Шакури Мухаммадджон. Хуросон аст ин чо
Подождите немного. Документ загружается.
Хуросон аст ин љо
ин нуќсон дар навиштањои равшангарони маорифпарвар, аз љумла
Фитрат ва Айнї дуруст омадааст. Вале аз рўи барномаи мактабу
мадраса набояд гумон бурд, ки гузаштагони мо ба ањамияти улуми
табиъї иќрор набудаанд, улуми табиъиро ба чашми кам дидаанд.
Не, сабаби ин, ки гузаштагон дар омўзишу парвариш асосан ба
улуми инсонї - забон ва сарфу нањв, мантиќ, фалсафа, фиќњ ва
монанди инњо, инчунин ба адабиёт бештар ањамият медоданд, он
буд, ки чунин донишњо бунёди њастии маънавии инсонро фароњам
меоранд. Маълум аст, ки илмњои табиъї ва даќиќ дониш медињанд,
вале барои инсон дониш кам аст, балки пеш аз њама маънавияту
одамият, фарњанг ва ахлоќу одоб даркор аст, ки инњо аз улуми
инсонї, аз адабиёту санъат њосил мегардад. Ѓайр аз ин, адабиёту
санъат ва илмњои инсонї тахайюли шахсро ба парвоз меоранд ва
неруњои эљодкории одамиро фаъолият мебахшанд, ки дар натиља
дар сурати зарурат фаро гирифтани илмњои табиъию даќиќ
осонтар мешавад. Њаќиќатан дар мактаб аз кўдакї ќориёна њифз
кардани ќариб тамоми «Гулистон»-и Саъдї, њама девони Њофиз, як
ќисми ѓазалиёти Бедил чунин маънї дошт, ки мактаб барои
инкишофи маънавии шахс тањкурсии мустањкаме месохт: кўдак
маънои осори он бузургонро чандон нафањмад њам, азбаски њифз
карда, ба як умр ба лавњи хотир гирифтааст, маънињои олї ва њусни
эстетикии онњоро њама умр кам-кам кашф менамуд, њама умр
њаловат мебурд ва маънавияти худро ѓано мебахшид. Аз кўдакї аз
бар шудани ин миќдор осори олиљаноб ёду њофизаи шахсро
тараќќї медод, барои фаро гирифтани дигар манбаъњои маънавият
шароити камназире фароњам меовард. Осори бузургтарин
суханварони љањон - Саъдї, Њофиз, Бедил асоси маънавияти љомеа,
асоси тафаккури китобї ва забономўзиро ташкил мекард. Бешак
дар ин сурат барои ин ки маънавият ва фикру њис баланд равад,
барои ин ки забони модарї бо ќудрату тавони устодони бузурги
83
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
адаб ва њусни сухани олии онњо ба зењн љо гирад, имкон фаровон
буд.
Дар байни падидањои олии дањои инсон чизњое њастанд, ки
барои кўдак, барои ќобилияти фикрї ва зарфияти завќу
зебоипазирии ў њаргиз бори гарон нахоњанд буд ва ба њар њоле дар
шаклгирии шахсияти вай ба муддати дуру дарозе, њатто тамоми
умр наќши муассир хоњанд дошт. Сухани Аттор, Саъдї, Њофиз ва
Бедил аз љумлаи чунин падидањои дањои инсон аст ва таљрибаи
омўзгорони мактаби кўњнаи тољикї ба субут расонид, ки шеърият
ва њунари воло њатто дар њолате ки гоњ чандон мафњум нест, барои
рушди фикру њисси кўдак ва шахсияти одамї ба ѓоят судманд аст.
Ин аст, ки гузаштагони мо вазафаи мактабро тамоман хилофи
фањмиши имрўзаи мо муайян кардаанд. Мо имрўз њатто дар
мактаби ибтидої мекўшем, ки ба кўдак њарчи бештар дониш дињем,
кўдак дар бораи табиату љомеа ва сиёсати руз, дар бораи кору
истењсол бештар тасаввуроти мушаххас пайдо кунад. Аммо
гузаштагони мо баръакс рафтор кардаанд. Онњо дониш омўхтанро
вазифаи мактаби ибтидої надонистаанд. Онњо дар назди мактаби
ибтидої ду вазифа гузоштаанд, ки яке вазифаи љузъї ва дигаре
вазифаи куллии бузургест. Вазифаи аввал савод баровардан буда,
вазифаи сонї ва асосї омода сохтани тањкурсии маънавияти шахс
ва љомеа мебошад. Вазифаи дувум чунон бузург ва душвор аст, ки
нисбат ба кўдак ва мактаби ибтидої пеш гузоштани он аз рўи
фањмишњои имрўзаи мо касро ба њайрат меорад ва коре ношуданї
менамояд. Аммо мактаби кўњна чунин вазифае ба ўњда гирифта,
барои иљрои он роњи аљибе дарёфт карда буд, ки аз кўдакї њифз
кунонидани чанд девон шеъри олист. Илми омўзгории имрўз чунин
тарзи таълим - такя бар њифзи ќориёнаи матнро бештар эътироф
надорад, мактаби шўравї онро ба куллї рад карда буд. Ва њол он
ки мактабдорони мо исбот кардаанд, ки ин тарз њам басо муфид
метавонад буд.
84
Хуросон аст ин љо
Омўзгорони гузаштаи мо дониш омўхтанро аз гардани мактаб
тамоман соќит карда, асосан ба зиммаи мадраса гузошта буданд.
Онњо дар донишомўзии мадраса низ андаке ба баъзе илмњои
табиъї, аз љумла тиб љойгоње људо карда ба илмњои инсонї бартарї
додаанд ва ин њолат гувоњи он аст, ки тамоми системи маорифи мо
асосан тањсили маънавиятро њадаф ќарор дода буд.
Агар ин хулосаи мо дуруст бошад, чунин маънї дорад, ки
системи мактабу маорифи мо дар асрњои гузашта системи маънавї
буд ва поя бар ин ќазия дошт, ки мегуфтанд: Олим шудан чи осон,
одам шудан чи душвор! Яъне гузаштагони мо аќида доштанд, ки
чун одам шудан душвортар аз олим шудан будааст, њама ќувваро
барои он сарф кардан лозим аст, ки мактаби ибтидоиву олї барои
одам шудани шахс замина фароњам орад, пеш аз њама бунёди
инсониву маънавии омўзишу парвариш устувор бошад, то бештар
маънавияту инсоният, сифатњои неки одамї ва ахлоќу одоб омўзад,
ки шахс инсони њаќиќї ва бофарњанг бошад. Он гоњ њар кас олим
шудан хоњад ё пешаи дигар ихтиёр кунад, бештар имкон хоњад
дошт, ки ба маќсад бирасад. Аз ин љост, ки гузаштагони мо дар
мактаби ибтидоиву олї ба таълиму тадриси илмњои табиъї ва
даќиќ камтар љой људо кардаанд. Пиндори онњо ин будааст, ки ба
иљрои вазифаи душвор - ба фароњам овардани тањкурсии
маънавияту одамият бояд кўшид, аммо илм омўхтану олим шудан,
ки осонтар аст, ба ихтиёри њар шахс бояд вогузор шавад.
Ин системи маънавии мактабу маориф дар гузашта наќши
муњимме ба забон гузоштааст.
Маънавияти баланд, ки ба бисёре аз гўшањои љомеа густариш
ёфта ва дар њаёти инсон аксаран ањамияти бунёнї пайдо кардааст,
забонро низ ба дараљае мерасонад, ки посухгўи хостањои ин њаёти
маънавї бошад. Маънавияти баланд дараљаи баланди инкишофи
забонро хоњон аст ва таъмин мекунад. Забон аз маънавияти баланд
имконоте ба даст меорад, ки мафњумњои муљарради маънавї,
85
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
маънињои муљарради илмию фарњангиро даќиќан ифода созад,
тобиши нозуки фикри инсон ва тапиши ноаёни дили ўро падид
оварад. Баланд рафтани сатњи маънавияту фарњанг ва густариши
он дар љамъият танњо бо рушди њамаљонибаи забон имконпазир
хоњад омад.
Ба пиндори мо он чи зикраш гузашт, имкон медињад бигўем:
Асрњост, ки бунёди маънавии рушду такомули забон дар љомеаи
тољикон устувор буда, дар асарњои сершумори илмии динї,
фалсафї, тасаввуфї, ахлоќномањо, шеър, насри адабї ва ѓайра
ифода шуда, ба дараљаи муайян зисту маишати одиро њам фаро
гирифта, дар тамоми љамъият наќше гузошта буд. Метавон гуфт, ки
забондонии мардум аз сатњи як рўйдоди табиийи одї болотар
рафта, дар бисёр соњањои њаёт, њатто дар зисту маишат кам ё беш
забондонии маънавиасос буд.
5
Маќсад аз он чи гуфта шуд, худситоии миллї нест. Манзур ин
нест, ки тољиконро аз дигар миллатњои гирду атроф болотар
гузорем. Не, чунин нияте њаргиз дар миён нест. Медонем, ки «банї-
одам аъзои якдигаранд» ва халќњову миллатњо мисли шахсњои
алоњида сифатњои муштарак доранд, яъне сифатњое њастанд, ки ба
халќњои гуногун хос аст. Он чи дар бораи мардуми эронинажод, аз
љумла тољикон гуфтем, шояд кам ё беш ба баъзе халќњои дигар,
хусусан баъзе халќњои Шарќ низ нисбат дорад. Сифатњое њам њаст,
ки фаќат ба як ё чанд халќ хос асту бас ва ё дар зоти халќе моњияти
худро бештар зоњир намудааст. Моњияти маънавии њастии инсон
дар симои њамаи халќњо падид омадааст, вале шаклњову тарзњои ин
падидор дар њаёти њар халќ дигар метавонад буд, таносуби
унсурњои људогонаи он метавонад фарќ кард. Тољикон шояд аз он
халќњоеанд, ки мабдаъи маънавї дар њастии онњо барљаста зоњир
86
Хуросон аст ин љо
гардидааст, ќувваи азими ботинии маънавї дар рушди таърихии
онњо наќши намоён гузоштааст. Ин њаќиќатро амиќан дарк бояд
кард, љилвањои рангоранги онро бояд донист, то ки худшиносии
шахс ва худогоњии миллат ба роњи дуруст дарояд, миллат дар роњи
истиќлол, дар муайян кардани фардои таърихии худ самтгирии
огоњона ва бехато дошта бошад.
Бино бар ин аз он чи дар ин маќола гўшрас омад, маќсад
таъкиди як њаќиќати дигар аст. Мо он њаќиќатро таъкид кардан
мехоњем, ки бунёди маънавии њаёти тољикон дар як-ду садаи охир,
бахусус дар шаст-њафтод соли асри бист хеле суст шуд. Инќилоб
арзишњои олии маънавиро инкор кард, ба роњи ёдзудоии таърихї
даромад, китобсўзї пеш гирифт, дину оин, урфу одат ва анъанањои
фарњангиро нест кардан хост (таъбири урфу одатњои феодалї –
бойї пайдо шуд), забони миллиро аз идорахонањои давлат, аз њаёти
иљтимоъї берун ронд ва ба нобудї мањкум сохт. Фарњанги миллї,
адабиёту санъат, ахлоќу одоб дар бисёр минтаќањо паст рафт. Ин
раванд дар марказњои бузурги инкишофи фарњанг ва њавзањои
асосии амали забони адабї низ љиддан эњсос мешавад. Мактабу
маориф, дараљаи савод, одоби муомила дар саросари ќаламрави
забони форсии тољикї рў ба инќироз овардааст. Пошхўрди
импиротурии шўравї ва фољиањои он, нобасомонињои иќтисодї,
нооромию бетартибињо ва љанги бародаркушии дањаи навад дар
Тољикистон таназзули маънавияту фарњанг ва одамияту одобро
суръат бахшид. Њоло њама дар ѓами як дањан нон мондаанд ва
фикрашон аз доираи ин ѓам берун намеравад.
Албатта ин њолат дер давом нахоњад кард. Фардо ё пасфардо
мардум ба худ меоянд ва ба андеша мераванд, ки минбаъд чи бояд
кард, то зиндагии одамвор муяссар бошад. Шояд он гоњ боз пай
бурдан ба зарурати њаёти маънавї оѓоз хоњад ёфт, ба арзишњои
инсонї эњтиёљ хоњад афтод..
87
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
Фарњанг намурданист ва маънавият канда шудан надорад.
Пурдањшаттарин фољиањои замон њам наметавонад маънавиятро
ќатъ бикунад. Моњияти њастии инсон маънавият аст ва ќуввае нест,
ки инсонро аз моњияти аслї мањрум созад. Албатта, шароити
ѓайриинсонї ќобил аст, ки инсонияти шахсро ба нестї расонад, дар
дили ў вањшониятро ќувват дињад ва дар љомеа пояњои одамиятро
суст кунад. Дар ин сурат њам одамияту маънавият поянда хоњад буд.
Вале бояд фаромўш накунем, ки замони тўфонии мо, пайи њам
омадани фалокатњои бузурги иљтимоъї, ки на имрўз, балки ду сад-
се сад соли пеш оѓоз ёфта, хусусан дар садаи бист ба ѓоят ќувват
гирифт, пояњои маънавии њастии тољиконро тамоман ба ларзонї
овардааст. Пастмаънавиятї, ки онро њатто бемаънавиятї метавон
номид, афзоиш дорад. Пайванди дирўзу имрўз дар фарњангу
маънавият, дар забон, дар урфу одат ва одобу услуб хеле суст
шудааст ва гоњ гумон меравад, ки пайванди замонии фарњангї
дигар вуљуд надорад. Аз љумла тафаккури китобї барњам хўрдааст
ва парастиши шеъру шеърият ба тамом аз миён рафтааст. Њоло аз
тољикон (ѓайр аз баъзе адибон) касеро намебинем, ки њангоми
гуфтушунид байте ба ёд оварад.
Дар замони шўравї аксари мероси фарњангї, осори мазњабї,
фалсафї, тасаввуфї, бисёре аз осори адабии замонњои гузашта,
хулќу одоб, урфу одат ва маросимњо, њатто љашни наврўз, њар чизе
ки аз мањсули андешањову таљрибаи гузаштагон, аз анъанаву суннат
доштем - њамагї чизи феодалию динии зарарнок дониста шуд ва бо
сахтгирии тамом манъ гардид. Дар љомеа њолате рўй дод, ки њама
муќаддасоти маънавї эътибор аз даст доданд, аз љумла китоб - ин
ганљинаи маънавиёти асрњо, ки дируз аз гањвора то ба тобут дар њар
ќадами мардум рањнамою мушкилкушои зиндагї буд, аз дидгоњи
идеологияи шўравї як унсури иртиљоии пурзиён дониста шуд.
Њоло дар тафаккури мардум, дар гуфтор ва одоби рафтор
наќше аз китоб ба нудрат ба назар мерасад. Аз тарбияи аньании
88
Хуросон аст ин љо
хонагї, аз таълимоти ќадимии китобї, ки ба таљрибаи
тарбиятгарии чанд насли мардум асос ёфта буд, гўё чизе боќї
намондааст. Умуман агар аз тарбияи кўдак, аз одобомўзї дар
хонањо љо-љо њанўз асаре боќист, дар пеши пастмаънавиятии
њамагонии љомеа ољиз аст ва таъсир надорад. Ин аст, ки замон
мардумро аз љомеаи анъании суннатї берун ва аз тафаккури китобї
мањрум, сохт, вале ба арзишњои тозаи маънавї нарасонид. Љомеа аз
шуури китобї ба сўи шуури фолклорї поин рафтан гирифт. Чун
идеологияи шўравї ба моддиёт ва арзишњои табаќотї (синфї)-и
мањдуд асос ёфта, арзишњои волои башариро инкор мекард, бунёди
маънавии љомеа хароб шуд. Чун асоси њастии инсон на моддиёт,
балки маънавиёт аст, бояд бигўем, ки инсон дар љомеаи шўравї аз
асоси њастии худ мањрум гардидан дошт.
Имрўз бемаънавиятї љомеаро аз дарун мехурад. Шахсияти
инсон хароб мешавад, одамизод кам-кам аз симои инсонї мањрум
мегардад, бетарбиятию беодобї асоси муомилаи байни мардум
ќарор меёбад, беандешагию бефарњангї дар њар ќадам ба дид
меояд. Чун сатњи маънавият паст шуд ва тафаккур иќтидор аз даст
дод, забон гирифтори аљзу нотавонї хоњад омад.
Чунонки гуфта омад, дар гузашта инкишофи забон поя бар
маънавияти олї дошт ва забондонии мардум забондонии
маънавибунёд буд. Форсии дарии Мовароуннањр, ки дар тўли
асрњо асолату табиъияти худро аз даст надодааст, њамеша дар пеши
соњибназарони дигар минтаќањои ќаламрави забони форсї
намунаи ибрат буд. Фасоњати форсии дарї дар форсии тољикї
имрўз низ нигањдорї шудааст. Форсии тољикии айёми мо
фазилатњое дорад, чунин вожањо, чунин таъбироти зебову мўљази
асилро мањфуз доштааст, ки барои баёни њар матлабе имконоти
нодир фароњам меорад. Њусни форсии тољикиро аз осори
Садриддин Айнї метавон дид. Ањмад Алии Раљої дар китоби
«Лањљаи бухорої» (1964) дар бораи форсии тољикї гуфта буд, ки
89
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
«порае ихтисосот… ин лањљаро аз забони форсии имрўзї мумтоз
месозад».
1
Асолати дарї дар форсии тољикии имрўз бештар он гоњ эњсос
мешавад, ки худро дар миёни мардуми одї мебинем, дар байни
онњое мебинем, ки аз доирањои расмї нестанд, дар дењот аз таъсири
мактаб, радиову телевизион ва нашрияњо камтар бањра
бардоштаанд. Аммо мактаб аз синфњои ибтидої як навъ забони
маснўъї-сунъиву сохтаро ёд медињад, зеро аксари китобњои дарсии
он (ѓайр аз ду-се китоб, яъне ба љуз китоби забону адабиёти тољикї)
њама аз русї тарљума шудаанд. Тарљума, њатто бењтарин тарљума
њам аз асолат дур ва то андозае чизи сунъист. Хусусан тарљумаи
бењунарона ва њарф ба њарф, ки дар китобњои дарсї ва кўмакдарсї
бештар мебинем, шахсро аз кўдакї забони вайрон меомўзад ва гўё
бо шири модар ба хун даромада, табиъияти забони модариро аз
зењнњо берун мебарад. Нуфузи харобкори забони бегона забони
форсии тољикиро аз њар сў фаро гирифта, аз анвоъи матбуоту
нашриёт, аз радиову телевизион ва ѓайра амал карда, мардуми
тољикро ба дарди тарљумазадагї гирифтор овард ва табъи салими
ўро бар бод дод. Мо аксаран дигар ба тољикї фикр карда
наметавонем, фикрамон ќолиби ѓайр дорад. Мо одат кардаем, ки
њама ќонунњои давлат ва ќарору фармонњои њукумат ба русї
навишта шуда, баъд бо тарљумаи пурнуќсоне ба дасти мо мерасад,
дар вазоратњо ва дигар идорахонањо, корхонаву муассисањои
гуногун њама гуфтугузори ихтисосї ба русї сурат мегирад ва
санадњои идорї ба русї содир мешавад. Коргузории идорї ба русї
осонтар аст, зеро ќолабњои сухан ба русї тайёр аст, онро тўтивор аз
бар карда бидуни душворї такрор менамоем. Аз ин сабаб дар
маљлисњо ба русї сухан кардан, дар маѓоза ба русї муомила
намудан осонтар аст. Дар мактаби олї ба русї дарс гуфтан ба
1
Ањмад Алии Раљої. Лањљаи бухорої. – Тењрон, 1342, сањ. 158.
90
Хуросон аст ин љо
маротиб осонтар аз дарсгўии тољикист. Дар илм ба русї асар
навиштан осонтар аз он аст, ки ба тољикї бинависем. Шароити
иљтимоъиву сиёсї моро ба њамин њол овард, ки ба русї њама кор
осон, ба тољикї њама кор душвор, балки номумкин аст.
Тарзи тафаккур, забон ва фарњанг аз аврупозадагї сахт осеб
дидааст ва бунёди маънавї аз даст медињад.
Саводи љомеа паст аст. Равшанфикроне, ки дар пеши мардум
чун шахсони бафарњанги баландмаданият суханронї кардан
тавонанд, бисёр кам, ангуштшумор њастанд. Намояндаи халќ дар
порлумон гап занад, аъзои њукумат дар маљлисе ё аз телевизиону
радио сухан ронад, тољире аз кори худ њикоят кунад, њатто адибон
пеши микрофон оянд, мебинем, ки сухан шикаста мегўянд, гапашон
аксаран ба ќолаби вайрон рехта мешавад ё ќолабњо русиянд. Бисёр
ѓалат гап мезанем, ѓалат менивисем. Гуё Мавлоно Абдуррањмони
Љомї аз забони мо гуфтаанд:
Нусхаи ошуфтаи девони умри мо мапурс,
Хат ѓалат, иншо ѓалат, имло ѓалат, маъно ѓалат.
Дар аксари мавридњо сухани мо дигар мањсули тафаккуре, ки
аз фарњанги воло ва маънавияти баланд ба бор омада бошад, нест.
Гуфтем, ки забони форсии тољикиро аз дастгоњи њизби
коммунистї, аз Шўрои Олї ва Шўрои вазирони љумњурї, аз
вазорату идорахонањо, аз њаёти иљтимоъї берун ронда буданд.
Забони миллї дар њаёти иљтимоъї дигар лозим нашуд. Ва њол он ки
он чи лозим нест, нигањдорї нахоњад шуд ва мањкум ба нобудист.
Ин аст, ки забони форсии тољикї рў ба инќирози куллї овард. Ин
гап чунин маънї дорад, ки миллати тољик ба инќирози куллї дучор
омадааст. Безабонї, бемаънавиятї аломати марг аст. Фарзан
нишонаи марги љисмонї набошад њам, аз марги маънавї дарак
медињад.
91
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
Миллат бояд худро наљот бидињад. Наљоти миллат дар дасти
худи ўст. Чунон ки тољикон дар тўли таърих чандин бор
тавонистанд худро аз чанголи аљал бирабоянд, њатто ба баъзе
халќњои дигар умри дубора – умри маънавї бибахшанд, имрўз бояд
худро бирањонанд, аз даргоњи таърих барои худ умри дубора
биситонанд.
Баќои умри халќи тољик ва аљдоди ў њамеша аз маънавияти олї
буд. Пояњои пурзўри фарњанги маънавї бинои њастии миллатро
устувор медошт. Имрўз њам умед танњо аз устувор кардани пояњои
фарњанги маънавист.
Ба њам бастани риштањои пайванди наслњо, ки аз њам
гусастааст, барќарор овардани пайвастагии чандасраи маънавию
фарњангї ва забонї, ки сахт осеб дидааст, аз шартњои асосии умри
дубора ёфтани миллатест, ки ба рукуду таназзул дучор омадааст.
Роњи сўи оянда аз бозгашт ба асли худ оѓоз меёбад. Бозгашт ба
оѓозгоњњои маънавии худ барои дидани роњи фардо ба чашм биної
мебахшад. Сероб шудан аз саргању сарчашмањои фарњанги миллї
дар ин роњи душвор ба тан мадор медињад. Ёди таърихї, њофизаи
устувори фарњангї, мазњабї, фалсафї, њар сари чанд гоњ нав
кардани мазмуну мўњтавои њофизаи маънавї, пайваста кўшидан
дар роњи такмили он ќодир аст як љањонбинии тозаи замонї ба
миён оварад.
Агар миллат аз оянда умед дорад, бояд ба худогоњї бирасад.
Дар замони мо, ки халќњои гуногун ва кишварњои дур ба њам
наздик шудаанд ва бо њам зист доранд, худшиносии таърихии
фарњангї ва худогоњии комил имкон медињад, ки њар миллат дар
миёни миллатњои дигар мавќеъи худро муайян бикунад, то ки
љойгоње басазо, дошта бошад. Агар зиндагии одамвор зарур аст,
бояд худљўиву худрасї лањзае ќатъ нагардад, худогоњї доимо
такмил ёбад, то ки шахс ва љомеа неку бади худро донад ва ба
ислоњи кори худ пардозад.
92