Шакури Мухаммадджон. Хуросон аст ин чо

Подождите немного. Документ загружается.

Хуросон аст ин љо

«ЊАЁТ АМРИ МАЪНАВИСТ»

Имрўз тољикон дар сари роњи таърихї ќарор ёфтаанд. Онњо ба

сари чоррањаи таърих баромадаанд ва лозим аст, ки яке аз ин

роњњоро интихоб кунанд. Даврони истиќлол даврони

интихобкории таърихист. Чун ба сари худ зиндагонї кардан, ба

пои худ роњ рафтан мехоњем, зарур аст, ки тарзу тариќе, марому

маслаке интихоб намоем, то моро ба сарманзили маќсуд бирасонад,

ки битавонем чун инсони сарбаланд ба шоистагї умр ба сар барем.

Даврони истиќлол аз љустуљўи роњњои рушду такомул оѓоз

меёбад, аммо рушду такомули њаќиќии инсонии халќе аз таъини

њадафњои миллї ва идеалњои иљтимоъиву маънавии вай шурўъ

мешавад. Агар имкон шавад, ки њадафњои миллї ва идеалњои

иљтимоъиву маънавї аз аввал ба дурустї, яъне аз рўи шартњои

инсоният ва арзишњои њамагонии башарї, аз рўи вежагињои њастии

таърихии миллат муайян гардад, ёфтани роњњои рушди њаќиќии

инсонї бо муваффаќияти бештаре даст хоњад дод.

Њадафњои миллї ва идеалњои иљтимоъиву маънавии шахс

решањои таърихї доранд ва дар њар шароити нав, дар њар давраи

тозаи инкишофи љомеа тибќи дархостњои замон дигаргунї

пазируфта такомул меёбанд. Њар дафъа мувофиќи дархости замон

аз нав санљидани њадафњову идеалњо ва муайян кардани мазмуни

онњо лозим меояд, то ки дар интихоби роњи сўи фардои ормонї

сањву хато рўй надињад. Њадафњову идеалњо омили асосист, ки чи

113

Муњаммадљони Шакурии Бухорої

гуна анљом ёфтани интихобкории таърихї, таъини роњи фардо

вобаста ба он аст.

Мардуми тољик њоло ба чунин марњилаи таърихї расидаанд,

ки дарки амиќи манфиатњои миллї, таъини њадафњо ва идеалњои

иљтимоъиву маънавї зарур аст, то ки устувор кардани пояњои

њастии миллї ва баромадан ба шоњроњи тараќќї имконпазир ояд.

Дафъаи аввал нест, ки тољикон дар сари роњ нави таърихї

ќарор ёфтаанд. Онњо пеш аз ин њам чанд бор ба дурањаю чоррањаи

таърих расида, барои гузиниши тариќу равише ба андешањои

доманадоре пардохтаанд. Аз назар гузаронидани он андешањо

бешак имрўз басо ибратомўз хоњад буд. Имрўз бояд бидонем, ки

аљдоди мо дар даврањои таърихсози гузашта чи андешањо

доштаанд, масъалањоеро, ки замони нав лањза ба лањза пеши онњо

мегузошт, чи тавр њал кардаанд, дар интихоби роњњои инкишофи

минбаъда чи меъёрњое корбаст овардаанд. Баррасии таљрибаи

гузаштагон аз шартњои асосии комёбї дар њалли масъалањои

бузурги замон аст.

Яке аз чунин даврањо, ки андўхтањои маънавии он барои имрўз

ањамияти људогона дорад, давраи маорифпарварї дар таърихи

адабиёт ва фалсафаи иљтимоъии тољикон аст. Чунон ба назар

меояд, ки омўзањои маорифпарварон ќобил аст бисёре аз

мушкилњои имрўзи моро осон кунад. Бино бар ин лозим медонем,

ки њоло ба љустуљўњои фалсафии баъзе аз андешапардозони

равшангарии поёни ќарни 19 ва оѓози ќарни 20 як нигоњи кўтоњ

андозем.

Маорифпарварї дар таърихи тољикони Осиёи Миёна

тахминан панљоњ солро дар бар мегирад ва аз охирин сеяки садаи 19

оѓоз ёфта, пас аз инќилоби Русияи соли 1905 номи љунбиши

љадидонро гирифта, асосан бо инќилоби Бухоро дар соли 1920 ба

поён расидааст.

114

Хуросон аст ин љо

Агарчи осори Ањмади Дониш (1826-1897), ки сарвари

маорифпарварон ва ба гуфти устод Айнї, «дар муњити Бухоро ба

инќилоби илмї, адабї, иљтимоъї ва сиёсї рањбар ба шумор

меравад»

, аз дањаи бистуми садаи бистум диќќати муњаќќиќонро

ба худ кашидааст ва пажўњишгароне чун С. Айнї, Е. Бертелс, 3.

Раљабов, А. Бањоуддинов, Р. Њодизода, Ѓ. Ашуров, И. Шарифов

хеле љидду љањд ба харљ додаанд, то аќидањои фалсафї ва

иљтимоъиву сиёсии ўро бишиносем, эљодиёти маорифпарварони

ибтидои асри бист Мирзо Сирочї (Мирзо Сирољи Њаким, дуктур

Собир - 1877-1914), Мањмудхољаи Бењбудї (1875-1919), Сайид

Ањмадхољаи Сиддиќии Аљзї (1865-1927), Абдуррауфи Фитрат

(1884-1944), Тошхољаи Асирї (1864-1915) ва дигарон њанўз ќариб

тамоман мавриди тањќиќ ќарор наёфтааст. Ин насли дувуми

маорифпарварони тољик ки дар оѓози садаи 20 фаъолият дошта,

баъзе аз онњо дар сафи муассисони њизби коммунистии Бухоро

буда, дар инќилоб ширкат варзидаанд, бо вуљуди инњо дар замони

шўравї аз охири дањаи бистум иртиљоъии аксулинќилобї эълом

гардиданд. Аз ин рў тањќиќи осору фаъолияти аксари онњо манъ

буд ва онњоро дар навиштањо фаќат бо дашном ном гирифтан

имкон дошт.

Бозсозиву ошкорбаёнии Горбачов, ки соли 1985, оѓоз ёфт,

заминае фароњам овард, ки мероси равшангарони ибтидои ќарни

бист низ мавриди пажўњиш ќарор гирад. Моњи октабри соли 1988

бо ташаббуси Фарњангистони илмњои Ўзбекистон дар Тошканд

љамъомаде доир гардид, ки чанд нафар аз донишмандони

Тољикистон, як нафар аз Тотористон ва нафаре аз Озарбойљон

иштирок доштанд. Азбаски љунбиши љадидия дар байни

мусулмонони Ќирим, Ќафќоз, Тотористон ва Осиёи Марказї

интишор ёфта, хусусияти байналхалќї пайдо карда буд, дар

С. Айнї. Намунаи адабиёти тољик. - М., 1926, сањ. 288.

115

Муњаммадљони Шакурии Бухорої

љамъомади Тошканд ќарор дода шуд, ки донишмандони ин

минтаќањо бо њамдастї тањќиќи илмии ин љараёни бузурги

иљтимоъиву фарњангиро бояд оѓоз намоянд.

Тахминан аз соли 1986-1987 сар карда дар њар кадоме аз ин

чумњурињо асарњои равшангарони маорифпарвар ва маќолаќое ба

чоп расид. Аз љумла соли 1989 дар идораи маљаллаи «Садои Шарќ»

мизи мудавваре ташкил шуда, зарурати пажўњиши мероси

равшангарон таъкид гардид.

Чун фаронсавиён соли 1994 дар Тошканд муассисае ба номи

Институти тањќиќи Осиси Марказї таъсис доданд, нахустин коре

ки карданд, ин буд, ки моњи феврали соли 1995 мизи мудавваре ба

мавзўъи «Љадидизм дар Мовароуннањр (садаи 19 ва оѓози садаи 20):

таърихнигории он ва аќидаи имрўз» ташкил намуда аз Фаронса,

Ўзбекистон, Тољикистон, Ќазоќистон, Ќирѓизистон ва Русия 18

нафарро дар Тошканд дар сари мизи мубоњиса нишониданд.

Инњо њама барои равшан шудани масъала, барои ин ки дар

бораи љадидия тасаввуроте наздик ба њаќиќат пайдо шавад, моро

ќадам ба ќадам пеш мебарад. Ба њар њол кам-кам бовар њосил

мегардад, ки љунбиши равшангарон аз љумла барои мардуми тољик

яке аз бузургтарин рўйдодњои таърихї буд.

Осори маорифпарварон, аз љумла љадидон пеш аз њама ба

сифати як ќисми мероси маънавии гузаштагон ањамияти вежа

дорад.

Барои ин, ки ањамияти адабиёти равшангарї, ба вежа

ањамияти он барои имрўзи тољикон, яъне барои тољикони њудуди

садаи бист ва бисту як бењтар маълум шавад, ба вазъи таърихии

Мухтасари ии мусоњиба дар: «Садои Шарќ», 1990. № 3. сањ. 129-139.

116

Хуросон аст ин љо

давраи шаклгирии он, њатто ба давраи андаке пештар, ба садањои

17 ва 18 (12 ва 13 њиљрии ќамарї) нигоње андохтан лозим меояд.

Дар садаи 16 ќабилањои ўзбак Мовароуннањрро чун мўру

малах зер карданд ва љангњои шадиде, ки садањои 16-17 пайваста

идома дошт, дар садаи 18 ба нињояти дараља шиддат гирифт.

Мовароуннањр ба майдони тохтутози ќабилањои мухталифи кўчї

табдил ёфт. Хуни мардуми бумї, ки тољикон буданд, бисёр рехт.

Кўчиёни вањшї дар шањру дењ халќро њазор-њазор аз дами шамшер

гузарониданд, толону торољ мекарданд, тањќир менамуданд.

Подшоњи Русия Пётри I дар ќарни 18, солњои 1722-1725

Флорио Беневени ном мардит италиёиро ба унвони сафир ба

Бухоро фиристод. Флорио Беневени дар муддати се сол ба Пётр

чандин нома навишта гузориш дод, ањволи Бухоро ва мардуми

онро батафсил баён кард. Ин номањои ўро аз бойгонї гирифта, бо

шарњу эзоњи муфассал соли 1988 чоп карданд.

Аз тасвирњои Ф.

Беневели маълум мешавад, ки кишвари бузурги Бухороро

бесомонї, бетартибї ва худсарии бењадду кагори кўчиёне, ки

онњоро «озбеки» номидааст, фаро гирифта буд (њарфи о дар

калимаи «озбек» шояд муодили ў-и тољикї бошад, ки «узбак» дар

талаффузи тољикони водињо ба «ўзбак» ва «ўзбек» табдил ёфта буд).

Ба гуфтаи Ф. Беневени «ўзбекњо» 32 ќабила доштанд

ва њамаи

онњо њамеша байни худ мељангиданд ва бо ѓоратгарї машѓул

буданд. Њама шањру дењ ѓорат мешуд, њама роњњо ба дасти

роњзанони кўчї буд: «везде грабежи, везде разбой»

, роњњои

тиљоратии сўйи Эрон ва Њинд баста ва низ ба дасти роњзанон буд.

Ф. Беневени мегўяд: «Самарќанд низ шањри бузург аст, вале њоло

Ниг. Посланник Пётра I на Востоке. Посольство Флорио Беневени в

Персию и Бухару в 1718-1725 гадах. М., Наука, 1986. Ин китоб бо њиммати

Кароматуллоњи Шукруллоњї ба дасти банда расид ва ўро ба љон

сипосгузорам.

Њамон асар, сањ. 124.

Њамон асар, сањ. 129.

117

Муњаммадљони Шакурии Бухорої

ними он холї буда, бо тохтутози ўзбекњо вайрон шудааст»

(«половина пуст и разорен от озбецких набегов»)

. Бумиёни тољик,

ки аз дасти ўзбак ба дод омада буданд, фарёдрас надоштанд. Ф.

Беневени мегўяд: «тољикон ва њиротиён пайваста ба Худо илтиљо

доранд, ки онњоро аз юѓи тоќатнопазири ўзбак рањої бахшад»

(«таджик и хиред непростанно от бога просят, чтобы из-под

озбецкого не сносного хомута скорей вырватся»).

Бумиён ба

сабаби он њама бедоду ситам љалои ватан мекарданд. Дар муддати

се сол, ки Ф. Беневени дар Бухоро буд, аз ин шањр бештар аз чањор

њазор кас ба Њинд муњољират кардааст: «Из Бухара города больше

четырех тысяч душ пошло в Мунгалы (Њинди муѓулї)»

Ба замми њамаи инњо дар садаи 18 турктози биёнбонгардњои

нав сар шуд, ки фољиаи бузурге буд. Даштнишинњо њар тирамоњ

дар айни љамъоварии њосил ба водињои Мовароуннањр фурў рехта,

њосилро ба ѓорат мебурданд ва нобуд мекарданд. Ин турктози

тирамоњї боре њафт сол ва боре бист сол пай дар пай давом ёфт.

Хунрезї, ќањтиву гуруснагии тўлонии гўшношуниде рўй дод.

Мардуми бумї, яъне тољикон њазор-њазор талаф шуданд ва рўй ба

гурез нињоданд. Дар Бухоро ду гузар одам монд. Дар Самарќанд

касе намонд. Мадрасањои Регистони Самарќанд шаѓолхона

шуданд. Дар бораи соли 1148 ќамарї, яъне 1735 мелодї гуфтаанд:

Ба соли њазору саду чињлу њашт

Самарќанд гардид монанди дашт.

Устод Айнї дар «Таърихи амирони Манѓитияи Бухоро» чун аз

рўйдодњои соли 1215 ќамарї яъне 1800 мелодї сухан меронад,

гуфтааст: «Самарќанд дер боз хароб шуда, ба љуз се-чор хонавори

Њамон асар, сањ. 124.

Њамон асар, сањ. 81.

Њамон асар, сањ. 129.

118

Хуросон аст ин љо

шањрдарун љунбандае ва иморате дар он љо намонда буд».

Чунонки мебинем, аз соли 1735 то 1800, яъне дар зарфи 65 сол

Самарќаанд њанўз ба худ наомада будааст. Баъдтар Самарќанд боз

љон гирифт, вале Марву Балх ба тамом аз байн рафт ва имрўз танњо

вайронањои ин ду маркази бостонии фарњанги эронинажодро

мебинему бас.

Хуљанд, Истаравшан, Њисор, Бухоро низ ќариб нест шуда буд

ва ба азобе љон ба рамаќ дошт. Ањмади Дониш дар бораи охири

садаи 18 мегўяд, ки дар Бухоро «њуљароти мадорис коњхонаи хари

обкаш ва ѓалладони баќќол шуда ба сабаби он ки мардуми узбак

дар умури давлатї тадохул ёфта, љињати безабтии салтанат шуда».

Ин љо замони њукмронии сулолаи Манѓитиён дар назар аст.

Манѓитиён бештар аз дигар хонадонњо бенизомї, зўроварї,

вањшоният карданд. Устод Айнї гуфтааст: «Хунрезї лозими зоти

ин сулола аст».

Мовароуннањр дар садаи 17-19 яке аз аќибмондатарин

гўшањои Шарќи Миёна буд. На танњо аз кишварњои пешрафтаи

љањон, њатто аз баъзе аќибмондагони гирду атроф аќиб монда буд.

Кишвар гўё аз пешрафти таърихї бозмонд. Њатто аќиб мерафт, на

пеш. Дар садаи 17 Сайидоро навмедии таърихї рўй дод ва гуфт:

Гардиши даврон нагардад бар муродам, Сайидо

Кўњнатаќвимам, ба дасти мардуми поринаам.

Ин аст, ки гўё замона аз њаракат монд ва агар љунбише њам

дошта бошад, љунбиши ба пас буд ва аз ин рў шоири замонашинос

дидааст, ки таќвими вай кўњна аст ва «мардуми порина», мардуми

С. Айнї. Куллиёт, љ. 10, сањ. 19.

Ањмади Дониш. Рисола. Душанбе, 1992, сањ. 8.

С.Айнї, њамон асар, сањ. 79.

119

Муњаммадљони Шакурии Бухорої

боќимонда аз замонњои гузашта, кўчиёни вањшї миллатро ба аќиб,

ба даврањои ибтидоии таърих мекашанд, пеш рафтан намегузоранд.

Дар ќарни 18 Бедилро боз бештар навмедии таърихї рух

намуд. Ба гумони ќавї шеъри зерини Бедил на танњо аз ањволи

Њинд њикоят мекунад, балки бо огоњї аз њоли Мовароуннањр, аз

њоли мардуми ватани аслиаш, ки даста-даста гурезон ба Њинд

меомаданд, гуфта шудааст:

Њељ касро дар бисоти орамидан љо намонд,

Гарди вањшат бол зад, чандон ки наќши по намонд.

Бар табоеъ танг шуд љавлонгањи саъйи љињот,

Он ќадар майдон ки кас миљгон кунад боло, намонд.

Теѓи навмедї љањонеро зи якдигар бурид,

Ранг бар рў, њарф бар лаб, рабт дар аъзо намонд.

Баски њар кас пеш рафт аз офиятгоњи умед,

Дар хиёлободи имрўзи касе фардо намонд.

Оташи љуръат фусурду љавхари ѓайрат гудохт,

З-он њама савлат ба ѓайр аз рўъб дар дилњо намонд.

Нола дар кўњсор аз худ рафтане дар бор дошт,

Њар киро дидам дар ин сањрои вањшат, во намонд.

Чунонки мебинем, Бедили бузург сахт ба бадбинї афтодааст ва

дигар аз фардо умед надорад («Дар хиёлободи имрўзи касе фардо

намонд»). Гўё миллат дигар аз ояндаи таърихї мањрум аст.

Дар замоне, ки навмедии таърихї дар Фарорўд њанўз

пурќувват буд, равшангарон ба майдон омаданд. Равшангарон аз

аввал ба љомиа аз ин, ки умеди таърихї пайдо шудааст, мужда

расониданд. Онњо гўё эълом доштанд, ки давраи тўлонии

ноумедињо ба поён мерасад ва имкон пайдо шудааст, ки миллатро

аз вартаи нобудї берун бикашем.

120

Хуросон аст ин љо

Соли 1867 Бухоро дар љанги Русия шикаст хўрд ва тобеъияти

куллї ба Русияро ба гардан гирифт. Ба ин тариќ тамоми

Мовароуннањр ба тасарруфи Русия даромад.

Бо љорї шудани њукми Русия дар Фарорўд њамлаи кўчиён ќатъ

гардид ва љангњои дохилї тавон гуфт, ба охир расид. Дар љомиа

оромии нисбї барќарор шуд. Агарчи мулк хароб ва халќ бенаво

буд, баъзе равандњои нави иќтисодї ва умеди бењбуд пайдо шуд.

Осиёи Миёна, аз љумла Бухоро ба љараёни баъзе фарояндњои

иќтисодии Русия кашида шуд. Кишваре, ки чанд сад сол боз гўё

људо аз љањон ба дарбастагї мезист, кам-кам ба воситаи Русия ба

љањон робита пайдо кард. Њарчанд Осиёи Миёна манбаъи моли

хоми саноати Русия буд ва зулми мустамликадорон сахт монеъи

пешрафт омад, ба њар њол њатто дар Бухоро, ки муносибатњои

феодалии доќиёнусї устувор буд, насими замони наве вазидан

гирифт ва пеши чашми дурбини маорифпарварон уфуќњои тозае

намудор омад. Аксари онњо медиданд, ки давраи наве дар таърихи

миллат наздик мерасад ва мехостанд фаро расидани онро суръате

бахшанд.

Соњибназарони нимаи дувуми садаи нуздањ воќеияти

пурдањшати замонро ќатъиян рад карданд. Ањмади Дониш ба

чашми худ дида буд, ки «умури миллатию давлатї ихтилофи куллї

ёфта, осудагї аз миёни фуќаро карона гирифт» ва њоли кишвар аз

«амирони љоњил ва олимону сипоњиёни гумроњи ѓофил» ба табоњї

кашид. Инсонпарварон наметавонистанд чунин воќеиятро ќобили

ќабул, ќобили муросо донанд. Вале онњоро умед тарк намекард ва

«њар касе барои таљдиди давлату миллат чашм медарид, лекин

121

Муњаммадљони Шакурии Бухорої

асаре боздид намегардид»

. Ба њар њол соњибдилон бовар доштанд,

ки «муљаддиди миа» - навсози сада, марди забардасте, ки дар њар

сад сол падид омада ойини исломро тоза мекунад, пайдо хоњад шуд

ва «дину давлатро зиё ва бањо (равнаќу зебої) бахшад ва назми

мамлакат тоза гардад». Ањмади Дониш пайрави он аќида буд, ки

«чун олам фасод аст, ваќте ки харобї дар мизољи иќлиме ѓалаба

кард, (Худованд) боз касонро барангезонад, то љањонро обод

доранд ба адлу инсоф».

Ањмади Дониш ва њамназарони ў аз

таърих хабар доштанд ва огоњ буданд, ки мардуми тољик чандин

бор аз зери харобазори таърихи пуршўри худ сар боло карда ва

ќомат рост намуда, роњи тараќќї пеш гирифтааст ва акнун боз

чунин ќудрату ќобилият намоиш хоњад дод.

На танњо андешапарварони нозукбини тољик, балки баъзе

мушоњидагарони хориљї низ пай мебурданд, ки давраи наве дар

таърихи ин халќ наздик мерасад. Чунончи таърихшиноси рус Н.

Павлов дар китоби «Таърихи Туркистон», ки соли 1910 чоп шуд,

дар бораи тољикон гуфтааст: «Ман ин сатрњо гоње ба ќалам

меоварам, ки мо дар арафаи эњёи нави ин миллати хушќобилият ва

љонсахт њастем».

Ин аст, ки дар љомеа умеди таърихї пайдо шуда буд.

Равшангарон ба пешвози ояндаи неке, баъзењо њатто ба пешвози

эњёи миллї камар баста буданд ва мехостанд фикрњоро ба љавлон

оварда, фардои таърихиро тарњрезї кунанд.

Аз ин рў имрўз - дар оѓози садаи бисту як дар даврони

истиќлол, ки як истиќлоли тўфониву бўњронист, бояд бидонем, ки

маорифпарварони мо љомеаи оянда, љомеаи ормонии худро ба чи

Ањмади Дониш. Рисола ё мухтасаре аз таърихи салтанати хонадони

Манѓития, «Сарват». - Душан6е, 1992, сањ. 75.

Њамон асар, сањ. 51.

Н. Павлов. История Туркестана (Таърихи Туркистон). - Тошканд, 1910,

стр 11.

122