Шакури Мухаммадджон. Хуросон аст ин чо
Подождите немного. Документ загружается.
Хуросон аст ин љо
Ба фикри банда ояндаи мо мардуми тољик вобаста ба ин хоњад
буд, ки ба роњи худљўиву худрасии таърихии маънавї медароам ё
не. Эњёи миллї аз амиќрафти худогоњии таърихї, аз пургунљоишии
ёди маънавї ва фарњангиву мазњабї, ки њадафљўї ва дунёшиносии
хоссаро ќувват хоњад дод, оѓоз меёбад.
Албатта бозгашти мањз, бозгашти зоњирї ба гузашта, ба
дирўзу парирўз имкон ва зарурате надорад, вале ба асли худ
расидан, ба муњимтарин сифатњои аслии худ боз соњиб шудан зарур
аст. Бархе аз маънавиёти асрњои ќадимро айнан зинда кардан дигар
даркор нест, зеро моро ба аќиб хоњад кашид, лекин монанди
пештара ба маънавияти баланд расидан зарур аст. Маънавияти
нави имрўз бояд решапайванди рушди маънавии наслњои собиќ
бошад. Он тафаккури китобї, ки дар тўли асрњо ташаккул ёфта буд,
бидуни шак њоло бебозгашт аз миён рафтааст, вале зарур аст, ки боз
тафаккури китобї дошта бошем, ки нав бошад, шаклу тарзњои
ифодаи он аз тафаккури пешин фарќ кунад њам, моњиятан идомаи
он бошад, мазмуни тозаи замонї гирифта, њикмати асрњоро, ки дар
китоб гирд омадааст, яъне ёди фарњангиро бо дастовардњои
имрўзии ањли башар созгор оварда, барои тарбияи насли наврас ба
хидмат андозад. Он ноњияњои сарзамини тољикон, ки ба сабабњои
таърихї аз файзи тафаккури китобї бебањра ё камбањра монда
буданд, бояд ба њавзаи он кашида шаванд.
Тафаккури китобї имкон дорад, ки савияи баланди маънавият,
аз љумла савияи баланди шуури иљтимоъї ва шуури диниро таъмин
намояд, монеъи таассуби идеологї ва таассуби диниву мазњабї
бошад. Маънавият ва огоњии њаќиќї монеъи хурофот аст ва ин
мамониат барои љомеаи мо, ки аз анвоъи таассубгарої, аз љумла аз
таассуби атеистї ва динї бисёр осеб дид, хеле муњим аст.
Пайванди наслњо, пайвастагии фарњангию забонї, меросбарии
маънавї аз муњимтарин нишонањои шахсияти мутараќќї ва љомеаи
солим аст. Њар чи имрўз маънавияти шахс ва миллатро бо љомеаи
93
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
анъании асрњои гузашта пайвастааст, бештар имкон дорад, ки
њувияти фарњангии шахсу миллат ва симои фардоинаи ўро муайян
созад.
6
Яке аз аќидањое дар бораи ќонунњои рушди љомеа ин аст, ки
иќтисодро асоси зиндагии мардум ва пешрафти љомеа медонанд.
Идеологияи шўравї низ иќтисод ва моддиётро бунёди њастии инсон
ва љомеа њисобида, њама соњањои дигар, аз љумла фарњангро тобеъи
он ба шумор меовард. Михаил Горбачов њам аз нимаи дањаи
њаштод бо њамин аќида кор сар кард ва чун миёни Озарбойљону
Арманистон муноќишаи Кўњистони Ќарабоѓ оѓоз ёфт, мисли
сарварони пешини шўравї масъалаи миллиро низ фаќат масъалаи
иљтимоъии иќтисодї гумон кард ва љанбаи маънавии он ба гўшаи
хотираш роњ наёфт. Аз ин рў ба масъала чигил афтод. Нињоят дар
оѓози дањаи навад М. Горбачов изњор намуд, ки моњияти масъалаи
миллиро соли 1990 фањмидааст, вале боз њам нагуфт, ки ин
фањмиши ў чи гуна аст.
Мо дар Тољикистон њанўз бар инем, ки дар њаллу фасли
масъалањои љомеа масъалаи фарњанг бояд дар љои дувум ќарор
ёбад (аз маънавият аслан сухане нест), зеро аз њалли масъалањои
фарњанг шиками касе сер нахоњад шуд ва аввало моддиёту
иќтисодиёт, истењсолу истеъмоли неъматњои моддї осоиши миллат
ва асбоби пешрафти онро фароњам хоњад овард. Чун иќтисоду
истењсол ба роњ монда шуд, дар њаќќи фарњанг њам метавон
ѓамхорї кард.
Чунин фањмиш аз он љо сар задааст, ки њастии инсонро зотан
њастии моддию љисмонї медонанд. Дар ин сурат табиъист, ки
дархосту манфиатњои љомеаи инсонї ва њалли масъалањои рушду
такомули онро низ аз моддиёту љисмиёт мељўянд. Ва њол он ки ин
94
Хуросон аст ин љо
рафтор яктарафа аст. Аз чунин дидгоњ он њаќиќат пинњон мемонад,
ки инсонро асли маънавї инсон кардааст. Асли њастии инсон пеш аз
њама на аз вуљуди љисмонии ў, балки аз моњияти маънавии вай
падид меояд. Пас дар њалли масъалањои љомеа љанбаи маънавиро
ба љои аввал бояд гузошт. Аз љумла масъалаи миллї дар
кишварњои сермиллат пештар аз њама мавзўи маънавият аст.
Гурўње бар инанд, ки амали ќонуне ба номи «ќонуни яклухтї»
шарти асосии иттињоду рушди љомеа аст, яъне љомеа дар яклухтию
якпорагї, дар њамоњангии омилњои асосии рушд метавонад
пешрафт бикунад. «Ќонуни яклухтї» дар љомеа он гоњ метавонад
мукаммалан љараён бигирад, ки се омили њамгарої - фарњанги
маънавї, иќтисод ва давлат баробар ва њамќадам амал бикунад.
Дар ин номгўй фарњанги маънавї дар љои якум аст. Дар љомеа
маќсади асосї њамин маънавият буда, иќтисодиётро василаи умдаи
расидан ба маънавият бояд донист. Давлат ташкилкунандаи
равандњои маънавию иќтисодист, ки рушду камоли маънавиро
таъмин менамояд. Лекин шарт он аст, ки ин се омили иттињоди
љомеа баробар амал бикунад. Агар яке аз ин омилњои иљтимоъии
њамгарої натавонад мукаммалан вазифа адо намояд, он ду омили
дигар низ наметавонад њамзамон амал дошта бошад ва пурмањсул
натиља бидињад. Мумкин аст, ки яке аз омилњо дар як марњала
фаъолтар аз дуи дигар бошад, вале агар ин фаъолиятмандї аз њадду
андоза гузарад, таносуби ќуввањо вайрон хоњад шуд ва љомеа аз
њамоњангї, аз имкони иттињоду њамгароии умумї мањрум хоњад
монд.
Чанде пеш академик Нўъмон Неъматов махсусан гўшрас
овард, ки Абунасри Форобї њазор сол пеш аз ин дар назарияи
кишвардорї таъкид карда буд: давлате, ки танњо бо масъалањои
иќтисодї мањдуд мешавад ва ё сиёсатро маќсади асосї медонад,
95
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
давлати љоњила аст, на фозила.
1
Баъзе аз дигар ањли назарияи
давлатдорї дар гузашта ва имрўз низ таъкидоте наздик ба ин
доранд.
Њоло ки Тољикистон бўњрони сахте аз сар мегузаронад, њам
њукуматдорон, њам мутахассисони соњањои гуногун, њам ањли
матбуот ва радиову телевизион дар љустуљўи роњи халосї танњо аз
иќтисод сухан меронанд, танњо аз паи чораљўињои иќтисодианд.
Дар Русия, ки гирифтори бўњрон аст, низ ањвол њамин аст. Афкори
љомеа, илм, сиёсат - њама дар љањду љадал фаќат иќтисоду
моддиётро дар назар доранд. Чи дар Русия ва чи дар Тољикистон
њизбњову созмонњое ки ойинномаву барномањо ба чоп медињанд,
бўњрони имрўзро асосан бўњрони иќтисодї мешуморанд ва дар
масъалањои иќтисод андеша ронда, дар охир андак аз фарњанг њам
ёд мекунанд ва агар њимматро бисёр баланд бигиранд, чизе дар
бораи илм ва мактабу маориф њам мегўянд. Чунонки Леонид
Брежнев дар анљумани њизб дар маърўзаи Кумитаи марказї пас аз
баррасии масъалањои варзиш ба масъалаи адабиёту санъат гузашта
буд.
Оре, њоло њама вазифаро иборат аз ин медонанд, ки
«масьалањои иќтисодиро њал намудан лозим аст, сатњи иљтимоъии
иќтисодиро баланд бурдан, ањволи моддии мардумро бењтар
кардан зарур аст».
2
Бешак ин вазифа имрўз аз муњимтарин вазифањост. Бо вуљуди
ин мо чунин вазифагузорињоро яксўнигарї медонем, ки аз
фањмиши яктарафаи масъалањои инкишофи љомеа, ба хусус љомеаи
тољикон сар задааст. Мегўянд: иќтисод рањнамои мост. Камина
мегўям: Не, азизон, маънавият рањнамои мост! Боз њоло машњур
1
Мурочиат шавад ба: Н. Неъматов. О теории таджикского народного
государства (Дар боби давлати халќии тољикон), њафтаномаи «Бизнес и
политика», 5-11 июни 1994, № 19, сањ. 2.
2
Ниг.: рўзномаи «Народная газета», 8 окт. 1994, сањ. 1.
96
Хуросон аст ин љо
аст, ки мегўянд: иќтисодиёт - пояи маънавият аст. Боз банда бояд
бигўям: Не, маънавиёт пояи иќтисодиёт аст, иќтисодиёт бояд поя
бар маънавиёт дошта бошад ва маънавиёт чигунагии онро муайян
кунад. Њама моддиёт бояд аз маънавиёт нумўъ гирад. Он гоњ
мукаммал хоњад буд.
Бўњрони кунунї як бўњрони њамагонии њамагир, бўњрони
маънавист. Онро танњо дар сурати таъмини њамоњангии омилњои
асосии рушд метавон бартараф кард. Рафтори яктарафа, бартарї
додан ба иќтисод ё сиёсату идеология моро ба он хатоњои фоњиш,
ки дар замони шўравї рух дода буданд, рў ба рў хоњад овард. Њалли
масъалањои иќтисодї, сиёсї ва ѓайра он гоњ муваффаќиятомез
хоњад буд, ки њар кадоме чун як љузъи вазифаи умумии миллї ва
пешрафти фарњангиву маънавии миллат пеш гузошта шавад.
Агар дар љомеа омили иќтисодї боло гирад, хавфи он аст, ки
моддиёт дар зиндагї бартарї ёбад, молу чиз, пул, истењсолу
истеъмол дар назари ањли љомеа ањамияти мутлаќ пайдо намояд,
пояи орзую ормонњо ва идеалњои иљтимоъї бар моддиёт ќарор
гирад ва мардум надонанд, ки зиндагї кардан барои хўрдан нест,
хўрдан барои зиндагї кардан аст.
Агар соњати ќудрати сиёсї дар љомеа боло гирад, давлат
бештар на аз паи идораи љомеа, таъмини рушди миллат, мудофиаи
кишвар, балки дар ѓами пойдории худ ё њокимияти гурўњеву
табаќае хоњад буд ва силоњи саркўбии мардум хоњад љуст. Дар ин
сурат аз мувозинати неруњои асосии љомеа чизе нахоњад монд. Ва
њол он ки давлат гавњари ом дорад, дар хидмати тамоми халќ аст,
ќувваи олиест, ки омилњои сиёсї, иќтисодї, фарњангї, мазњабиро ба
њам созгор меорад, инкишофи мутаносиби онњоро таъмин
менамояд. мундариљаи тамоюлњои гуногуни иљтимоъиро санљида
ва зиддияти байни онњоро ба эътибор гирифта, њамоњангии тараќќї
эљод мекунад. Давлат на ќудрати сиёсии як тоифаи мардум ва
табаќаю синфе, балки марказияти манфиатњои тамоми љамъият,
97
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
ифодаи раъи миллат аст. Дар ин сурат онро давлати миллї мегўем.
Азбаски љанбаи маънавї асли њастии шахс ва миллатро муайян
месозад, камоли давлати миллї он гоњ муяссар хоњад шуд, ки
моњияти маънавии њастии миллатро ба пуррагї падид меоварад.
Танњо аз роњи хиради љовидон, аз роњи одамияту маънавият ба
сарманзили адлу инсоф метавон расид. Меъёри асосї дар
давлатдорї одамияту маънавият аст ва дар арзёбии омилњои
сиёсиву иќтисодї ва фарњангї аз њамин љо иёри мањак гирифта
мешавад.
Омўзањои таърихшиносони муосир ва назарияпардозон барои
дарки амиќи ќонунмандињои такомули таърих замина фароњам
овардааст ва хулосањои онњо басо ибратомўз аст.
Њоло ки мо тољикон љомеаи нав бояд бисозем, зарур аст, ки
амали мо асоси илмї дошта ва комилан огоњона бошад. То ин гоњ
ки аз рўи гуфти дигарон ва кўр-кўрона амал мекардем, имрўз
њастии мо зери хавф аст. Акнун амали мустаќилона ва огоњона
лозим аст, ки ба як консипсиюни илмї такя дошта бошад. Умед аст,
ки донишмандони тољик бо назардошти дастовардњои илмию
амалии замони мо чунин консипсиюне ба миён хоњанд гузошт.
Ба гумони мо маѓзи консипсиюни илмии љомеаи тољиконро
бояд рушди маънавї ташкил бикунад. Ба мо консипсиюни рушди
маънавї лозим аст. Зарур аст, ки бо назардошти амали баробари
омилњои иљтимоъии асосї пояњои маънавии њастиро устувор кунем,
ки бидуни маънавият њастї нест ва чунонки њамеша буд, минбаъд
њам мањз маънавияти олї пояндагии умри тољиконро таъмин хоњад
кард.
Бозофаринии заминаи табиъии маънавї имкон медињад, ки
ягонагии сохтори фарњанги миллї ба даст ояд. Фарњанг дар
њамбастагии њамаи љињатњои рушди умумї ва ангезањои он мавќеъи
марказї дошта, барои таъйини муњимтарин њадафњову самтњои
инкишоф наќши асосї ба ўњда мегирад. Худвежагии фарњангї
98
Хуросон аст ин љо
умдатарин муњаррики рушду такомул аст, зеро љавњари таљрибаи
таърихии миллатро дар худ гирд овардааст. Омўхтани таљрибаи
таърихии халќу кишвар ва ба назар гирифтани он зарур аст. Агар аз
таљрибаи миллати худ ва халќњову замонњо чашм пўшем, дар роњи
таърих кўр-кўрона ќадам хоњем зад.
Як шарти муњимми наљоти халќ эњёи идеалњои миллист.
Ормонњои иљтимоъї, ахлоќї, зебоишинохтї, меъёрњои одобу
услуб, ки аз љустуљўњои маънавии чандин аср њосил шуда, марому
маслаки њамагониро ифода кардаанд, ќобиланд, ки дар замони нав
мазмуни имрўзї пайдо карда, рањнамои миллат дар эњёи маънавї
бошанд. Њадафњои миллиро танњо вазъи њозираи иљтимоъї ё
иќтисодї ва ѓайра муайян намекунад, балки аз њама бештар
ормонњои миллї, ки асрњо боз парастиш мекардем, агар имрўз ба
онњо фаќат чун осори таърихии гузаштаи дур нигоњ накунем, балки
машъали роњ ќарор бидињем, ва ба сифати идеалњои умумию
хусусии рўз бипазирем, ќобиланд, ки њадафњои миллии моро
муайян кунанд. Яке аз њадафњои миллї дар замони мо бозофаринии
ахлоќи миллист, соњиб шудан ба чунин хулќу одоб аст, ки решањои
таърихї дошта, дар айни њол дархости дунёи имрўзаро посухгўй
бошад. Меъёрњои миллии ахлоќ аз тарзи хоси зиндагии миллат
њосил гардида, фањмишу биниши ўро ифода мекунад ва барои ин ки
зисту маишат осонтар сурат гирифта бештар мазмуни инсонї
дошта бошад, кўмак менамояд. Ба љуз инњо хулќи миллї заминае
њосил мекунад, ки љањони берунаро ба нигоњи хоси худ бинем, бањо
дињем, муносибати худро ба он, яъне мавќеъи худро дар байни
халќњо дурусттар муайян созем.
Баргаштан ба асли худ барои он лозим аст, ки мо худ худ
бошем, на шахсе дигар; њувияти фарњангии худро худ бидонем ва ба
дигарњо бинамоем; худро бишиносем, арзиши худро пай бибарем
ва бо ин бинишу дониш, бо донистани ќадри худ, бо сари баланд
дар зиндагї ќадам гузорем, бо сари баланд ба дунёи беруна
99
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
нигарем ва муомила оѓоз нињем. Худљўйї љустани роње дар имрўзу
фардост, худрасї ќадаме ба сўи сарманзили маќсуд аст. Роњи
наљоти мо аз худшиносиву худогоњї шурўъ хоњад шуд.
Чи роњњое њастанд, ки дар шароити имрўз моро ба сўи
худшиносиву худогоњї, ба суи наљот бибаранд?
Шояд чанд роњи пурпечутоб ва чанд шоњроње њаст ва банда
итминон дорам, ки яке аз онњо инсонї (њуманитарї) кардани
омўзишу парвариш аст. Чунонки Љопун пас аз шикасти соли 1945
дар душвортарин марњилаи таърихаш дар таълиму тарбия
инсониятгарої пеш гирифт, донишњои инсониро асоси њама
тањсилот - тањсили ибтидої то олї ќарор дод ва ин дар њаќиќат
сабаби наљот ва тараќќии беназири ў дар соњаи илму фан ва
технологияву саноат гардид, мо њам бояд анъанањову суннатњои
мактаби классикии худро аз тарзу равишњои имрўзї умри дубора
ато кунем ва инсонї кардани мактабу маорифро аз маќсадњои
асосї бидонем. Банда дар ин бора аз соли 1988 чанд маќола чоп
кардаам ва њоло фаќат њаминро таъкид кардан мехоњам, ки инсонї
шудани таълим, яъне дар мактаб бештар мавќеъ ишѓол намудани
забон, адабиёт, таърих, фалсафа, мантиќ, ахлоќ, равоншиносї,
анвои санъат, зебоишиносї ва ѓайра, аз љумла мавќеъе басазо
ёфтани асосњои дин ва таърихи он њаргиз боиси мањдуд шудани
омўзиши илмњои табиъї ва даќиќ бояд нагардад. Дар омўзишу
парвариш мавќеи асосиро соњиб шудани донишњои инсонї дар
њастии њар шахс тањкурсии маънавияту одамият ва ахлоќи некро
устувор менамояд, шахсро аз кўдакї ба љањони мафњумњои олї,
маќсаду идеалњои баланди башарї рањнамун гардида, камолоти
шахсияти ўро ќадам ба ќадам наздик меорад. Бача аз кўдакистон ва
мактаби ибтидої порањои шеъри Рўдакї, достонњои Фирдавсї,
«Гулистон»-и Саъдї ва ѓайраро аз бар кунад, ин корро дар синфњои
болотар ва њунаристон идома дињад, дар куљо бошад – хоњ дар
њунаристон, хоњ дар факултаи физика ё таълимгоњи техника,
100
Хуросон аст ин љо
њамеша инсоншиносї, шеъру шеърият ва эстстика бо ў бошад, он
гоњ бештар умед хоњем дошт, ки дили мардум нармтар ва ба сўи
одамият моилтар, хаёлоти инсонї рангинтар ва парвози он
баландтар, эљодкориву халлоќияти вай фаъолтар хоњад буд.
Саргању сарчашмањои маънавияти олии моро аввало аз
сањифањои осори Рўдакиву Фирдавсї, Саъдиву Њофиз, Мавлавию
Љомї, Сайидову Ањмади Дониш ва дигар бузургони адабу илм ва
ирфону тасаввуф бояд љуст. Инсонгароии омўзишу парвариш моро
ба онњо мепайвандад ва ба инсоният мерасонад. Осори онњо
ганљинаи забони точикии форсии асил низ њаст. Он њам ганљинаи
маънавист, ки дурдонањои маънавї ва забондонии маънавибунёд
бисёр ба даст метавон овард. Забономўзиро аз ин љо шурўъ намоем,
дар омўхтани забони халќ бештар комёбї хоњем дошт, зеро
устодони бузурги адаб барои мо имконе фароњам меоранд, ки аз
гуфтушуниди мардум, аз забони дењот ва кўчаву бозор сараву
саќатро аз њам тафовут бидињем. Онхо ба мо меъёри сухан хоњанд
дод. Бо ин меъёр забономўзї аз халќњои дигар низ низоме пайдо
карда, халос шудан аз балои тарљумазадагї нисбатан ба осонї
муяссар хоњад шуд.
Инсонгарої дар омўзишу парвариш набояд, ки танњо ба
гузаштаи худи мо, балки ба имрўзу дирўзи дигар халќњо низ такя
дошта бошад, дастовардњои фарњанги маънавии халќњои бузурги
дунёро хулосатан ва моњиятан ба дастраси љавонони тољик гузорад.
Масъалаи инсонї шудани таълим ва маънавї шудани љомеа
масъалаи бузургест ва пањлуњои гуногуни онро омўхтан, озмудану
санљидан зарур аст. Бидуни шак мактабшиносони кишварњои
гуногун, хусусан Љопун, Амрико ва Фаронса, инчунин ЮНЕСКО
ба мо дасти кўмак дароз хоњанд кард. Таълими инсонгарої дар
Тољикистон бештар аз он кишварњо зарурат дорад ва пањлуњои
хосеро њам дорост, ки бояд ба назари эътибор гирифта шавад.
101
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
Хуллас ки тарњрезии консипсиюни мактаби миллии тољикї ва
инсонгароии љомеа зиёда зарур аст. Инро яке аз вазифањои асосии
давлати навбунёди тољикон бояд донист. Барои иљрои ин вазифа ба
шитобкорї бояд роњ дода нашавад, вале фаврият лозим аст. Онро
њар чи зудтар ва бо љалби мутахассисону сармоядорони хориљї
шурўъ бояд кард.
7
Ба гумони банда њоло миллати тољик аз лињози вазъи таърихї
дар остони ањди Сомониён, тахминан дар ќарни 8-и мелодї ќарор
ёфтааст. Пас аз ин агар ањди Сомониён фаро расад, тољикон наљот
хоњанд ёфт, эњёи миллии тољикон фаро хоњад расид. Он гоњ тољикон
боз муттањид хоњанд буд, порањои парокандаи онњо аз њар вилояту
ноњия, аз кишварњои гуногун, аз болои сарњадњои сиёсии маснўъии
ѓайритаърихї ба њам дасти иттињод дароз карда, бо рањнамоии
маънавияти баланде сарнавишти худро ба дасти худ амалї хоњанд
кард. Ин раванди таърихї онњоро ба як забони фасењи ягона,
маънавияти умумии анъании имрўзї, иќтисоди иќтидорманд ва
кишвардории демократии њуќуќбунёд соњиб хоњад намуд. Рањоии
тољикони Осиёи Миёна њамин хоњад буд.
Лекин агар даврони Сомониён дар ваќташ нарасад ва муддате
дер монад, њайњот, кор аз кор хоњад гузашт: даврони Ќарахониёну
Ѓазнавиён хоњад расид. Он гоњ дигар њифзи истиќлоли фарњангии
худ, њифзи њастии таърихии миллат ва душворињо дучор хоњад
омад.
Ин аст, ки њар чи карданист, бояд алъон шурўъ шавад ва
зудтар самар дињад.
Чунонки маълум аст, эњёи миллї дар ањди Сомониён ба фаъол
шудани ёди таърихї, умри дубора ёфтани анъанањои бостонии
маънавї, иљтимоъиву сиёсї ва назариёту амалиёти ќадимии
кишвардорї асос ёфта буд. Дар ањди Сомониён љараёнњои нави
102