Bartminski Jerzy. Slownik stereotypow / Бартмінський Єжі. Словник народних стереотипів і символів

Подождите немного. Документ загружается.

398 _____________ SKAMIENIAŁOŚĆ - dokumentacja

SKAMIENIAŁOŚĆ dokumentacja

399

karę zaś tę dlatego wkładam na was, abyście na szczęście siostry waszej ustawicznie patrzały. Kap Baj

172.

PODANIA I LEGENDY

14 - Zamiana w kamień za pracę w święto.

[Za polowanie w święto jeździec został zamieniony w kamień podobny do konia ] K 10 Poz 139;

nadto Wisła 1895/481; podob. [za kopanie ziemniaków] Sych SGKasz 2/127; [za grabienie siana] K 3

Kuj 34; [za szycie butów w Wielkanoc] Na każdą zaś Wielkanoc daje się pod tym kamieniem słyszeć

pianie koguta i stuk młota - widocznie pod ziemią potępieniec za swe grzechy pokutuje. K 53 Lit 419;

[za nakazywanie orki w Wielkanoc] Lud 1896/211; por. [owczarz, który pracował w święto, przeklął

miasto, które znikło, a owczarz z żoną zamienili się w kamienie] Kil Poz 16.

15 - Zamiana w kamień za lenistwo i opieszałość.

a. [Głaz, który przypomina] człowieka niosącego wodę w kubłach, ma to być leniwa

dziewka wysłana po wodę, którą zniecierpliwiona jej gospodyni zaklęła wyrazami: Bodaj la

dziewucha skamieniała! K 3 Kuj 34, nadto K 15 Poz 51.

b. Niektóre sopleńce w kamiennych jaskiniach, albo spiczaste na skalach czubki,

nazywa lud weselem karzełków, które jakimś czarem obróciły się w kamienie, gdy po ślubie

wracały ze swego kościółka, albo przy biesiadzie tańczyły. K 15 Poz 191; [Wesele obrócone

w kamień. Wesele długo nie wracało z kościoła] ... jedna guespyedeńi są rozguefa ji fckla:

„A, zebe są lepi to vesele v kameńe ifebróceło!" V tim no całe tesele, zarheńiło so v k'ameńe

na droje. K

eńe skarńeńałe ji leje skameńele. Sych SGKasz 2/127, nadto LL 1964/4-6/90.

c. [K rzesnowie nie wracali z kościolaaż do zmierzchu] W pewny chwili... rozgniewany

ojciec dziecioka ... zawołoł na cały głos - A zebyśta się obrócili w kominie! Jak zawoloł tak

sie i stało. W wielkim borze krzesnowie i dzieciok obrócili się w biołe kamime. Od lego casu

kominie te, jak żywe, rozłuncajum się i łuncum razem. LL 1962/1-2/60.

16 - To w Kadinach za Fromborkiem to w wodzie, w Zalewie, jest taki zielgi kanień. To mózio, co

b'iło dwu braci takich zielgich ludziów - wielkoludów. To loni jak się pokłócili i jeden rzucił siekiero, to

jako kanień taki olbrzimi leżi do dziś dzień tam. Szyf MiW 134.

17 - Zamiana w kamień z żalu i rozpaczy.

a. [Strzelec podczas polowania zastrzelił narzeczoną.] Z rozpaczy zastrzelił siebie,

a w miejscu tem powstał kamień z dwoma krzyżami. Jeszcze teraz słychać tam niekiedy

płacz i narzekanie wśród ciszy nocnej. Or L 1928/163.

b. [Wódz Turków widząc, ile jego wojska zginęło w walce, powiedział:] „Bodajbym

był pierwej stał się kamieniem, niżelim to porobił" ... I nagle stal się kamieniem on i żona

jego, i do tego czasu stoją ... przy gościńcu krakowskim ... Wisła 1887/145-H6.

18 - Zamiana w kamień za: a. chęć zabicia Pana Jezusa; b. brak szacunku

dla Pana Jezusa (Najświętszego Sakramentu); c. wyzywanie na Boga; d. brak

szacunku dla krzyża; e. przeszkadzanie świętym.

a. Kiedy P. Jezus szedł ze swymi uczniami, napadło go wojsko, chcąc go zabić wraz

ze wszystkimi. Za to skarał ich P. Jezus, przemieniając ich w białe kamienie. ZWAK 1883/68.

b. [Ludzie bawiący się w karczmie nie ukorzyli się przed Najświętszym Sakramentem,

z którym ksiądz jechał cło chorego; ksiądz przeklął karczmę] K 15 Poz 51, K 5 Krak 48; [Widać

na kamieniu ręce, nogi, głowy.] Jak go chcieli rozstrzyloć, to lón sie znowu zrós. Or L 1928/161;

... Potym go [kamień] chcieli wziąć do Prachnowd i już go mieli na takich klocach, ale jym

nie chcioł tak iść, wijne te chłopy zaczyni klonć i tyn kamin jym spod i już tyż tam został. Or

L 1928/161; podob. Gdy się ksiądz od karczmy kilka kroków oddalił, usłyszał silny grzmot. Gdy

się obrócił, by zobaczyć co się stało, zobaczył zamiast karczmy wielki kamień. Grom uderzył

w karczmę i zamienił ją w jednym momencie w kamień. Obok kamienia martwego, stoi dziś

piękna, zdrowa brzoza. Or L 1928/162; ... jechol ksiundz do chorygó, a jechoł tyż tum samum

drogom graf szwedzki, a dyszcz loł, jak z wymborka i błyskało. Mówił tedy graf do kuczera,

żeby sie nie zatrzymał przed ksiundzem. Mówił tedy ksiundz: „niech sie stanie w kamień"

i tak się tyż stało i jeszcze do dziś dnia tam leży. Or L 1928/163.

c. [Hrabina] wyzywała tedy na Boga, że toki dyszcz pado, to tyż skoroł jom, bo piorun

trzasnął w briczkę i stola się w kamień i tak stojić będzie do końca świata. Or L 1928/163;

Chrystus Pan ... spotkał wieśniaka, który chciał wózkiem, zaprzężonym parą koni, objechać

Tatry w kolo. Pan Jezus rzeki mu: ~ Ależ człowieku! nie dokażesz tego, szkoda twego trudu,

góry są zbyt strome, abyś mógł parą koni wyjechać. Chłop, wyśmiawszy się z Niego, pojechał.

Gdy już byl z powrotem niedaleko miejsca z którego wyjechał, mając jedną tylko górę jeszcze

do przebycia, spotkał znowu Chrystusa Pana, który mu powtórzył wyrzeczone poprzednio

słowa. Chłop, rozgniewawszy się, rzekł: - Co ty dziadu wieś! nie miesaj sie w cudze sprawy!

Ledwie domówił tych słów i wyciągnął rękę, aby batem zmusić konie do raźniejszej jazdy

w górę, z wozem i końmi skamieniał. Dotąd podobno pokazują w Tatrach kamień, w którym

wyraźnie rozróżnić można konie, wóz i siedzącego w nim woźnicę. ZWAK 1889/37.

d. We Wómejscu jest „zyd pod Bożą-męką" (krzyżem) co poszedł na swoją potrzebę,

w kamień obrócony. W tym kamieniu jest pięć dziur, co chcieli ten kamień roztrzelić, ale się

nie dal. K 10 Poz 17, K 15 Poz 51.

e. Opowiadano o wężach, które przeszkadzały św. Wojciechowi, za co zaklęte zostały

W kamień. Bar ŚrodP 420, por. K 23 Kai 222.

19 - Zamiana w kamień za nieposłuszeństwo wobec Boga.

a. Kiedy wyszedł Lot ze swojo żono i z synem chyba z Sodomy i Gomory, co było

palone miasto, dwa miasta, ogniem. To Pan Bóg zapowiadał przecież, że zostano zniszczone

i powiedział im, abyście sie nie oglundali. Ale zawsze to kobita, ś ciekawił o jo, jak sie obejrzała,

tak skammiala. F'rawdopodobnic, że do dziś jest, że można oglądać, tak twierdzo. Jeżeli Bóg

dal zakaz, to nie wolno. TN Gorajec 1984; Chtoś sie obrócił w ten kamień, tylko nie wiem

kto, ... Solowym slupem sie ten stal, cy to z rozkazu Bożego. To slup solowy sie stal z tego

cłowieka. TN Ulan Majorat 1984.

b. Mówio - [człowiek] - w kamiń sie ubrócił ... Za nieposłuszeństwo. TN Zamch 1984.

%. fucdy matka zmarła i przyszła du dziecka, i Pan Jezus jo wypuściuł i późni kazał

ji wrócić na te i na te gódzme. A "ona troszkę spóźniła. Ji niby w postaci jest - kamienia. ... Ze nie na

ten czas przyszła. ... Bóg [ją] zamienił. Etn! 1989 Bilg 141.

d. Lud opowiada, iż dany głaz [człekokształtny] powstał z żywej ongiś kobiety czy mężczyzny

albo z obojga razem, obróconych w kamień za jakiś ciężki występek, którego się dopuścili. Mosz Kul

2/518.

20 - Zamiana w kamień za lekceważenie sił nadprzyrodzonych.

A szol z nami tyż jeden mądrala, kery sie niczego nie boi i pado - pierońskie jancykrysty te utopce.

Aż tu cało horda utopców na niego napadła, a chichrają sie, a furczą i wleką go do stawu. Chopy sie

przelękli i uciekli a ten mądrala został wciągnięty do stawu. ... Rano baba jego tam przyszła a na

brzegu stoi chłop - kamień. Baba się rozbeczała, ale chopa już odmienić w człowieka nie mogła. Sim

Gad 69-70.

21 - Zamiana w kamień za brak szacunku dla modlitwy.

a. [Na polu] sterczy duża biała skala, niby zmartwiała jakaś postać człowieka,

z kromką chleba w ręku. Ma to być pasterz, który ... nie wierząc w ludu pacierze i modły,

zbywał je śmiechem i drwinkami. ... rozkruszył go [chleb] dłonią o skałę chcąc lekkomyślnie

spożyć go w czasie modlitwy gromady, zagrzmiało nagle w powietrzu i piorun weń uderzył,

a pasterz zaraz obrócił się w kamień; (inni wyrażają się: w szkielet skamieniał). ... kapłan

w ornacie i z krzyżem zbliżył się na czele gminy do kościotrupa i po trzykroć głaz martwy

święconą pokropiwszy wodą, bryłę tę, jak należy, przenieść i położyć kazał na smętarzu. ...

w nocy ... głaz ów stamtąd zniknął ... w głuche znów swej pustyni uszedł milczenie. K 10

Poz 127.

b. W jednym momencie spadł ostry grom na karczmę i zamienił ją, z całą załogą

hulającą [wyśmiewającą się z idących w niedzielę do kościoła, przeszkadzającą modlącym

się i nie mającą szacunku dla dzwonów bijących na Przemienienie Pańskie] w niej, w wielki

kamień. Or L 1928/162.

c. Pewien chłop chciał sobie podjeść przed nabożeństwem ...; bierze więc chleb ...

i zaczyna krajać; zaledwie odkroil, postrzega, że tak część odkrojona, jak i cały chleb zmieniły

się w kamień. K 51 Sa-Kr 67.

400 __________________ SKAMIENIAŁOŚĆ dokumentacja

GŁAZ ('ksplikaoja Ą[)l

22 - [Bryły kamieni lub skały] Są to zaklęte wozy siana, wozy obciążone worami, drzewem, itp.,

zaklęte przez woźnicę, który nie mógł z grzązkiej ziemi wybrnąć z niemi. „Skamieniejcie!" - zawołał

rozsierdzony ... Wisła 1901/335.

23 - Zamiana w kamień za nieposłuszeństwo wobec rodziców.

a. Na miedzy Bagdadu i Wyrzyska, na wzgórzu leży kamień czerwonawy, podobny

do nagrobka. [Matka i córka zbierały w lesie poziomki.] Matka zabłądziła, i zniecierpliwiona

nieobecnością córki, zawołała: „Bodajbyś skamieniała!" W tej samej chwili, córka stojąca

właśnie na wzgórzu, skamieniała. Kamienia tego nie podobna rozsadzić. Wisła 1895/477.

b. A'o/e Niezabszewa stoi diiżi kam

eń. Tam jedna dzewcza pasło gą"sc. Ta nie

słuchała i matka m

ewiła, żebe sa w kamień

ebrucyła. ... Na tim kamienic miale bcc widzec

te spice, które to dzewcza wic"zlo. Lud 1965/253.

c. [Pochodzenie kamieni:] A to jakieś tam klątwę ... ojciec na syna ... rzucił, zęby sie

W kamień wszysko obróciło ... TN Krasiczyn 1985.

d. W dawnych czasach, jak matka powiedziała na dziecko, żeby skamieniało to

i skamieniało. ZWAK 1878/145.

e. Na folwarku przy miasteczku tern stoji kamień pionowy. Głaz ten ma niby postać

kobiety z dzbanem w ręku, u której nóg leży pies. Ma to być córka zaklęta w kamień przez

matkę, i służy za ostrzeżenie, by się lud chronił od używania obelżywych wyrazów i klątw, bo

go dotknie pomsta Boża. K 23 Kai 28.

f. Jeszcze babcia moja, że nieraz żeśmy byli niegrzeczne, to mówili - „Cie Bozia skarze

i w kamień sie ubrócisz." ... A co to będzie? - „A no skamieniejesz i już ni będziesz chodził

pu ziemi." Etnl 1989 Bilg 141.

g. Dziewka pokłóciła się z matką, tak że gdy ją matka zaklęła, dziewka obróciła się

w kamień. K 51 Sa-Kr 79.

24 - Zamiana w kamień za krzywdzenie biednych.

a. [Za nieudzielenie jałmużny i poszczucie psami żebraka:] Na granicy Czempina

i Piechanina leżał do niedawna kamień, podobny do dachu budynku jakiegoś. Wokoło były

rozsiane drobniejsze kamienie. Był to zamek skamieniały, i poddani pana zamku skamienieli

wskutek czarów żebraka, wyszczutego psami z dziedzińca zamkowego. Kamienie owe lud

omijał ze strachem. Obecnie usunięto je z pola, a największy rozsadzono. Wisła 1895/479; war.:

[Zamiana w kamień pana i jego karety.] TN Krasiczyn 1985.

b. [W lesie pod Chotyłowem jest] kamień kształtu przypominającego jakoby jeźdźca

na koniu. Ma to być jakiś wielki pan i okrutnik, którego jedna z pokrzywdzonych przezeń

ofiar zaklęła słowami: bodajeś skamieniał! K 33 Chęl 6.

25 - Zamiana w kamień za brak szacunku dla chleba.

Jest na polu duży kamień, otoczony drobniejszemi. Jest to pasterz z owcami. Skamieniał on za to,

że nie chcąc jeść chleba suchego, rzucił go owcom. Wisła 1895/480.

26 - Ludzie i zwierzęta zamienione w kamień za nieposłuszeństwo.

a. Przy drodze ze Złotowa do Łobżenicy jest kamień duży, którego rozsadzić nie

podobna. Jest to dziedzic na koniu; pan, rozgniewany uporem konia, zawołał był w złości:

„Bodajbyś skamieniał!" Przekleństwo spełniło się. Wisła 1895/478.

b. Na Kobylej Górze w Chronowie, znajduje się duży głaz w kształcie dachu. ... była

to niegdyś zagroda, która zamieniła się w kamień, wraz ze wszystkimi mieszkańcami w chwili,

gdy dziewczyna, stale kopana przy dojeniu przez krowę, wyrzekła słowa: „byś skamieniała".

Na jednej stronie widać jakieś tajemnicze napisy, o których lud mówi, że jeśli je kto przeczyta,

wówczas zagroda powróci do dawnego stanu. Or L 1932/42.

c. [Owce były nieposłuszne pasterzowi, wchodziły w szkodę] Roz postur są r'ozguefił

ji zakłęł: „IJubesa j aćegue, ź'ebesta są lep'e v k amerie 'uebróca jak tak fałata!" V nim

są rśestkuc v k'ameńe z'ameńiło, bedło ji yeuce. Ta tfóda karńeńi jeś jrs tam je yijec. Sych

SGKasz 2/127, ts. LL 1964/4-6/90.

d. Legenda o kobiecie, która skamieniała. W gorący dzień kobieta doiła krowę. Gdy

ta oganiała się przed muchami i kopnięciem wytrąciła skopiec z rąk kobiety, wówczas kobieta

z gniewem zawołała: „żebyś skamieniała!" I tak się stało, lecz nie tylko krowa skamieniała, ale

równocześnie także kobieta razem z chatą. Or L 1935/144.

27 - Zamiana w kamień za pychę.

Zdumienie ogarnęło wszystkich i mówili między sobą: Jak-że świętym musi być ten pielgrzym,

kiedy aż dzwony same brzmią ku jego chlubie! - A on: „Jeszcze - by też!" rzeki - myśląc zapewne, ze

większego niż takie godzien uczczenia. Ale pycha jego ukaraną została; w tej chwili skamieniał, i za

pokutę ciągnie się z wolna na klęczkach ku Św. Krzyżowi. Podróż jego wraz z pokutą trwać ma do dnia

sądnego, kiedy wreszcie stanie na wierzchołku Góry. K 20 Rad 271.

28 Samozaklęcie się w kamień.

Nierzadko człowiek sani na własne życzenie zostaje zamieniony w kamień. Szczególnie młode

panny wolą obrócić są v kam, aniżeli, zmuszone, wyjść za chłopca, którego nie kochają. Także martwe

przedmioty zamieniają się w kamień. Sych SGKasz 2/127, por. Krz PDL nr 949; podob. A we

wónicjskiej granicy jest dziedziczka przemieniona w kamień ze swemi pieskami dwoma za to, że kłóciła

się z Jcżcrzycką panią o granicę blisko mostu i uparła się, że: niechby się w kamień przemieniła, że to

jest jeji granica. K 10 Poz 17.

29 - Ma się znajdować w tern zamczysku dwoje skamieniałych dzieci: chłopczyk i dziew

czynka. Chłopczyk ma na palcu pierścień, wysadzany brylantami, dziewczynka zaś paciorki z

pereł. W ogromnej sali, do której prowadzą żelazne drzwi ... jest „zaklęte wojsko". Gdy w nie

dzielę palmową podczas procesyi ksiądz trzy razy uderzy krzyżem w główne drzwi kościoła,

obróci się nieco pierścień chłopca, otwierają się żelazne drzwi, zaklęci rycerze odzyskują mowę,

zasiadają do stołu, pełnego najwykwintniejszych potraw i ucztują, w czem usługuje im owa

dzieweczka w perłowych paciorkach. Uczta trwa dość krótko; po niedzieli palmowej znowu

wszystko kamienieje. Tak powtarza się co roku, dopóki „pierścień brylantowy" chłopcu ska

mieniałemu nie zsunie się z palca. Gdy to nastąpi, rycerze odkamienieją, staną pod dowódz

twem chłopca, połączą się ze „śpiącem wojskiem w Tatrach", stoczą okrutną walkę z Moska

lami i odbiorą Polskę. Wtedy owa dziewczynka ofiaruje każdemu rycerzowi jedną perlę na

pamiątkę wybawienia ojczyzny. Lud 1908/248.

BIBLIOGRAFIA: Chev Dic 3/382-383; De Vries Dic 444; K l u k Krzysztof, Rzeczy kopalnych osobliwie

zdatniejszych szukanie, poznanie i zażycie, t. 2 O kamieniach w powszechności, o kleynotach, kruszcach, ich kopaniu i

o górnictwie z figurami, Warszawa 1802, s. 106-114, 118-120; Ludzie obróceni w kamień, „Opiekun Domowy" 1865,

s. 352; M a z u r k i e w i c z Małgorzata, Kamień człekokształtny czyli życie ukarane, PSL 1987/1-4/74-77; Mosz

Kul 2/518-520; Osin Slow 1/94; S. L., Ludzie obróceni w kamień. Podania, „Pismo dla ludu" 1845, s. 145-146;

Wórt Hoff 8/419-427.

-►GŁAZ, KAMIEŃ, SKALA.

Małgorzata Brzozowska

GŁAZ

Wstęp. Eksplikacja: Nazwy. Rodzaje głazów. Opozycje. Pochodzenie. Wygląd: wielkość, znaki na głazie.

Właściwości. Zachowania. Przeżycia. Użytek. Lokalizacja.

Dokumentacja: Pieśni pogrzebowe. Pieśni żołnierskie. Baśnie. Podania i legendy. Zapis wierzeń. Relacje

potoczne. Bibliografia.

Powszechnie głazem nazywa się duży kamień. Dlatego charakterystyki głazu i kamienia są w

wielu miejscach podobne lub nawet wspólne, -^-kamień.

402

GŁAZ eksplikacja

GŁAZ dokumentacja

403

Nazwa stpol. głaz jest wywodzona od ie. rdzenia *gel- 'okrągły, kulisty', jej polskie derywaty to

stpol. głaźny 'gładki; sprytny' i megłaźny 'niewygodny, wyboisty'. Pierwotne znaczenie nazwy to 'kula' i

'kamień'. Vas ES 1/409-410, por. si SE 1/288-289. Powszechnie: kamień, zwłaszcza duży 3, 12; często

skała np. K 45 Gór 533, kamieniszcze Sych SGKasz 2/128 oraz warianty słowotwórcze nazwy

podstawowej -

głaza Sych SGKasz 1/323, głazisko Baz Tatr 94.

•U Wyróżniane są różne G. ze względu na umiejscowienie, np. G. grobowy i, G. podwodny zw.

rafą Wisła 1892/507, i ze względu na rodzaj kamienia, np. G. granitowy Grodź Łęcz 9, G. alabastrowy

PSL 1971/3/144.

*♦ G. jest przeciwstawiany w o s k o w i na zasadzie twardy : miękki 2.

X Pochodzenie G. jest podobne do pochodzenia kamienia. G. powstał wskutek zamiany weń ludzi,

zwierząt, przedmiotów, jak -vskamieniałość. G. rośnie jak ->kamień. G. został przyniesiony przez

diabła, jak -^diabelski kamień.

® Powszechnie mówią, że G. jest d u ż y 12, w i e Ik i (wtelgi) 4, 7, 9, 11, o g r o m n y 3, 6,

okropny ile, p o t ę ż n y 13. Rzadko wspomina się o jego podobieństwie do kuli (na co wskazuje

etymologia) 6. Czasem widać na nim ślady stóp świętych, ->Doże stopki.

O Cechy - wspólne z -►kamieniem - są wyrażane w porównaniach: c i ę ż k i jak głaz 13,

z i m n y jak głaz 5, NKPP zimny 2 także 5, samotna jak głaz stoin Żyw 283, lub presuponowane

zwykle w zestawieniu cech człowieka z G.: t w a r d y : Choćby serce jak wosk, skamienieje na głaz 2.

Twardość i zimno G. metaforycznie oznaczają jego nieczułość (zob. też niżej).

■ W normalnych warunkach G. n i e d z i a ł a , jest m a r t w y : fraz. [dzieci] martwe jak głazy

Nyr Kar 274, nie mówi: fraz. milczy jak głaz NKPP milczeć I3b i nie rusza się np. Szew Niech 213.

Popchnięty - toczy się 3.

▼ G. jest n i e c z u ł y i niewrażliwy, co jest wyrażone w porównaniach lub presuponowane

zwykle w zestawieniu człowieka z G.: np. Szew Niech 213, serca podobne do głazów 5.

* Na G. składano o f i a r y , używano G. jako o ł t a r z y 11. G. może być narzędziem walki: np.

smok rzuca G. w szałas juhasów 4, dziewica zabija G. tura 6. Jest też narzędziem magicznym: np. po

wieczerzy wigilijnej uderzają trzy razy piętą w G., aby nie robiły się nagniotki wisia 1902/370.

A G. jest najczęściej na miejscach granicznych lub poza miejscami zamieszkanymi przez

człowieka, zwłaszcza na g r o b i e - np. głaz grobowy 1; w w o d z i e lub w jej pobliżu, np. G.

podwodny - rafa; na polu np. 12. Metaf. G. na sercu: spadnie wreszcie z serca głaz Szew Niech 741.

Na G. zjawiała się pokutująca para kochanków 7. Wierzono, że pod G. jest oś, dookoła której

obraca się ziemia 8, a pod G. przy polnych drogach są skarby 10. O jednym z G. opowiadano, że był

pod nim diabeł 9.

DOKUMENTACJA

PIEŚNI POGRZEBOWE

1 - Żegnam was mili przyjaciele, mnie czas pod głaz grobowy ściele gdy śmiertelne oczy

wieczny sen zamroczy - bije trzecia godzina. K 22 Lecz 41.

PIEŚNI ŻOŁNIERSKIE

2 - Serce kamienieje na głaz.

Choćby serce jak wosk, Skamienieje na głaz. Szew Niech 584.

BAŚNIE

3 - [Chłopiec schodził z zaczarowanej góry.] Kiedy juz byl niedaleko, posłyszał z przerażeniem, że

toczy się teraz jakiś ogromny głaz, który ich oboje może zamienić w miazgę. ... kiedy huk toczącego się

kamienia jest tuż, tuż, młodzieniec staje jak wryty i odwraca się. LL 1960/2-3/91.

4 - Drugą noc juhasi spali z owcami. W nocy przysed smok ogromny i wielgi głaz niósł, rucił go w

sałas i zawołał: Dałeś mnie, mas i tobie. Baz Tatr 102.

5 - [Przekleństwo Perkunasa:] Przeklinam was okrutnicy za niewinnie przelaną krew!

Żeście mieli serca podobne do głazów, w dwa zimne głazy zamieniam was na wieki. LL

1960/2-3/90.

PODANIA I LEGENDY

6 - Dziewica, [stojąc na skale] głazem uderza dzikiego wolu i tur na miejscu ginie. Wdzięczny [za

ratunek] wojownik za małżonkę ją pojął, od niej ta skała nazwana, u wierzchołku której leży dotąd

kamień ogromny podobieństwo do kuli mający. K 18 Kieł 28.

7 - [Dusze pokutujące zjawiały się jako postacie ludzkie, np.] para kochanków na wielkim głazie

koło wsi Parkowo. Kul Wiel 3/446.

8 - Mieszkańcy miasteczka Święciechowa (k. Leszna) pewnego dnia pod głazem w pobliżu studni

na rynku usłyszeli zgrzyt osi, dookoła której obraca się ziemia. Aby zgrzyt ten złagodzić, burmistrz

miasteczka nakazał stawiać co roku na tym kamieniu w rynku beczkę z masłem. [Masło spływało przez

otwarty szpunt w dnie i w ten sposób smarowało ziemską oś.] Kul Wiel 3/515.

9 - Był wielki kamień głaz (rodzaj granitu) na księżem polu, mając około 18 łokci

obwodu, a mówiono, że pod nim diabeł na pieniądzach siedzi. K 17 Lub 104.

10 - [Opowiadano o skarbach] zakopanych na rozstajnych drogach, pod wiekowymi

dębami, czy głazami leżącymi przy polnych drogach, których żadna siła ludzka nie ruszyła

nigdy z miejsca od początku świata. Folk Lodź 127.

ZAPISY WIERZEŃ

11 - Na głazach składa się ofiary.

a. W Polsce pod osadą Kolbielą nad rzeką Świdrem ... znajdował się do niedawna

wielki głaz, liczący około 15 kroków obwodu i zaopatrzony w kilka miskowatych eliptycznych

zagłębień, który odgrywał znaczną rolę co roku w pierwszym dniu Świąt Wielkanocnych.

Tego mianowicie dnia lud okoliczny udawał się do kamienia i w jego zagłębienia składał

resztki od spożywanego wówczas święconego oraz pieniądze. Obrzęd ten - podobnież jak

i pole z kamieniem - zwal się joście [od gwar. jeście 'jedzenie']. Mosz Kul 2/249.

b. Głazy, posiadające miskowate zagłębienia. Głazy te, poniekąd odpowiadające może

stolom-oltarzom Bułgarów ..., były niegdyś, a po części nawet do niedawna, używane przez

włościan jako rodzaj ołtarzy. Mosz Kul 2/517.

c. Tu taki głaz jest okropny w zaburskim lesie, to tam w czasie okupacji wtedy

odprawiała sie msza w Zielone Świątki. TN Gorajec 1984.

12 - Głazy rosną.

[Kamienie:] Rośno i wychodzom, na wierzch nawet. Bo gdy sie orze w polu ... pługiem sie

zaczepia, bo duży kamień, duży głaz. Etni 1989 Bilg 135.

404

GŁAZ dokumentacja

RELACJE POTOCZNE

13 - Głaz to jest to: jesteś taki jak ten głaz z kamienia. Do człowieka takie jes

porównywane No ale kamień to więcej. Kamienie so różne: i małe, , takie, , różne przeróżne

kamreme^Agłaz to juz musi być potężny!... Tak,, ze go nie ruszy ze ziemi. Tak, ciężki jak

gtaz, o. TN Krasiczyn 1985.

-►BOŻE STOPKI, DIABELSKI KAMIEŃ, KAMIEŃ, SKALA, SKAMIENIAŁOŚĆ.

Małgorzata Brzozowska

PIASEK

Wstęp. Eksplikacja: Nazwy. Kategoryzacje. Kolekcje. Opozycje. Pochodzenie. Ekwiwalencje. Wygląd.

Własności. Ilość. Działania. Obiekt. Materiał i narzędzie. Zastosowanie praktyczne, w medycynie ludowej, w magii.

Przepowiednie i wróżby. Lokalizacja i lokalizator. Sennik.

Dokumentacja: Zagadki. Przysłowia. Zamówienia. Modlitewki. Pieśni weselne. Przemowy weselne. Pieśni

miłosne. Pieśni żartobliwe. Pieśni sieroce. Pieśni zawodowe. Ballady. Mity kosmogoniczne i bajki ajtiologiczne.

Bajki i baśnie. Legendy Relacje potoczne. Zapisy wierzeń i praktyk. Bibliografia.

W kulturze ludowej piasek jest symbolem mnogości i niepoliczlności (fraz. czegoś tyle, co piasku

w morzu 'dużo'), a ze względu na lotność, sypkość - symbolem nietrwalości (fraz. budować, pisać na

piasku). Jest zarówno symbolem początku życia, jak też jego końca. To „zarodek", z którego zgodnie z

wolą Boga powstaje nowe życie (ziemia) Tom Kos 90; por. też euroazjatycki mit kosmogoniczny o

stworzeniu przez Boga ziemi z garści piasku przyniesionego z dna morskiego Tom Kos 75-76,

-^ziemia, -►woda.

W języku polskim słowo piasek ma podstawowe znaczenie (i) 'bardzo drobne kamienie, w postaci

ziaren'; (2) zwykle w l.mn. 'ziemia nieurodzajna'; oraz (3) 'o czymś miałkim, sypkim, podobnym do

piasku'. Wyrazy pochodne pfaskarz 'człowiek trudniący się zawodowo wydobywaniem i sprzedażą

piasku'; piaskownica; piaskowy (l) 'zawierający piasek, zrobiony z piasku', (2) 'mający kolor piasku,

taki jak piasek, właściwy piaskowi'; piaskowo 'w kolorze piasku' rozwijają znaczenie pierwsze,

podstawowe.

Słowo piasek etymologicznie wywodzone ze stind. pamsiis 'pył', parhsukas 'proch' Vas ES 3/250

;

Zdrobniale piaseczek, piaseniek Kot Rzesz 102, w zgrubieniach piach. P. zawierający w sobie złoto

nazywany jest piaskiem złotonośnym SJP Dor 6/292, metaf. złote piaski to P. czyste, bez mułu Dek sier

188. Ze względu na miejsce występowanie nazywany rzecznym I5a, Kul Wie! 1/168, wiślanym 34a,

bugowym K 33 chci 7 itp., morskim NKPP chrzęścić, nadbrzeżnym MAAE 1897/195 itp.

Ir P. określa się jako rodzaj drobnych ->kamieni 1, Etnl 1989 Biłg 104.

+ W pieśni miłosnej P. współwystępuje z w o d ą, z którą nie może się rozłączyć, tak jak chłopiec i

dziewczyna 20, podob. Biel Kasz nr 103. P. i wodą leczono choroby wedle zamówień 15; w zagadce -

tylko łza jest wodą bez piasku 2.

Jako mieszanina trudna do rozdzielenia P. współwystępuje z m a k i e m lub z prosem w próbach

niewinności i trudnych zadaniach wykonywanych dzięki pomocy życzliwych mrówek 45, podob. B az

Tatr 165.

*-* Na zasadzie jadalny : niejadalny - ziarna P. przeciwstawiane z i a r n o m z b o ż a , np. w

bajce zaklęty młyn miele P. zamiast zboża cisz Krak 94, por. zag. 7. W pieśniach droga wysypana P.

(droga do dziewczyny, która odwzajemnia uczucia) przeciwstawiana jest drodze cierniowej 22.

Piaszczysta droga, w której grzęzną konie,

406

PIASEK - eksplikacja

PIASEK eksplikacja

407

wozy przeciwstawiana jest twardej drodze Hajd Nie 168. Suchy piasek, (ląd) w opozycji z wodą; np.

fraz. pływać po piaskach znaczy 'kłamać' s SFr 1/664, por. przysi. NKPP płynąć 5c; w pieśni

żartobliwej w piasku się utopisz choć wody nie będzie K 9 Poz 195.

Jest od początku ziemi 39; w kolędzie Jezus mówi o sobie: Stworzyłem piaski, kamienie,

Ludziom zabawienie K 5 Krak 235. Wedle mitu kosmogonicznego posługując się P. lub ziemią

przyniesionymi z dna morskiego Bóg stworzył ziemię 37, -+ziemia. W bajkach jest wynikiem

działania diabła: np. pod Olkuszem, gdzie diabeł P. przysypał przyniesione na polecenie

Twardowskiego ->srebro 47; też w miejscu, gdzie diabeł czego sie najad i potem to wydarło z niego, to

tym piaskiem przytkoł TN Gorajec

1984.

W legendzie P. nad jezioro przyniosła w fartuchu Stolimka, która chciała usypać swemu synowi

drogę przez jezioro Lud 1965/257. Z ziarenek P. wielkie góry stoją przysł. 9; wg legendy z trzech

fartuszków P. św. Małgorzata na podziękowanie ludziom za gościnność usypała górę nazwaną Górą

Św. Małgorzaty Grodź Łęcz 55-57.

Z P. za zrządzeniem Boga pochodzą wszy 40, por. kasz. fraz. piasećk v głovie 'gnidy we włosach'

Sych SGKasz 7/256; z P. też mają się rodzić pchły Kul Wiel 3/532; demony wodne, to dusze wylęgłe z

P. leżącego na dnie wód Pel Dem 85; perły rosną z ziarnka P. wbitego za skórę ryby 50.

W legendzie Bóg zamienia P. w ->złoto Lud 1905/379; w bajkach jako nagroda za uratowanie

życia P. zmieniany jest w złoto i srebro 46. Mora/zmora zmienia się w P., aby pod tą postacią dostać

się do zamkniętych pomieszczeń Kul wiel 3/452, K 15 Poz 44. W bajce zaczarowany pierścień zmienia

się w groch, mak, a następnie w P. 41.

W Jako niestabilny P. wymienia się z l o d e m i po wie t r z e m , por. fraz. (zamki) budować na

piasku / z piasku / na łodzie / na powietrzu 'robić rzecz nietrwałą, snuć nierealne marzenia' SJP Dor

6/292, NKPP zamek 3; zostać na piasku/lodzie/mieliźnie 'doznać niepowodzenia; zawodu' s SFr 1/664.

Jako niepoliczalny (złożony z niedającej się policzyć masy drobnych cząstek) -z g w i a z d a m i na

niebie, l i ś ć m i na drzewie itp. 26.

® P. ma wygląd ziarenek 1, 9, s SFr 1/664; d r o b n y c h 21, 43, s SFr 1/664, w zag. jak głowa

muchy 1; w baśni P. pod zaklętym kamieniem jako orzechy włoskie LL 1973/6/58. W zag.

porównywany do mąki 7, iskier 6. Też g r u by, gruboziarnisty s SFr 1/664.

Barwa. B i a ł y 23, S SFr 1/664, Karw Dobrz 125, Gaj Rozw 118, Pies Śl 1/395, Kot Rzesz 102,

PSL 1957/4/216, MAAE 1908/96, por. zawołanie piaskarza: Piasku białego, wiślanego! :i4a; czysty s

SFr 1/664; biały/głęboki/wielki P. nad -+morzem, -»dunajem w pieśniach jest miejscem śmierci

uwiedzionej dziewczyny 35; złocisty Kot San isi; ż ó ł t y 17, is, s SFr

1/664, Kul Wiel 1/168, Kuk Pow 206, Kot San 166; kolorowy Kul Wiel 1/580, K 24 Maz 134, r y d z y ,

tj. rudy K 28 Maz 94; świecący K 28 Maz 335.

O W i l g o t n o ś ć . 5u c/i y PSL 1957/4/216, Stef WarmOp 76; suchy P. utożsamiany jest ze

stałym lądem, w baśniach jedną z rzeczy niemożliwych do spełnienia było pływanie łodzią po

suchym piasku Cisz Krak 188, K 42 Maz 533; mokry, w zag. Jakiego piasku najwięcej w wodzie?

{Mokrego) Folf Zag nr 1343.

T e m p e r a t u r a . Po g o r ą c y m P. wędruje dziewczyna szukająca swego chłop-

ca, który poszedł na wojnę 36; w grze dziecięcej koza nie może przejść przez gorący P.

K 40 MazP 451, K 41 Maz 118, podob. ZWAK 1878/117-118.

Waga. P. jest: c i ę ż k i do dźwigania - za pokutę baba dźwiga go w worku na Kalwarię Sim

ślOpoi 82; żart. też, gdy się go ma w rękawach, fraz. mieć piasek w rękawach 'nie chcieć pracować' s

SFr 1/664, por NKPP piasek 4; analogicznie fraz. ni mieć piasku v rąkayica/ 'być pracowitym' Sych

SGKasz 4/241; lekki K 42 Maz 366, dlatego też latający, lotny K 39 Pom 7, K 26 Maz 54; z w i e w n

y S SFr 1/664; ruchomy s SFr 1/664,

K 33 Che! 7, por zag 8.

P. jest m i a ł k i , s y p k i s SFr 1/664, Dek Sier 40, stąd fraz. pisanie na piasku 'nietrwałe' s SFr

1/6G4, w przysi. Ciej przerzekó białogłowa, pisz na piósku jeji słowa NKPP białogłowa I2a; w zag.

porównywany do mąki 7.

Jest o s t r y F.tnl 1989 nilg 104; szorstki, drapiący, por. fraz. mieć piasek w oczach 'wskutek

zmęczenia, niewyspania - odczuwać drapanie, pieczenie pod powiekami' SJP

Dor 6/293, por. kasz. 'być Śpiącym' Sych SGKasz 4/240.

•"• P. jest symbolem niepoliczalności, zgodnie z zag. jest go na ziemi najwięcej 3, por. fraz. jak/ile

piasku w morzu / nad morzem 'dużo' 26, por. NKPP piasek 2a. Fraz. piasek liczyć znaczy 'wykonywać

daremną pracę' NKPP piasek 7.

Miary ilości: drobina 37, ziarenko 9, 50; garść i5a, szczypta Kot San 172, K 48 Ta-Rz 272, korzec

45, worek s SFr 1/664, tnrba 29; kupa Nitsch Tek 86, Kot Podg 48, kupka 29, 45, góra Kot Podg 48,

górka 29.

■ P. s i e d z i / stoi nieruchomo 8, P. zawiewa drogę s SFV 1/664; w pieśniach ścieżkę, po której

chodziła panna - co oznacza jej zamążpójście 24; w metaforze poetyckiej zasypuje ślady zmarłych [s.

Derkacz] Szcz Ant 278; zasypuje oczy, we fraz. żeby mi piasek miał oczy zasypać, to swojej krzywdy

nie daruję 'żebym miał umrzeć' K 9

Poz 50; komuś, kto Utonął, W y ż e r a (toczy) OCZy K 50 Sa-Kr 211, war.: K 26 Maz 69.

B r y k a / t r z e s z c z y pod nogami tancerzy K 2 San 189, chrzęści, w por. jakbe morsci piósk

w zębach rrdół NKPP chrzęścić, skrzypi s SFr 1/664; kurzy się K 14 Poz 316, K 1 Pieś 433, we fraz.

kurzy się za uciekającym powsz.

♦ P. jest obiektem działania sił przyrody, istot nadprzyrodzonych, człowieka:

(a) W typowej formule pieśniowej woda piasek niesie/tocy 21.

(b) Wiatr rozwiewa P. Ono wej tak, jak z kupom piasku, co na niom wiater

ducha: nakladzies, nakładzics, wiater ci duchnie, i z kupy ani ślaku znaku Nitsch Tek 86;

wiatr/wir powietrzny, tj. diabeł porywa lecąc P. i ziemię z drogi i jedzie w nim Kul

Miw 438; kurzy piaskiem NKPP diabeł 92; kręci K 15 Poz 184, Pel Dem 74; zamiata Peł Dem 74;

unosi z sobą K 40 MazP 80; porywa TN Banachy 1984; porywa ze sobą K 13 Poz 186, Szyf Miw

155; wznosi, unosi, zawiewa w górę i kręci K 42 Maz 366, K 15 Poz 184, Dek Sier 87, TN Banachy

1984. Nazywa się to diablim tańcem K 15 Poz 184, K 42 Maz 366, tańcem złego ducha Peł

Dem 74; uważa się, że to się diabeł cieszy, tańczy i młynkuje K 17 Lub 75.

wierzy się też, że zmora dusi P. K 4 Kuj 266; -+wiatr, ->wir powietrzny.

(d) Piaskarz wozi i sprzedaje P. 34.

W pieśniach żart. pojawia się motyw pływania po P. 27; grabienia, wiązania, koszenia piasku, np.

piasek grabiła, wodę wiązała, Po tej robocie tydzień leżała 28;

408 _________________________ PIASEK eksplikacja

PIASEK eksplikacja

409

jest to też określenie bezsensownej pracy, np. jak piasek grabić śmie} o

oi 2s; gmbienie piasku na

księżycu ma być pośmiertną karą dla starej panny śmiei o

oi 76.

ł Jako materiał sypki i lotny pojawia się w formułach niemożliwości, np. ukręcić bicz z piasku 14,

budować na piasku 'robić rzecz nietrwałą, snuć nierealne marzenia' NKPP piasek 5; w bajce diabeł na

polecenie Twardowskiego w ciągu godziny wystawia karczmę z P., robi z P. bic i bicisko 43. Bajkowy

bohater kręci linę z P., by wydostać się z nieba 42, a czarownica toczy z P. siodło i uzdę 44.

Narzędzie. P. można na chwilę oślepić, np. sypnąć piaskiem w oczy por. Dek sier 23; diabeł sypie

ludziom piasek w oczy Czub Aneg 67. Fraz. oczy/w oczy komu piaskiem

sypać/zasypać/nasypać/ciskać/miotać/rzucać/suć 'kłamać, dokuczyć komuś' NKPI> oko

101, por. SJP Dor 6/293.

Z a s t o s o w a ń ie p r a k t y c z n e , (a) Powsz. jako materiał budowlany; do budowy dróg;

kopców na warzywa Sobr Tek 2/19, Kul Wiel 2/413; kopców na wiklinę Kul Wiel 1/477; itp. (b) do

m y c i a się Gaj Rozw 68, żart. w przysł. Szoruj się, babo, piaskiem i wodą, diabła zjesz, nie będziesz

młodą NKPP baba lso; do mycia/szorowania naczyń/sprzętów: Zaprzągajcie konie, woły, bo wywieziema

fafoły - Maryśki Dorę-downy! - a brać na nią cztery fury piasku (do szorowania) K 3 Kuj 215, por Wit

Baj 137, Kul Wiel 1/218, Kul Wiel 3/48; P. przyniesiony z góry, gdzie zapadł się kościół taki, że jak

graty niem wytrze, to jak nowe MAAE 1908/124; (c) posypywano nim lód, śliskie powierzchnie K 8

Krak 24, LL 1962/4-6/83; (d) zasypywano nim ogień, aby zdusić żar TN Krasiczyn 1985; (e) bawiły się

w nim dzieci ŁSE 1965/23, K 33 Chel 86; (f) podkuwano nim drób, np. gęsi, aby się nie podbiły,

przepędzając przez smołę i P. wisla 1888/298, Dek sier 40; (g) używano jako środka wysuszającego

atrament, por. zag. Gęsią orze, piaskiem sieje, złoto mu się rodzi (Pisarz gminny) 4; (j) pbwsz.

wysypywano P. przed różnymi świętami podwórza, podłogi 51, sypano wzory na grobach Kul wiel

1/580, K 24 Maz 134.

P. nie nadaje się do j ed z en i a, ale - wedle opowieści wspomnieniowych - jak przody była bieda

jedli trawę, piasek, taki, co młynarz kuje kamień młyński Hajd Nie 234, podob. Nitsch Tek 115. W

pieśniach macocha posypuje sierocie chleb P. 31; sierota, która chce być z matką w grobie, jest gotowa

P. jeść/łykać 32.

Gąska je P. 30, drób łyka/je P. Wit Baj 76; popularne jest tzw. kluskowanie drobiu, tzn. tuczenie

drobiu śrutą jęczmienną oraz kluskami z pszennej mąki z dodatkiem P.

Kul Wiel 2/134.

Z a s t o s o w a n i e w m e d y c y n i e l u d o w e j . Zjedzenie P. z grobu miało być lekarstwem

na wszelkie choroby Lud 1896/161, K 15 Poz 152, K 34 chel 147. Kąpiel w wodzie z P. z mogił

stosowano w leczeniu przestrachu Bieg Lecz 70. Okłady z ciepłego P. stosowano przy leczeniu: bólu

brzucha lub kolki Wit Baj 74, przestrachu u dzieci Etnl 1989 Bilg 104, odmrożeń Wit Baj 274.

Pocieranie P. połączone ze zmywaniem wodą miało leczyć: ukąszenie przez żmiję I5b lub łasicę i5a,

ŁSE 1963/126, zastrzał i5c; wypowiadano przy tym specjalne formuły. Posypanie dziecka P. zebranym

ze śladów trzech kół jednego wozu, miało odczyniać zadany urok K 39 Pom 382. Dźwiganie worka z P.

uważano za skuteczne w leczeniu febry ZWAK 1889/71.

M a g i a l u d o w a . Rzucanie P. na upatrzoną osobę było jednoznaczne z rzuceniem na nią

c z a r ó w Mosz Kul 2/342; tak można było spowodować, że „się zaraz

zdrowemu krosty posypią, ospa lub odra" K 17 Lub 114. Czarownice prusząc piasek ku zachodowi

słońca sprowadzały ->burzę, -»-grad K 7 Krak 222.

Zbieranie P. ze śladów krowy i zakopanie go pod żłób miało odbierać krowie mleko Szyf Mi\v

160, podob. Kul wiel 3/464. Zebranie P. ze śladów osoby nienawistnej i powieszenie go w kominie w

woreczku pozbawiało tę osobę zdrowia K 34 Chel 161. Okrwawiony P. z miejsca, gdzie został

wykonany wyrok śmierci, miał mieć moc czarodziejską, „zachowany pomiędzy napojami lub rzeczami

jadalnemi, sprawiał wielki pokup" K 15

Poz 121 i 98.

Dodanie P. z grobu lub spod ogrodzenia cmentarnego do potrawy, miało ukryć wszelkie kradzieże

kucharki K 48 Ta-rtz 272.

Wypicie w piwie P. z grobu wymieszanego z potłuczonymi kośćmi trupimi miało powodować

chorobę Kul wid 3/463, a wrzucenie P. z grobu do sieni karczmy - zepsucie

piwa Kul Wiel 3/464.

C z a r y m i ł o s n e . Rzucenie przez dziewczynę chłopcu P. w oczy miało spowodować jego

miłość K 34 chel 161. Zjedzenie P.: „Obok śladu wydeptanego na drodze przez wybranego chłopca,

dziewczyna wydeptuje swój własny, potem z każdego bierze po szczypcie P. i zagniata w ciasto na

chleb rozczynione. Jeżeli zdoła dać mu do zjedzenia choć kawałeczek, to go niezawodnie pozyska" K

34 chel 161.

Wysypanie P. dróżki z domu dziewczyny do domu chłopaka miało spowodować sprowadzenie

chłopca: zbirała piosecek do fartuska ze śladów stóp Jasmia. Jasiniu nazad skierowoł swe kroki do

Małgosi LL 1966/2-3/35, por. 22. Podobnie deptanie przez chłopca P. pod oknem dziewczyny 23.

M a g i a p t o d n o ś c i o w a. P. z Częstochowy, a szczególnie wzięty zza ołtarza dodawano do

ziarna przeznaczonego do pierwszego siewu, by zapewnić urodzaj ZWAK

1879/8, podob. K 51 Sa-Kr 72.

Aby krowie mleko nie zginęło, rozlane mleko „trzeba z P. zebrać,' przynieść i wrzucić do chlewa,

gdzie krowa stoi" K 42 Maz 400.

Z a s t o s o w a n i e o c h a r a k t e r z e oc h r on n y m. Wkładano P. do trumny zmarłego

podejrzanego o to, że może stać się strzygą, by po śmierci był zajęty liczeniem ziaren Kuk Pow 195;

podob. w Wigilię Bożego Narodzenia wracając z kościoła rzucano za siebie mak, piosek i wycke, by

strzygi nie miały sił lecieć, musiały to

pozbierać Baz Tatr 165.

Rzucano P. na pochód żałobny, żeby się przed nim droga czyściła K 33 chel 186; na grzędy, aby

liszki nie jadły kapusty ZWAK 1885/36; na pszczoły, by się nie wyroiły Kul wiel 2/248; rzucano P. po

trzykroć za lecącymi gęsiami, żeby kurczęta się dobrze

Wywiodły K 34 Chel 171.

Rozsypywano P. wokół kogoś/czegoś tworząc krąg magiczny: np. pasterz rozsypywał wokół swej

trzody P. przyniesiony z kościoła, by chronić trzodę od wilka K 40

MazP 49.

S p r a w d z a n i e o b e c n o ś c i z mar ł yc h. Posypywano P. podłogi/ławy w noc poprzedzającą

1 listopada Szyf Miw 73, ŁSE 1965/35, w noc wigiliną Szyf Miw 28, w noc poprzedzającą ślub sieroty

Woź Łow 49-50, w wigilię Nowego Roku Szyf Miw 36, by sprawdzić obecność zmarłych w domu;

podob. sypano P. wokół kołyski, by sprawdzić czy

410 PIASEK - dokumentacja

PIASEK dokumentacja

411

zmarła matka przyszła nocą do dziecka Kuk Pow 206, Woź Łow 43, także sprawdzano w ten sposób

obecność istot nadprzyrodzonych K 22 Lecz 271.

♦ Na podstawie obserwacji zachowania się zwierząt na/w P. przewidywano stan -^pogody.

Uważano, że będzie p o g o d a , gdy: kury/wróble grzebią się w P. Gaj Rozw 135, ZWAK 1881/178;

piskorz zakopuje się w P. ZWAK 1882/191; równolegle, będzie d e s z c z , gdy kury kąpią się w P.

ZWAK 1878/134; deszcz lub mróz, gdy kury iskają się i grzebią w P. ZWAK 1889/73, ZWAK 1886/101.

Jeśli ktoś zobaczy żabę po raz pierwszy w danym roku na I'., będzie suchy rok LL

1964/3/41.

W pierwszą rocznicę urodzin dziecka wróżono o jego przyszłości, prowadzono je do stołu, na

którym stawiano różne przedmioty, i po tym, co dziecko chwyci, zgadywano, do czego jest zdolne i

czym będzie. Gdy weźmie najpierw P. - wcześnie umrze Kul wiel 3/117; przed Nowym Rokiem

napełniano naparstek mokrym P. i wróżono o śmierci poszczególnych osób, „czyja kupka P. do rana

się rozrzuci, ten w ciągu roku umrze" K 39 Pom 371.

A P. lokalizowany b l i s k o wody, np. nadjeziorem, rzeką, strumykiem, morzem

35, Kap Baj 93, dunajem K 41 Maz 36, nadto ZWAK 1882/106; studzieneczką 1,L 1961/4-6/59.

Najczęściej przyniesiony/wyrzucony przez wodę Plut Glog 92.

Powsz. na g r o b i e / m o g i l e K 4 2 Maz 542, stoin żyw 390; na cmentarzu K 24 Maz 26,

K 48 Ta-Rz 272.

W pieśni torba/górka/kupka piasku w kalinowym lasku oznacza dziewczynę, która odmawia

kochania 29.

P. jest miejscem pochówku zmarłego 17, 33, fraz. zasypie ci śmiertelnym piaskiem oczy znaczy

'umrzesz' NKPP piasek 11, por. Sych SGKasz 4/241; fraz. piasek gryźć to 'konać upadłszy na ziemię'

oraz 'nie żyć, umrzeć, być pochowanym' s SFr 1/664, Sych SGKasz 4/241; fraz. pójść do piachu

oznacza 'bycie pogrzebanym' LL 1961/4-6/92; podob. pościelić piaseczkiem, w pieśni Na zielonym

kierchoweczku Leżeć będę jak w łóżeczku. Piaseczkiem mi pościelecie, Trawniczkiem mię przykryjecie

Rog śląsk 235; leżeć w piachu to 'być zabitym; umrzeć' K 39 Pom 211, K 12 Poz 219, K 35 Przem 217;

przysypać/zasypać/zagrzebać piaskiem znaczy 'pogrzebać' K 27 Maz 150, K 42 Maz 540, K 8 Krak 83;

podob. pieśniowa formuła: pójdę za Piaseckiego, za Murawskiego znaczy, że dziewczynie piasek oczy

zasypie i murawa na niej porośnie K 34 chel 164.

Fraz. chować/kryć głowę w piasek oznacza chęć niedostrzegania rzeczywistego niebezpieczeństwa

SJP Dor 6/292.

^ W s e n n i k u biały, żółty P. oraz zwały P. oznaczają coś n i e d o b r e g o , p o g r z e b ;

podob. worek piasku Etnl 1994 Nieb 153. Wróżebną siłę wzmacnia biały i siwy

kolor P. Kul Wiel 3/180.

DOKUMENTACJA

ZAGADKI

1 - Jaki to kamień, co jest teli jak głowa, a nie potrafi nim okna wytluc? {Ziarnko piasku, tele co głowa muchy).

Folf Zag nr 30.

2 - Która woda jest bez piasku? (Łza). Folf Zag nr 39.

3 - Czego najwięcej na ziemi? (Piasku). Folf Zag nr 21.

4 - Cesią orze, piasek sieje, złoto mu się rodzi. (Pisarz gminny). Folf Zag nr 1095; nadto war.: ... chleb je. Cisz

Krak 347; por. przysl. Kto gęsią orze, a piaskiem sieje, temu się często rodzi złote żniwo. NKPP orać 3a, tamże war.

5 - Czerwoni/ ptaszek kopie ogonkiem piasek. (Burak). Folf Zag nr 159; war.: ... wierci zadem piasek. (Cebula).

Folf Zag nr 161.

6 - Czerwony robasek ma ze sobą piasek. (Ogień, iskry). Folf Zag nr 198; tamże war.: ... wciąż

sieje cyrowny piasek.

7 - Mąka sypie się jak piasek.

Leci ptaszek ponad daszek, sypie mu sic z tyłu piasek. (Młyn). Folf Zag nr 154; tamże war.: ... popod lasek, ... z

d... piasek. (Paprzyca w młynie), nadto ts. ZWAK 1886/139; Jcs u nas taki ptdsek, Co miele d... piasek; Kamienny

ptasek miele sobie piasek. ZWAK 1886/138; Ko

o strzechy lata ptasek, sypie sie mu ... piasek. ZWAK 1886/139;

Lata ptaszek popod daszek, ... MAAE 1908/328.

8 - Piasek stoi/siedzi nieruchomo.

Jedno wola: stójmy! drugie wola: idźmy! a trzecie mówi: szepleńmy. (Piasek, potok, trzcina). Folf Zag nr 885;

tamże war.: ... pójdziemy ... rusajmy się ... stójmy. (Woda, piasek, tatarak); ... pójdź ... siądź ... obertajmy się. (Woda,

piasek, piana); ... siedź ... pójdź ... pochrobocmy się. (Piasek, woda, trzcina); nadto war.: ... chodź ... stój ... kiwajwa

sie. ( Woda, piasek, trzcina). ZWAK 1886/141, TN Bychawka 1962, -+woda, ->kamień.

PRZYSŁOWIA

9 - Z małych ziarnek piasku wielkie góry stoją w polu. NKPP ziemia 12b.

10 - Kto nie chodzi do szkoły, ten na piasku pasie woły. NKPP książka 14c.

11 - Le [tylko] głupc seje groch na piósku. NKPP głupi 228.

12 - Kto piasek plewami zasiewa, jak na łysinie włosów, tak wiele kóp miewa. NKPP

rola 13.

13 - Kto ma piaski, ma laski. NKPP piasek 3; por. Za lasem piasek, a za piaskiem lasek.

NKPP las 47.

14 - Z piasku bicza nie ukręci. NKPP bicz 13, tamże war., nadto Wit Baj 318, por. LL

1960/2-3/83.

ZAMÓWIENIA

15 - Pocieranie piaskiem i obmywanie wodą leczy: a. ukąszenia łasicy, b. żmii,

c. postrzał.

a. „[Zażegny wacz] zaczął rzecznym piaskiem z wolna pocierać uchlaną piętę. Czynił to

zawsze w jedną stronę, jak biegła fala, a przy tym głośno mówił: Boże Wszechmocny, ratuj

w przypadłości! Wszedł raz Pan Jezus w polną drogę, Uchlała go łasica w nogę, Piaskiem

pocierał, wodą obmywał, Świętą Trójcę i świętego Piotra Na ratunek wzywał. Piasek garścią

chodzi, Niech się jad rozchodzi. Woda płynie, Jad niech ginie. Dek Sier 168.

b. Scdł Pan Jezus ze świętym Piętrem drogą, święty Pietr się pozostał, a Pan Jezus

oberziol: - Chodź, Piętrze! Nie mogę, bo mie ukąsiła żmija w nogę, - Zatrzyj piaskiem, wymyj

wodą, Żadne żmijowe jady tobie nie zaszkodzą. ZWAK 1879/52, nadto war.: Bieg Lecz 110; Szlam

bez cembrowaną wodę, ugryzła mnie żmija w nogę. Piaskiem ścieraj, wodą zmywaj, Matkę

Boską na pomoc wzywaj. Po wykonaniu zabiegu, ... należy zmówić trzy razy Zdrowaś Mario.

LSE 1963/150; ... uszczypil go robaczek ... weźże piasku i wody, obmyj ten jad gadowy Bieg Lecz

110; Szła Najświętsza Panna drogą, Ukąsiła ją żmija w nogę. ((Weź piasku, wodą podlewaj.

Najświętszą Panienkę wzywaj!)). Bieg Lecz 108.

c. [Zażegnywanie zastrzału:] Sed(l) Pan Jezus z świętym Piętrem bez wodę, Uscypił

go po3łrzal w nogę. Weś-ze ty święty Piętrze piasku i wody, Zetrzyj postrzałowe jady, Niech

nie mają grzeszni ludzie ty N. N. przeszkody. ZWAK 1879/55, nadto war.: Bieg Lecz 222.

MODLITEWKI

16 — Kto te modlitewke mawiał będzie, Z Bogiem Ojcem w niebie będzie, Choćby miał

grzechów jak piasku w morzu, Jak gwiazd na niebie, Jak liści na drzewie. Kot Zn 79, por. teksty

412

PIASEK dokumentacja

41:5

określane jako „List niebieski", „List do Pana Jezusa" Kot Zn 216 i 459, „List św Michała Archanioła

Bożego" MAAE 1908/123.

PIEŚNI WESELNE

17 - [Pieśń śpiewana sierocie:] Ktoś po komorze chodzi i stuka, pewnie Marysia mamusi szuka, Oj

szuka, szuka, ręce zatamuje, gdzie sie mamusia moja znajduje? Pierwszy wianeczek - cztery deseczek,

drugi wianeczek - żółty piaseczek, trzeci wianeczek - zielona murawa, idź moja CÓruŚ, do Ślubu sama.

TN Wola Przybyslawska 1980, war.: LL 1961/4-6/66.

18 - Jedzie Jaś mój, jedzie, Już ci jest na piaskach - Nie wiezie poduszek, Będzie spat na trzaskach.

Pies Śl 1/122, war.: K 18 Kieł 138, K 19 Kieł 12, K 44 Gór 257; ... oj, wiezie mi trzywtczki, Oj, byz

korków na paskach. Hol Wes 90; ... wiezie mi buciki na zielonych paskach. MAAE 1908/174; Jedzieć

on, jedzie, po żółtym piasku, wiezie trzewiki na złotym pasku. K 40 MazP 129.

PRZEMOWY WESELNE

19 — Proszemy was o młodzieniaszka i o szkapine pod młodzieniaszka, żeby szkapina nie

była chuda, bo to do kościoła daleka droga, byłaby to wielka sromota, gdyby miał pan młody

wyciągać konia z błota, jeszcze więcej wrzasku niż z pijasku. Kul Wiel 3/143.

PIEŚNI MIŁOSNE

20 - Woda i piasek nierozłączni jak chłopiec i dziewczyna.

Prędzej się rozłączy Wodziczka z piaseczkiem, Niżeli ja się rozłączę Z moim kochanecz-kiem. Rog

Śląsk 202, Pies Śl 1/307, -vkamień.

21 - Woda/strumyk niesie/toczy drobny/biały piasek - chłopiec prosi dziew

czynę o spotkanie / rachuje gwiazdy / cierpi.

Idzie woda, idzie, drobny piasek niesie, czekaj mnie, frajerko, w smerkowym lesie. K 44 Gór 215,

ts. K 45 Gór 208; nadto war.: Idzie woda, idzie, drobny piosek tocy, gwiazd nie porochujes, wytazą ci

ocy. K 45 Gór 272; Strumyczek pod górą Biały piasek toczy - Co dla ciebie cierpię, Niech świadczą

me oczy. Pies Śl 1/395.

22 - Chłopiec wysypuje piaskiem dróżkę do dziewczyny, by zapewnić sobie

wzajemność.

Me mogą się dowiedzieć Ani się dopytać, Kaj ta dróżka do kochanki Piaseczkiem wysypać. Ej, ta

dróżka piaseczkiem, A chodniczek cierniem, Nie chodź do mnie ty, syneczku, Nierada cię widzę. Pies Śl

2/339.

23 - Chłopiec depcze piaseczek pod okienkiem dziewczyny.

Pod moje okienkę bioluśki piosecek, Coć mi go nadepce ten mój kochanecek. Pies Śl 2/529 tamże

war.

24 - Ścieżka, po której chodziła panna trawką/mchem zarosła, piaskiem

zawiała [= panna wychodzi za mąż].

Ja róże zerwie, nie będzie rosła, ji ta ścieżka, coś po niej chodziła, trawką zarosła. Trawką

zarosła, piaskiem zawiała, opowiedz mi, moja mamo miła, za kogoś mnie dala. TN Michalówka 1981,

war.: Krzyż Kuj 1/257, TN Wymysłów 1980.

25 - Na piasku stoi młyn/zamek, w którym mieszka dziewczyna.

A wiem ci ja piasecek, w tym piasecku mynecek ... W tym mynecku mynaza, ma-ć ta Kasię jak zaza.

K 18 Kieł 161; war.: Pod Selwaldem piaseczek, na piaseczku zameczek ... K 40 MazP 198, war.: K 12

Poz 319, K 25 Maz 42, K 48 Ta-Rz 148.

26 - Ile/siła piasku w morzu, tyle: a. miłości chłopca do dziewczyny; b. obłudy,

fałszywości, nieszczerości w dziewczynie, chłopaku; c. pozdrowień.

a. Re piasku w morzu, ile gwiazd na niebie, Tyle mam miłości, kochanko, do ciebie.

Lom Śląsk 382, war.: Rog Śląsk 143, Pies Śl 1/386, K 46 Ka-S 182, -^gwiazdy.

b. Ile piasku w morzu a dziurek w przetaku, tyle fałszywości jest w każdym chłopaku.

Piat Krak 197; war.: Ile piasku w morzu, ile gwiazd na niebie, tyle jest obłudy dziewczyno

u ciebie. K 6 Krak 454, ->gwiazdy.

c. Ile piasku w morzu a liści na drzewie - tyle ja posywam [posyłam] pozdrowień do

Ciebie ... Lud 1907/45; war.: Ile piasku w morzu i kwiatów na łące zasyłam ci, Jędruś, stówa

miłujące. LL 1972/1/53.

d. Sita piosku w morzu, tyla gwiozd na niebie, tyla przywiązania mom mała dla ciebie.

Silą piosku w morzu, tyla gwiazd na niebie, tyla tez w mych oczach, boś mię zdrajca, zdradził.

K 12 Poz 226.

e. Gdybym miał serc tyle, Piasku w morzu, Kiosków w zbożu, Jest ile, Wszystkie-ć te

polecę, Konlenl z lego, Ze cię sobie Przynęcę. Her Kai 2/53.

f. ICelo v moru pasku, a v leśe cetyny [igliwia], Telo razi poźrem do mojej dźyvciny.

MAAE 1898/74.

g. Choćby ich jechało jak we wodzie piasek, to jo bym wolała, żeby Wicuś przysedł]

Piat Krak 210; war.: Choć. bym wybzierala, Jek nad morzam psiosku, Już jo nie tuslysza Mego

Kuby trzasku. Stef WarmPś 3/13; Zęby was tu było, jak na morzu piasku, Nie było, nie będzie,

jak kochany Jasiu. MAAE 1908/176-177.

PIEŚNI ŻARTOBLIWE

27 - Czynności absurdalne: strzelanie piaskiem, grabienie go grabiami, koszenie

kosą, pływanie po piasku.

Kuose pijasek kuos-ile na górze Przitarskim. Biel Kasz nr 505; tamże war.: ... piasek.*jrabił

grabiami, makiem ptaki strzelał. K 12 Poz 303; Po wodzie chodził, po piasku plywal... K 50 Sa-Kr

318; nadto war.: ... wodę zagrabiał grabiami, ptaki piaskiem strzelał. TN Siennica Różana 1966.

28 - Leniwa(-y) dziewczyna/chłopak piasek grabi/wiąże/kosi.

a. Piasek grabiła, wodę wiązała, Po tej robocie tydzień leżała. ZWAK 1878/85; war.:

Grabie wuoda grablile w jez'orze Wjeleskim, kuose pjasek kuosile na guórze Przitarski. Kam

Pom 112, nadto war.: K 39 Pom 221, Stef WarmPś 2/55, K 40 MazP 162, K 15 Poz 196, K 20 Rad 207,

K 46 Ka-S 202.

b. Siano grabiła, piasek wiązała, po tej robocie tydzień leżała. NKPP robota 65, nadto

war.: LL 1961/1-2/47, K 9 Poz 242, K 25 Maz 244 i 245, Rog Śląsk 257, K 18 Kieł 167 i 168, K 6 Krak 58.

29 - Torba/górka/kupka piasku w kalinowym lasku [= dziewczyna, która nie

chce kochać chłopca).

Z tamtej strony lasku wisi torba piasku, chciałem pocałować, narobiła wrzasku. TN Gielczew

1978; war.: Niedaleko lasku była górka piasku, chciałem jo przedmuchać, narobiła wrzasku. Bart Lub

277; W kalinowym lasku, ... jest tam kupka piasku ... K 19 Kieł 44; Oj w kalinowym lasku, da na

kupecce piasku, chciałem z nią pozartować, da- narobiła wrzasku. K 25 Maz 200.

30 - Gąska je piasek.

Bo moja gąsecka skody nie zrobiła, piasku sie najadła, wody sie napiła. K 45 Gór 218, war.: K 45

Gór 221.

PIEŚNI SIEROCE

31 - Macocha posypuje sierocie chleb piaskiem.

Swym dzieciom smaruje [chleb], Mnie piaskiem posypuje. Rog Śląsk 238, —^popiół.

32 - Sierota chce być z matką w grobie - jest gotowa piasek jeść/łykać.

Puśćcie mię do siebie! O cóżbyś tam jadła, O cóżbyś tam pila? O cóż wy tam jecie, Cóż

tuy tam pijecie? Piasku się najem, I rosy napiję, Bożą manną żyję. Rog Śląsk 238, war.: K 22 Lecz

166; Będę piasek łykać, I tak jako i wy, ... Rosickę popijać. Lom Śląsk 238, [J. Kupiec] Pig Wyb 32.

33 - Sierota szuka w piaseczku matki i ojca.

Chodził ci Pan Jezus po proszonym chlebie, napotkał sierotkę, co w piaseczku grzebie. Czego-ż ty,

sierotko, w tym piaseczku szukasz? Ojca, matki szukam ... K 21 Rad 87.

PIEŚNI ZAWODOWE

34 - Piaskarz: a. wozi i sprzedaje piasek; b. żyje z piasku.

a. Ani ja, ani ty, Nie mamy roboty, Kupim sobie wózeczek, Będziem wozić piaseczek.

414

PIASEK - dokumentacja

PIASEK dokumentacja _______________ 415

ZWAK 1878/115, war.: K 1 Pies 356, K 41 Maz 111; ... będziem wołać: Piaseczek! Hej,

piasku [białego, wiślanego]! K 42 Maz 81, podob. K 24 Maz 80

b. Piaskarz jestem z mego rodu, z piasku żyję i dla niego. K 24 Maz 80, war.: K 42 Maz 81.

BALLADY

35 - Chłopiec przyprowadza dziewczynę na wielkie/białe/głębokie piaski i za

bija ją.

a. Zawędrowali ta ku mozu na piasek, Jaś sobie zanucił jako leśny ptasek. Pedziałbym

ci, Kasiu, kiebyś sie nie bała, dziewieć-em panienek wzuciuł do dunaja. K 45 Gór 20.

b. Jak przywędrowali w te głębokie pioski, Odpocznij, kochanko, ... Bo cię bolą nóżki.

Jak przywędrowali na głębokie morze, Przepłyń więc, kochanko, ... Nic ci nie pomoże. Pies

Śl 2/16; war.: ... wielkie piaski ...; ... białe piaski ... Pies Śl 1/14, 15, 16, Pies Śl 2/15, Rog Śląsk

79, 81; Jak przywędrowali na te białe piaski, - odpocznij, Wojtosku, boć mie bolą nozki. Lom

Śląsk 183.

36 - Dziewczyna wędruje po gorącym piasku szukając swego chłopca.

Poszła panna, poszła, po gorącym piasku, Odezwijże mi się, nadobny robaczku. ZWAK

1878/87, war.: K 40 MazP 401.

MITY KOSMOGONICZNE I BAJKI AJTIOLOGICZNE

37 - Bóg stwarzył ziemię posługując się piaskiem/ziemią.

[Bóg nakazał diabłu przynieść z dna morskiego piasek.] Diabeł za każdym razem wygłaszał imię

własne. Lecz woda z garści wypłukiwała mu piasek, dopiera nalegany przez Boga za trzecim razem

wygłosił imię «Jego». ... Z tej drobiny [piasku] stworzył Bóg ziemię. I dlatego dużo wody jest, a mało

ziemi, bo nie było z diablowego piasku (coś więcej) zrobić. Grzeg Spisz 65, zob. Krz PBL nr 2450; por.

rosyjskie wierzenie o stworzeniu ziemi z piasku przyniesionego z dna morskiego przez kaczkę. Lud

1933/120, -Uziemia, ->woda.

38 - „Bóg światła ... rzekł do wezbranej wody: «... ja na tobie ufunduje ziemię. Wodo opadnij:

ziemio powstań z nicości)). ... Bóg światła wziął dwa wieloryby, złożył je na krzyż i na nie zrzucił

kruszynę jakby ziarnko piasku, z którego na ich grzbietach rosła, coraz w górę wzrastała ziemia ..." K 7

Krak 4.

39 - Góry, kamieni, piach to wszystko to jest od początku ziemi. Jak to Bóg zakładał świat, jak to

wszystko sie stworzyło. Czap Mat 110.

40 - Na początku świata, gdy ludzie nie mieli się czem zająć, sypali sobie do włosów piasek, który

potem dla spędzenia czasu nawzajem sobie wybierali. Pan Bóg nie chcąc, aby ludzie tak bezczynnymi

byli, przemienił ten piasek, który sobie do włosów sypali, w te małe stworzeńka [wszy]. ZWAK

1881/180.

BAJKI I BAŚNIE

41 - Pierścień zmienia się w groch, w ziarenko maku, w ziarenko piasku. K 46 Ka-S 514.

42 - Ukręcenie liny z piasku/plew, by wydostać się z nieba. Krz PBL nr 1882, podob. Krz PBL nr

1921 II, Cisz Krak 247.

43 - Zadania niewykonalne: stawianie budynku z drobnego piasku / wicie bicza z piasku.

Mas mi za godzinę wystawić ładnom karcime z drobnego piasku i mas do każdego piasku wbić

gwóźdź na cal seroki i mas mi bic i bicisko z piasku zrobić ... ZWAK 1881/196, nadto war.: Kra PBL

nr 1174, por. Krz PBL nr 8251.

44 - Czarownica robi z wody konia i toczy siodło i uzdę z piasku. K 15 Poz 196.

45 - Bohater przebiera mak/proso i piasek by udowodnić swą niewinność lub zdobyć rękę panny.

a. [By oskarżony mógł udowodnić swą niewinność] król kazał zmieszać korzec maku i korzec

piasku i daje piecuchowi do przebrania ... ZWAK 1878/148, war.: K 42 Maz 518.

b. [By zdobyć rękę panny] dała mu [czarownica szewczykowi] jednego dnia do wybrania

korzec piasku pomieszanego z makiem ... K 17 Lub 193; podob. Kazał król zmieszać korzec prosa i

korzec piasku ... K 35 Prz 215, war.: K 8 Krak 45.

46 - Piasek przemieniony jest w złoto i srebro.

Mąż tej żaby nasypał jej [dziewczynie, która uratowała żabie życie] w fartuch piasku z kącika, i

kazał, kiedy wróci do domu, wysypać ukradkiem do skrzynki, nikomu nic nie mówiąc i nie pokazując. ...

zrobiła jak jej mówiono. Na trzeci dzień w skrzynce miała srebro i złoto. ZWAK 1878/141.

47 - Diabeł ukrywa pod piaskiem przyniesione na polecenie Twardowskiego

srebro. Krz PUL nr 8251, nadto K 5 Krak 336, Lud 1929/131, Lud 1956/552.

LEGENDY

48 - Na piasku objawia się obraz N. P. Marii.

Święta Panno! Tyś w Tursku laskami wsławiona, a nam grzesznym na Piasku jesteś objawiona, Tyś

sobie miejsce obrała, dla sług Twych się lokowała. K 10 Poz 380, war.: K 10 Poz 381, LL 1976/4-5/84.

49 - W pobliskich Lenartowicach kupił tamtejszy gościnny czyli kramarz, Jan Biadała

obraz tzw. kolderkowy z papieru, wyobrażający Najświętszą Marię Pannę z Dzieciątkiem,

Michała Archanioła, św. Barbarę i św. Katarzynę. ... Gdy [obrazek] zwilgotniał, położył go

Biadała na gałązkach od grochu pod swoją strzechą. Było to w wigilię Zielonych Świąt, w dniu

9 czerwca 1764 r. W chwili, gdy zadzwoniono na nieszpory, obraz uniósł się i poszybował

najpierw ku miejscowemu kościołowi, a następnie w stronę Turska, gdzie opadł i spoczął na

piasku, na czterech końcach arkusza oparty, w miejscu, gdzie obecnie w ogrójcu kościelnym

stoi figura Matki Boskiej. PSL 1971/3/141, por. K 10 Poz 140.

RELACJE POTOCZNE '■

50 - Ryba, która pływa sobie w morzu jakimś tam cudem wbije jej się ziarnko piasku,

po prostu za skórę. I to ziarnko piasku

ono potem, ... jakoś ze swego organizmu czymś tam

ukrąca. Po prostu ni może go wyrzucić, bo przecież

o co go wytrze, jino nosi w sobie. I to

czerpie jej organizm i rośnie wtedy perlą z tego. TN Gorajec 1984.

ZAPISY WIERZEŃ I PRAKTYK

51 - [W niektóre dni świąteczne lub przy innych specjalnych okazjach kobiety wysypy

wały piaskiem różnego rodzaju wzory na glinianej polepie zastępującej podłogę w chałupie

oraz przed wejściem do domu.] K 39 Pora 372, Kul Wiel 1/168 i 191, Kul Wiel 2/389, Karw Dobrz

124, 125 i 201, K 24 Maz 244, K 27 Maz 90, K 28 Maz 130, K 33 Chel 304, K 21 Rad 211, K 2 San 163,

188, Obr Bial 77-78, PSL 1948/2/8, PSL 1957/4/216, 218 i 222, PSL 1964/2/108, PSL 1966/1/38, Folk

Lodź 23-24.

BIBLIOGRAFIA: ATan Poet 2/466; Chev Dic 4/135-136; De Vries Dic 399; Etn Pol 2/33-34; For Sym 82; Herd Lek

120; Lur Slow 172; Tom Drz 24-25, 57, 64; Tom Kos 74-76, 79-90, 157-160; W6rt HofT 7/936-939

->BURZA, GÓRA, ISKRA, KAMIEŃ, LÓD, SREBRO, WIATR, WIR POWIETRZNY, WODA, ZIEMIA, ZŁOTO.

Joanna Szadura

416 ______________________ PIASKI

eksplikacja

PIASKI eksplikacja

417

PIASKI

Wstęp. Eksplikacja: Nazwy. Kategoryzacje i własności. Symbolika. Wygląd i formy występowania. Lokalizacja

i lokalizator.

Dokumentacja -►piasek.

W kulturze ludowej piasek jako ziemia nieurodzajna, podobnie jak kamienisty grunt

oznacza bezpłodność. Jest symbolem biedy.

W kulturze c h r z e ś c i j a ń s k i e j piasek symbolizuje jałowość i jest - podobnie jak

pustynia - krainą złego ducha, demonów, głodu i pragnienia For Sym R2.

= Piaski (zwykle w l.mn), w zgrubieniupiacJi, nazywa się też wodą cygańską 'piasek

jałowy, na którym nic się rodzić nie chce' K 26 Maz 352, por. też K 26 Maz Bi; cygieńska woda

znaczy głębokie i ogromne piaski ZWAK 1884/255; też dziadowską wodą K 26 Maz 367;

wydmuchem K 3 Kuj 50; lichym gruntem K 27 Maz 107. Na Kaszubach czarny piasek to

'ziemia względnie urodzajna na Helu', suchy, trupi piasek 'ziemia nieurodzajna nad

morzem' Sych SGKasz 4/241. Piaszczysty teren nazywany jest Turki/Turek lub Turkowe

Pole Hajd Nie 208, K 18 Kieł 7.

H O P. są rodzajem gruntu, ziemią uprawną, ale nieurodzajną Sych SGKasz 4/240, K

27 Maz 107, K 40 MazP 17; moja rola to scyrny [szczery] piasek, po żniwie to ino scyrne

pole K 2 San 265; por. K 3 Kuj 24, 150, K 20 Rad 246, K 33 Che! 346. Fraz. siać na piasku 'darmo pracować' NKPP

piasek 8.

P. są n i e u r o d z a j ne K 40 MazP 17, ZWAK 1879/3; j a ł o w e K 26 Maz 350, 352, K 4!

Maz 4, ZWAK 1879/3, 1882/87; na nich nic rodzić się nie chce K 26 Maz 352, Hajd Nie 209; gole

K 3 Kuj 149. W przysł. Lepij w lósku jak w piósku NKPP las 26.

Waga. P. są lekkie K 27 Maz 102, 103; sypkie K 27 Maz 107; lotne K 27 Maz 50, 63, K 41

Maz 4, ZWAK 1882/87, K 3 Kuj 26; zwiewne K 26 Maz 54.

Inne cechy: suche K 27 Maz 102, 103; miękkie K 26 Maz 51.

* Jest symbolem b i e d y , por. teksty: Ach wóla{ła)bych ich [iść] na Mary-jański(e)

Góry piasek osiwać, niżbych sie mia(la) Wark

oczkulam nazywać Sobr Tek

1/43-44.

® Barwa. P. bi ałe K 5 Krak 44; ŻÓ ł t e Hajd Nie 225, LL 1961/4-6/109, K 27 Maz 102;

żółtawe K 27 Maz 107; żółciutkie Kot San 162; szarawe K 9 Poz 301.

O f o r m a c h występowania: kawał K 39 Pom 6; obława K 9 Poz 29; smuga ZWAK

1879/3; fraz. morze, ocean piasku s SFr 1/665, K 5 Krak 336. P. tworzy zaspy K 5 Krak 44;

wydmy K 27 Maz 50, 107; nasypiska K 48 Ta-Rz 12.

A P. powszechnie na Mazurach K 40 MazP 17, K 28 Maz 22, K 3 Kuj 30: A kupił mi [trzewiki]

jeden na zielonych paskach, com je w tydzień zdarła na mazurskich piaskach K 21 Rad 3;

Mazurowie nase ... Chocia w piasku brodzo, lec ostrożnie chodzo

K 52 Br-Pol 507. Na MaZOWSZU, por. mazowieckie piaski K 24 Maz 317 i 319, por. K 27 Maz

44; A nie wiele mierzą [Mazowszanie], śmiejąc się uderzą; chocia w piasku brodzą, lec

ostrożnie chodzą K 24 Maz 319. Na Kurpiach zolty psiach majom i wedle chałupy 1 na

polu 1,1, 1961/4-G /109, por. Hajd Nie 225, K 27 Maz 63; Polesiu K 52 Br-Pol 33; Kujawach K 3 Kuj 30, K 4 Kuj

289; Helu K 39 Pom 6. Na pustyni K 7 Krak 15, K 5 Krak 336.

W legendzie na wierzchu skały, gdzie skąpiec pozwolił siać zboże swoim sługom K 18

Kiei 226. W moralnej powiastce o chłopie na tamtym świecie gromada owiec na szczernem

P. oznacza, ze chto na tym świecie jest szczemy, nie zazdrostny i hojny, a som na matem

poprzestaje, to i na tamtym świecie mieć będzie wszystkiego podostatkiem [sic!], że nadto

prawie K 3 Kuj 150.

Wedle przysł. tylko głupc seje groch na piósku li. Na P. uprawiasię zboża: pszenicę,

ŻytO K 27 Maz 47; łubin Kul Wiel 1/247, K 9 Poz 301, 302, K 10 Poz 51; kukurydzę K 10 Poz 51;

hreczkę K 16 Lub 70; koniczynę K 10 Poz 51; lucerniki K 10 Poz 51; gorczycę K 26 Maz 352;

kartofle K 39 Pom 6, K 16 Lub 70; buraki, cebulę 5;

Na P. powsz. lasy, w przysł. Kto ma piaski, ma laski 13, sosnowe K 3 Kuj 29, LL

1962/1-2/62, LI, 1962/3/42; Szpilkowe K 11 Poz 133, K 48 Ta-Rz 12, K 5 Krak 44, 336; bory K 41

Maz 4, ZWAK 1882/87; drzewa K 39 Pom 6, Kot San 122; krzaki K 26 Maz 54; krzaki rokitowe

K 7 Krak 126; krzaki jałowcowe K 5 Krak 44; dziewanna K 11 Poz 133; kozia broda K 11 Poz

133; grzyby zielonki Sobr Tek 2/6I.

Na P. powsz. d r o g a K 3 Kuj 75, K 4 Kuj 265; por. fraz. piaszczysta droga, ścieżka, tr-akt,

gościniec s SFr 1/665. W przysł. związanych z drogą Ten by za fenig siedem mil piaskiem

gnał 'w trudnych warunkach, brnąc w P.' NKPP grajcar 4d; fraz. brać piasek na kopyta

'uciekać' NKPP kopyto 2. W P. podobnie jak w błocie grzęzną konie i wozy 19, Hajd Nie

167, 168, K 9 Poz 33,'K 26 Maz 51, K 27 Maz 384; Jechałem przez pole, wyjechałem w piaski,

stanęły koniki, stanęły wałaski K 6 Krak 434, por. LL 1959/1-2/52; wierzy się, że konie

przeżegnane biczem znakiem krzyża wyciągają wóz z P. Hajd Nie 168, podob. K 9 Poz 33.

Motywem pieśniowym jest trudna wędrówka/podróż po P. 36, na P. patrzy dziewczyna

wyglądając swego ukochanego 18; po piaszczystej drodze wędruje dręczony pragnieniem i

spiekotą Pan Jezus ze św. Piotrem święt Nadr 333.

-►ZIEMIA

DOKUMENTACJA-+PIASEK

Joanna Szadura