верхнева-глеяватых развіваюцца амаль пры пастаянным пераўвільгатненні. У

рэльефе займаюць днішчы варонкападобных западзін, бяссцёкавыя паніжэнні

286

сярод глеяватых глебаў або абкружаюць вярховыя балоты.

Выкарыстоўваюцца пераважна пад прыродныя кармавыя ўгоддзі і лясы. Гэ-

тыя глебы маюць скарочаны профіль, які складаецца з наступных

гарызонтаў: А

–- А

–- (B

) –- G. Адметнай рысай іх з'яўляецца глы-

бокае і інтэнсіўнае асвятленне ўсяго профілю, шызаватыя адценні, пацёкі гу-

мусу. Ілювіяльныя гарызонты ў глебах гэтага падтыпу выяўлены вельмі сла-

ба. У профілі дзярнова-падзолістых паверхнева-глеевых глебаў амаль

заўсёды знаходзіцца вада на глыбіні каля 1 м.

Дзярнова-падзолістыя грунтова-аглееныя глебы прымеркаваны пера-

важна да раёнаў пашырэння рыхлых глебаўтваральных парод (Беларускае

Палессе). Фарміруюцца пры блізкім заляганні ад паверхні грунтавых водаў.

У такіх умовах паверхневае ўвільгатненне спалучаецца з грунтавым забалоч-

ваннем. Марфалагічны профіль дзярнова-падзолістых грунтова-глеяватых

цалінных глебаў складаецца з гарызонтаў: А

–- А

(А

)

–- В

–- BC

–- C

. На ворных землях гарызонты А

і А

трансфармаваны ў гарызонт А

вор

У верхніх гарызонтах адзнакі залішняга ўвільгатнення прадстаўлены ў вы-

глядзе белаватай і шызавата-белаватай афарбоўкі, пунктацый марганцу,

іржава-охрыстых плям і пражылак. Ілювіяльны гарызонт адрозніваецца бляк-

лай плямістай афарбоўкай, зрэдку з карычневата-ржавымі і ярка-ржавымі

плямамі. Як і паверхнева-аглееныя, глебы гэтага падтыпу маюць кіслую рэ-

акцыю асяроддзя, а элювіяльная частка профілю абеднена ілістай фракцыяй.

Насычанасць асновамі гумусавага гарызонта не перавышае 40—50%, а коль-

касць гумусу складае 2,5—3,0 %. Пры выкарыстанні пасля асушальнай мелія-

рацыі дзярнова-падзолістых грунтова-глеяватых глебаў пад ворыва

назіраецца знач-нае памяншэнне гумусу, а ўраджайнасць большасці сельска-

гаспадарчых культур практычна не адрозніваецца ад ураджайнасці, якую

атрымліваюць на аналагічных паводле грануламетрычнага складу незабало-

чаных глебах. Без асушэння яны могуць выкарыстоўвацца для вырошчвання

яравых збожжавых і шматгадовых траў. Азімыя культуры ў асобныя гады

зніжаюць прадукцыйнасць да 20—40 %.

Дзярнова-падзолістыя грунтова-глеевыя глебы з'яўляюцца больш

увільготненымі сярод дадзенага падтыпу. Шырокага распаўсюджвання на

тэрыторыі Беларусі яны не атрымалі. У якасці ворных зямель без асушальнай

меліярацыі практычна не выкарыстоўваюцца. Маюць скарочаны профіль, у

якім на мяжы капілярна-насычанага вільгаццю слоя знаходзіцца суцэльны

глеевы гарызонт. Ілювіяльныя гарызонты ў гэтых глебах выражаны вельмі

слаба.

У межах рэспублікі сярод гэтага падтыпу вылучаны дзярнова-

падзолістыя грунтова-глеяватыя (глеевыя) глебы з ілювіяльна-гумусавым га-

рызонтам. Фарміруюцца яны пераважна на рыхлых пародах пад сасновымі

або саснова-бярозавымі лясамі.

Адметнай дыягнастычнай адзнакай гэтых глебаў з'яўляецца наяўнасць у

іх профілі ілювіяльна-гумусавага, або ілювіяльна-жалезіста-гумусавага гары-

287

зонта і вельмі выразная дыферэнцыяцыя глебавай тоўшчы па наяўнасці

ілістай фракцыі і валавых паўтарачных аксідаў. Дзярнова-падзолістыя грун-

това-глеяватыя глебы з ілювіяльна-гумусавым гарызонтам характарызуюцца

наступнай будовай профілю: А

–- А

–- A

–- B

–- BC

–- G. Звычай-

на гэтыя глебы маюць магутны подсціл, маламагутны гумусавы гарызонт,

пад якім залягае белаваты падзолісты гарызонт. Падзолісты гарызонт выраз-

на пераходзіць у буравата-карычневы або кафейна-карычневы ілювіяльна-

гумусавы гарызонт В

. Магутнасць гэтага гарызонта залежыць ад вышыні, да

якой падымаецца ў профілі глебы капілярная кайма, і складае 10–33 см.

Колькасць гумусу ў гарызонце А

– ад 1,9 да 5,5 %, у гарызонце А

яно рэзка

зніжаецца, а ў ілювіяльна-гумусавым гарызонце (В

) зноў павялічваецца і

складае 1,0—3,5 %. У гэтым гарызонце мае месца накапленне ілу і

паўтарачных аксідаў. Для ўсяго профілю дзярнова-падзолістых глебаў з

ілювіяльна-гумусавым гарызонтам характэрна вельмі кіслая рэакцыя ася-

роддзя (рН у КСl 3,0—4,5), нізкая насычанасць асновамі. Яны маюць не-

спрыяльныя водна-фізічныя ўласцівасці. Выкарыстоўваюцца пераважна пад

лясамі.

Балотна-падзолістыя глебы

Глебы гэтага тыпу фарміруюцца пад уплывам падзолістага і балотнага

працэсаў глебаўтварэння на паніжаных элементах рэльефу або прымеркава-

ны да плоскіх раўнін, дзе накопліваюцца паверхневыя воды. На рыхлых

глебаўтваральных пародах у раёнах Палесся іх утварэнне звязана з блізкім

заляганнем ад паверхні грунтавых водаў. Балотна-падзолістыя глебы шырока

распаўсюджаны пад саснякамі даўгамошна-чарнічнымі, ялова-

даўгамошнымі, бярозава-даўгамошнымі, багуновымі і сфагнава-багуновымі,

якія звычайна прымыкаюць да ўскраін верхавых балотаў. Па марфалагічнай

будове ад дзярнова-падзолістых забалочаных глебаў з ілювіяльна-гумусавым

гарызонтам яны адрозніваюцца наяўнасцю тарфянога гарызонта, ярка

выяўленага падзолістага і ілювіяльна-гумусавага гарызонтаў. Генетычны

профіль дадзеных глебаў складаецца з гарызонтаў А

–- Т –- (А

) –- А

–- B

–- G. Тарфяны гарызонт мае магутнасць 10—30 см, а падзолісты –- 10—

25 см. Іншы раз пад тарфяным гарызонтам можа залягаць маламагутны гары-

зонт А

. Адметнай рысай гэтых глебаў з'яўляецца наяўнасць ілювіяльна-

гумусавага гарызонта.

Для балотна-падзолістых глебаў характэрна яшчэ больш кіслая рэакцыя

асяроддзя ўсяго профілю. Найбольш кіслымі з'яўляюцца верхнія гарызонты

(рН 2,4—3,7). Яны бедныя ілам, паўтарачнымі аксідамі і абагачаны крэменя-

зёмам. Ступень насычанасці асновамі не перавышае 40 %. Гэтыя паказчыкі

сведчаць аб нізкай урадлівасці гэтага тыпу глебаў. Балотна-падзолістыя гле-

бы ў залежнасці ад характару ўвільгатнення падзяляюцца на два падтыпы:

тарфяніста-падзолістыя паверхнева-аглееныя і тарфяніста-падзолістыя

грунтова-аглееныя.

288

Дзярновыя забалочаныя глебы

Дзярновыя забалочаныя глебы ў складзе сельскагаспадарчых угоддзяў

Беларусі займаюць 11,2 % іх агульнай плошчы, а на ворыве –- 5,5 %.

Асабліва вялікую ўдзельную вагу на землях сельскагаспадарчага прызначэн-

ня яны маюць у Брэсцкай, Гомельскай і Гродзенскай абласцях. Для

паўднёвых раёнаў Беларусі характэрны буйнаконтурныя масівы гэтых

глебаў, у паўночнай частцы пераважаюць дробныя контуры.

Развіццё такіх глебаў адбываецца ў выніку двух глебаўтваральных

працэсаў: дзярновага і балотнага. У залежнасці ад ступені іх праяўлення ва

ўмовах рэспублікі выяўлена вялікая колькасць глебавых разнавіднасцей дад-

зенага тыпу, што абумовіла розныя погляды на іх месца ў класіфікацыйным

спісе глебаў Беларусі.

Дзярнова-забалочаныя глебы на тэрыторыі краіны фарміруюцца пад

травяністай расліннасцю на слабадрэніраваных раўнінах і паніжаных элемен-

тах рэльефу пры перыядычным або пастаянным насычэнні верхніх

гарызонтаў грунтавымі і паверхневымі водамі. Грунтавыя воды звычайна

змяшчаюць значную колькасць раствораных рэчываў, у тым ліку і элементаў

жыўлення раслін. Гэтыя рэчывы пры дапамозе расліннасці, а таксама шляхам

капілярнага падняцця, накопліваюцца ў верхнім слоі глебы. Развіццё

глебаўтварэння на карбанатных пародах багатага мінералагічнага саставу на-

дае ім уласцівасці дзярнова-карбанатных глебаў. Абагачэнне верхніх

гарызонтаў хімічнымі элементамі спрыяе актыўнаму росту травяністай

расліннасці і накапленню гумусу. Таму сярод паўгідраморфных глебаў дзяр-

нова-забалочаныя маюць найбольшую патэнцыяльную ўрадлівасць. Аднак

для гэтага тыпу глебаў характэрна рэзкая неадпаведнасць паміж высокай па-

тэнцыяльнай і нізкай эфектыўнай урадлівасцю. У прыродным стане яны за-

нятыя пераважна малапрадукцыйнымі сенажацямі і пашай.

Для дзярновых забалочаных глебаў характэрна слабакіслая або блізкая

да нейтральнай рэакцыя глебавага асяроддзя, павышаная ступень

насычанасці асновамі (больш за 60 %), значная колькасць гумусу (да 6% і

больш). У той жа час гэтыя глебы бедныя рухомымі формамі фосфару і

калію. Іх колькасць рэдка перавышае 50—100 мг/кг глебы.

Высокая патэнцыяльная ўрадлівасць гэтых глебаў можа быць выкары-

стана толькі пасля рэгулявання воднага рэжыму шляхам закладкі дрэнажу.

Пасля меліярацыі па ўзроўню ўрадлівасці дзярновыя забалочаныя глебы не

ўступаюць аўтаморфным дзярновым і дзярнова-карбанатным. Яны

з'яўляюцца прыдатнымі для вырошчвання высокапатрабавальных да глеба-

вых умоў сельскагаспадарчых культур. У неасушаным стане гэтыя глебы

прыдатныя для выкарыстання пад лугава-пашавымі ўгоддзямі.

У адпаведнасці з наменклатурным спісам глебаў Беларусі дзярновыя за-

балочаныя глебы падзяляюцца на 6 падтыпаў: 1) дзярнова-паверхнева-

глеяватыя; 2) дзярнова-(перагнойна)-паверхнева-глеевыя; 3) дзярнова-

грунтова-глеяватыя; 4) дзярнова-(перагнойна)-грунтова-глеевыя; 5) дзяр-

289

нова-паверхнева-глеяватыя і глеевыя асушаныя; 6) дзярнова-грунтова-

глеяватыя і глеевыя асушаныя.

Пры агульнай падобнасці марфалагічнай будовы глебавых профіляў гэ-

тыя падтыпы маюць некаторыя адметныя рысы, звязаныя з розніцай паверх-

невага і грунтавога ўвільгатнення.

Фарміруюцца дзярновыя забалочаныя глебы паверхневага ўвільгатнення

пераважна на багатых (карбанатных) пародах звязнага грануламетрычнага

складу. Ступень выяўленасці агляення ў такіх умовах з глыбінёй памяншаец-

ца, і прыблізна на глыбіні каля 1 м знаходзіцца слабааглееная парода. Глебы

грунтавога ўвільгатнення развіваюцца звычайна на рыхлых

глебаўтваральных пародах, і адзнакі агляення ў іх з глыбінёй нарастаюць.

Падтыпы дзярнова-паверхнева-глеяватых і глеевых глебаў

фарміруюцца ў ніжніх частках схілаў на адначленных або двухчленных, пе-

раважна звязных, глебаўтваральных пародах за кошт дадатковага

прыўнясення рэчываў водамі бакавога ўнутрыглебавага сцёку.

Асноўнай адметнай адзнакай гэтых глебаў у параўнанні з дзярнова-

падзолістымі забалочанымі з'яўляецца наяўнасць інтэнсіўна афарбаванага

гумусавага гарызонта значнай магутнасці (25 см і больш), а таксама

блакітная або шызая афарбоўка аглеенага падгумусавага гарызонта.

У раслінным покрыве на глеяватых варыянтах глебаў сярод злакаў пера-

важаюць цімафееўка лугавая, аўсяніца лугавая, мятліца белая; сярод бабо-

вых –- канюшыны: чырвоная, лугавая, гібрыдная, паўзучая; сярод асок –-

прасяная, жоўтая, чорная, махнатая, заечая. На глеевых варыянтах у

расліннасці асноўная роля належыць злакам і дробным асокам, бабовых

вельмі мала.

Марфалагічна-генетычны профіль дзярнова-паверхнева-глеяватай глебы,

развітай на магутным лёсападобным суглінку, паказаны на рыс.44. Коль-

касць гумусу складае каля 6,0 %, кіслотнасць практычна не змяняецца па

ўсім профілі і складае 6,0—6,5 рН, а насычанасць асновамі –- 60—65%.

У профілі дзярнова-паверхнева-глеевых глебаў ілювіяльна-аглеены га-

рызонт (В

) звычайна адсутнічае або мае невялікую магутнасць (10—15 см).

Часцей за ўсё пад гумусавым гарызонтам залягае суцэльны глеевы гарызонт

(G). Наяўнасць гумусу ў гэтых глебах больш высокая. Значнае пашырэнне

дзярновыя паверхнева-забалочаныя глебы атрымалі ў паўночных раёнах

рэспублікі.

Падтыпы дзярнова-грунтова-глеяватых і глеевых глебаў у рэльефе

займаюць сцёкавыя і праточныя лагчыны, шырокія пакатыя схілы, якія пры-

мыкаюць да нізінных балот. Развіваюцца пераважна на глебаўтваральных па-

родах лёгкага грануламетрычнага складу (пясчаных і супясчаных). Па

марфалагічнай будове яны мала адрозніваюцца ад дзярнова-паверхнева-

забалочаных глебаў. Аднак гумусавыя гарызонты глебаў, развітых на некар-

290

банатных адкладах, маюць звычайна менш гумусу, больш кіслую рэакцыю

асяроддзя, значна менш насычаны асновамі.

Дзярнова-забалочаныя асушаныя падтыпы гэтых глебаў у рэльефе зай-

маюць такое ж месца, як і неасушаныя. Характэрнай рысай іх з'яўляецца тое,

што пасля асушэння і выкарыстання ў якасці ворных зямель назіраюцца

прыкметныя адзнакі дэградацыі іх урадлівасці. Неабходна адзначыць, што ў

профілі асушаных дзярновых забалочаных глебаў паверхневага

ўвільгатнення гэтыя адзнакі выяўлены значна слабей або зусім адсутнічаюць.

Гэта тлумачыцца больш багатым мінералагічным саставам парод, дадатко-

вым прыўнясеннем хімічных элементаў і слабай водапранікальнасцю

адкладаў. Аднак у сувязі з узворваннем у верхнім гарызонце памяншаецца

колькасць гумусу адносна прыроднага стану, а працэсы вышчалочвання

спрыяюць падкісленню глебавага асяроддзя.

У дзярновых забалочаных асушаных глебах грунтавога ўвільгатнення

паніжэнне ўзроўню грунтавых водаў выклікае пагаршэнне ўласцівасцей. Гэта

звязана з лёгкім грануламетрычным складам парод і ўстанаўленнем перыя-

дычна воднага рэжыму прамыўнога тыпу. У выніку назіраецца вымыванне

абменных катыёнаў, значнае павелічэнне кіслотнасці і памяншэнне гумусу. З

цягам часу магчыма фарміраванне ападзоленых гарызонтаў.

Сярод дзярновых забалочаных глебаў вылучаюцца:

Карбанатныя –- закіпаюць ад НСІ у межах гумусавага гарызонта, маюць

шмат гумусу (6—10 %) і абменных катыёнаў Са і Mg. Рэакцыя асяродд-

зя слабашчолачная. У профілі часта трапляюцца рэшткавыя карбанаты.

Ненасычаныя –- закіпаюць пад гумусавым гарызонтам, які мае

слабакіслую рэакцыю (рН 5,5—6,5) і нізкую насычанасць асновамі (30 % і

ніжэй).

Ападзоленыя –- адзнакі ападзольвання выяўляюцца ў выглядзе белава-

тых плям у ніжняй частцы гумусавага гарызонта і белаватай прысыпкі ў га-

рызонце В. Рэакцыя верхніх гарызонтаў кіслая аба слабакіслая, а ступень

насычанасці асновамі звычайна не вышэй за 10—20 %.

Тарфяна-балотныя нізінныя глебы

Тэрыторыя Беларусі характарызуецца шырокім распаўсюджваннем ба-

лот і забалочаных зямель. Тарфяна-балотныя глебы на землях сельскагаспа-

дарчага прызначэння займаюць каля 13 %, у тым ліку на ворыве –- 5,3 %. Ся-

род гэтых глебаў найбольшае пашырэнне атрымалі нізінныя тарфянікі, якія

складаюць на ворных землях 92 % іх плошчы, а на сельскагаспадарчых

угоддзях –- 79 %. Самыя значныя плошчы тарфяна-балотныя нізінныя глебы

займаюць у раёнах Палесся і цэнтральнай часткі рэспублікі, менш іх у раёнах

Беларускага Паазер'я. Фарміруюцца яны, як правіла, у паніжаных месцах

водападзелаў, на старажытнапоймавых тэрасах, у паніжэннях рачных далін і

ў азёрных катлавінах пры неглыбокім заляганні жорсткіх грунтавых водаў.