Шакури Мухаммадджон. Хуросон аст ин чо
Подождите немного. Документ загружается.
Хуросон аст ин љо
ранг мехостанд бубинанд, онро аз рўи хосту ниёзи замон, аз рўи
табъу завќи миллат чи тарз тарњрезї мекарданд. Мо бояд бидонем,
ки маорифпарварон масъалањоеро, ки замони бўњронии охири
садаи нуздањ ва оѓози садаи бист пеш мегузошт, чи тавр њал
кардаанд, чи фикрњое пеш рондаанд, чи идеалњое, чи хадафњое
доштаанд. Посухи ин пурсишњо барои имрўзи мо зиёда зарур аст.
Таърихи тољикони Мовароуннањр чунон омад, ки дар
сарнавишти онњо оѓози садаи бист дар анљоми он такрор шуд.
Албатта, на айнан, балки аз баъзе љињатњо моњиятан таърих такрор
ёфт. Мо дар охирин дањаи ќарни бист боз дар оѓозгоњи роњи нави
таърихї ќарор гирифтем ва масъалаи интихобкорию гузиниши
таърихї пеш омад. Мо њоло ба пурсишњое аз ин ќабил бояд посух
биљўем, ки ба кадом роње бартарї бидињем? Барои имрўзу фардои
мо чи бояд авлавияту афзалият дошта бошад?
Маорифпарварон низ андаке пештар аз ин ва дар шароити
наздик ба имрўз мањз ба чунин суолњое љавоб љустаанд. Пас њатман
бояд бубинем, ки онњо чи посухњое ёфтаанд.
Чун аз ин дидгоњ ба мероси маорифпарварони тољик
менигарем, аз њама пештар мебинем, ки ба масъала бо љиддияти
тамом ва бо нињояти амиќбинї, аз роњи дарки фалсафии моњияти
замони худ ва масъалањои ояндаи миллат наздик шудаанд. Кўшише
дар роњи шинохти фалсафии замон муњимтарин нуќтае дар
маорифпарварии тољикист. Маорифпарварии тољикї пеш аз њама
таълимоти фалсафист, ки асосњои маънавию ахлоќии љомеа ва
фардои онро мељўяд, тањкурсии илмию назарии як эњёи миллиро
пайгузорї мекунад. Ва баъзе аз маорифпарварон бештар рў ба сўи
фардо доштанд, ѓами фардоро бештар аз ѓамњои он рўзи худ
мехўрданд.
Мутаассифона, чунин тамоюли маорифпарварии тољикї њануз
амиќан дарк нашудааст.
123
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
Он гоњ ки Бухоро зери њукми русњо даромад ва муносибатњои
тозаи иљтимоъиву иќтисодї оѓоз ёфта, роње ба сўи як давраи нави
таърихї аз дур намоён шуд, Ањмади Дониш ба андўхтањои афкори
фалсафї такя оварда, ба тањлили њартарафаи рўйдодњои воќеияти
иљтимоъї ва равандњои таърихї пардохт. Вай бо пайдо овардани
моњияти руйдодњо, бо дарки фалсафии вокеъияти рўз фардои
эњтимолиро пай бурдан хост, то ба мазмуну мўњтавои иљтимоъиву
маънавии љомеаи оянда таъсир расонад, ояндаро ба љараёни
матлуб равона созад.
Тадќиќи бадеъии Дониш бештар доѓтарин масъалањои њаёти
иљтимоъї ва ахлоќу одоби муосирони худро дахл кардааст ва бо
нозукбинии реалистї анљом ёфтааст. Устод Айни таъкиде дорад, ки
чун соли 1901 ба шарофати ѓамхорињои Садри Зиё (1865-1932)
нахустин бор бо китоби Ањмади Дониш «Наводир-ул-ваќоеъ»
шинос шуд, гуфтааст, ки он љо рўйдодњои воќеъии замонро «бо
тасвири реалї - бо тасвире, ки худ дар зиндагї дида будам, дидам»
1
.
Ба пиндори мо њаќ ба љониби он адабиётшиносон аст, ки осори
адабии Донишро ба реализми маорифпарварї нисбат додаанд.
Тасвири воќеъияти Бухоро, манзарањои назаррабои зиндагии
мардумони Русия, назари диќќаткорона ба урфу одат ва
тасаввуроту аќидањои аврупониён, ки дар навиштањои Ањмади
Дониш мебинем, барои муќоисатан аз назар гузаронидани
шароити иљтимоъии мухталиф имкон фароњам овард. Чашмандози
Дониш пургустариш ва њамаљўй буда, љомеаи Бухоро ва баъзе
љињатњои њаёти кишварњои дигарро фаро гирифтааст. Дар
«Њикояти Њољї» яке аз персонажњо, ки фарангист, мегўяд: «Моро
аз лавозим аст, ки тањќиќи милали ањли олам кунем ва сара аз саќат
маълум кунем».
2
Ин аст, ки Ањмади Дониш фарќ кардани сара аз
1
С. Айнї. Куллиёт, љ. 7, сањ 445-446.
2
Ањмади Дониш. Наводир ул-ваќоеъ, ќ.1. - Душан6е, 1988, сањ. 153.
124
Хуросон аст ин љо
саќат, яъне шинохти њаќиќатро вобаста ба густариши нигоњ ба
фарогирии «милали олам» медонад, паси сар кардани мањдудбинї
ва дарбастагии феодалиро яке аз шартњои расидан ба њаќиќати
зиндагї мешуморад.
Вобаста ба ин дар эљодиёти Ањмади Дониш, чунонки дар
адабиёти маорифпарварии бисёр халќњо дида мешавад, мавзўъи
сайру саёњат мавќеъи муайян пайдо кард. Тасвири сафарњои хориљї
ва аљоиботи кишварњои дуру наздик дар чанд љои «Наводир-ул-
ваќоеъ», масалан, дар бобњои 5,6,7,8 ба назар мерасад. Ин
тасвирњои Ањмади Дониш ба ривољи жанри бостонии сафарнома
мусоидат кард. Асари Рањматуллоњи Возењ «Савонењ-ул-масолик ва
фаросих-ул- мамолик» (1887) ва Мирзо Сирољи Сирољї «Туњафи
ањли Бухоро» (1910) ва ѓайра ба вуљуд омад. Асари Абдуррауфи
Фитрат «Баёноти сайёњи њиндї» (1912) шакли «сафар дар ватан»-ро
дорад. Бо ин асарњо бењтарин анъанањои жанри сафарнома давом
ёфт: на аљибу ѓариб ва рўйдодњои хориќулъода, балки чигунагии
тарзи зиндагии мардум ва маъмулоти кишварњои гуногун дар
маркази диќќати муаллифон ќарор ёфтааст, ки ба диди мардуми
Бухоро аљиб менамояд. Диќќати Ањмади Донишро вежагињои
тафаккури русњо ва аврупоиён, симои ахлоќии онњо ва тарзњои
кишвардорї ба худ кашидааст. Мирзо Сирољи Њакими Сирољї ба
тасвири батафсили тартиботи иљтимоъии кишварњои Шарќу Ѓарб
ва муќоисаи ин тартибот бештар диќќат дода, аз фарњанги
кишварњои Аврупо, ки дар Вена, Будапешт, Берлин, Порис ва
Лондон дида буд, ба ваљд омада, бо њайрату мафтунї ќалам
рондааст. Ободиву зебої ва тартиботи шањрњои Аврупо, одоби
муомилаи мардуми он ва ѓайра дар назари Сирољї ѓайриодї ва
боварнокарданї буд ва онро на бо назари бегонагї, балки бо
хайрхоњї тасвир карда, њарчи некї ва нишонањои одамияти баланд
дида бошад, таъкидан ба тасвир овардааст. Вай аз таассуби динї
дур аст. Муносибати ў ба он чи дар Аврупо дид, аз аќли салим, аз
125
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
кўшиши донишандўзї ва дороиафзоии ботинї сарчашма
гирифтааст, муносибати ќадршиносонаи як марди фарњангї ба
тамаддуни баландест.
Бо чунин назаре нигаристан ба Ѓарб ва Русия на танњо ба
Сирољї хос аст, балки бисёр маорифпарварони дигар низ аз
аќибмондагї рањої ёфтани Осиёи Миёнаро алоќаманд ба
фарогирии фарњанги пешќадами аврупої медонистанд ва умед
доштанд, ки фарњанги аврупої пеши чашми мардуми Осиёи Миёма
як дунёи нави љолиб хоњад кушод, фикру андешаи тоза, тасаввуроти
наве дар бораи ин ки зиндагї ва љомеа чи гуна бояд бошад, хоњад
овард. Аз ин рў барљастатарин намояндагони адабиёти љадида
Абдулќодири Шакурї, Бењбудї, Аљзї, Фитрат, Асирї, Айнї ва
дигарон таблиѓгари маданияти Аврупо буданд.
Чунонки мебинем, баррасии диќќаткоронаи воќеъияти рўз ду
самт дошт: аз як тараф воќеъияти иљтимоъии кишвари худ ва аз сўи
дигар кишварњои Шарќу Ѓарб, хусусан Русия ва Аврупоро тањќиќ
карданд. Аќидањои маорифпарварон дар асоси баррасии
муќоисавии доманадори замони худ - баррасии низоми иљтимоъиву
сиёсї, иќтисодї ва фарњангии гуногун, њатто хилофи якдигар
ташаккул ёфта буд. Нахустин бор дар таърихи афкори фалсафии
Осиёи Миёна таљрибаи иљтимоъиву фарњангии Русия ва Ѓарб бо
љиддияти тамом ба доираи назар даромада, дар ташаккули аќидањо
наќше гузошт. Густариши чашмандоз, бартараф гардидани
дарбастагии феодалї, ба чашми ибратљўй нигаристан ба мардуме,
ки фарњанги гуногун ва дину оини мухталиф доранд, боиси
камолоти фалсафаи иљтимоъии маорифпарварон гардид.
Дигаре аз муњимтарин хусусиятњои маорифпарварии тољикї чи
дар садаи 19 ва чи дар ибтидои садаи 20, ба хусус дар Бухоро ин
буд, ки тањќиќи пургустариш ва ќиёсии воќеъияти рўз бо тањќиќи
таърих баробар идома дошт. Таърих ањамияти вежа пайдо кард.
Нахуст Ањмади Дониш ба таърихи кишвар мурољиат намуд. Вай
126
Хуросон аст ин љо
дар «Рисола» ном асараш гузаштаи наздик - таърихи сулолаи
манѓитияро бо амиќбинии тањлилї ва сахтгўии танќидї аз назар
гузаронид, он тарзи вилоятдориро, ки туркњои манѓитї рўи кор
оварданд, асосан ѓайри ќобили ќабул донист ва тарзњои наве љуст.
Ањмади Дониш зарур донист, ки «низоми дували хориљї дар ин
давлат љорї шавад, яъне давлати салотини Мовароуннањр»
1
ва
ният дошт, ки «рисолае таълиф кунам, ки мураккаб бошад ба назми
ўзбакї ва фарангї»
2
ва асаре ба номи «Рисолаи низомия» навишта,
«низоми мураккаб ба русї ва ўзбакї»-ро баён намуд.
3
Таърих диќќати њама пайравони Ањмади Донишро ба худ
кашида буд. Мирзо Азими Сомї (1837-1909), Абдуррауфи Фитрат,
Садриддини Айнї дар таърих асарњое таълиф карданд, Шарифљон-
махдуми Садри Зиё чанд рисолаи таърихї навишта мазмуни баъзе
таърихномањои машњурро хулосатан баён намуд ва ба баъзе
таърихномањои нодири давраи охир иловањои муњим даровард.
Мурољиат ба таърих - њодисаи ќонунманде дар даврони
таљаддуди љомеа мебошад. Маќсад аз рў овардан ба таърих
амиќтар сар фурў бурдан ба моњияти зиндагии кунунист. Аз таърих
ба пурсишњои рўз љавоб мељустанд, решањои амиќрафтаи
масъалањои замонро пайдо кардан мехостанд. Бовар доштанд, ки
нурафкани таърих роњи имрўзу фардоро то андозае равшан хоњад
кард.
Тањќиќи воќеъияти муосир бо бисёре аз алоќамандињои
дохилию хориљї ва шарќию ѓарбии он ва ба њам овардани ин
тањќиќ бо баррасии таърих доираи биниши маорифпарваронро
бештар густариш дод, пояњои афкори иљтимоъиву фалсафии
онњоро устувор намуд.
1
Иќтибос аз: Р. Њодизода. Ањмади Дониш. - Душанбе, 1976, сањ. 58.
2
Ањмади Дониш. Наводир ул-ваќоеъ, ќ. 2. - Душанбе, 1989, сањ. 110.
3
Ањмади Дониш. Рисола. «Сарват». -Душанбе, 1992, сањ 83.
127
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
Шавќу њавас нисбат ба фарояндњои иљтимоъиву сиёсии
гузашта фаќат як љињати таърихияти назари Ањмади Дониш, боз
њам љузъи њаљман камтари он буд.
Дар эљодиёти Ањмади Дониш навъи дигари таърихият - дигар
як љанбаи назари таърихї, ки онро биниши таърихии маънавї
метавон номзад кард, ба ѓоят борвар омад. Фарњанги маънавии
миллат ва таърихи он бештар аз њама мавриди андешањои ў ќарор
ёфта буд.
Вай бо биниши таърихии фарохгире масъалањои фарњанги
маънавиро аз даврањои аввали исломият то садаи 19 аз назар
гузаронидааст. Умдатарин масъалањои бунёдии ислом, таърихи
фалсафа, тасаввуф, фиќњ калом, ахлоќ ва ѓайра дар «Наводир-ул-
ваќоеъ» баррасї шудааст. Вай баъзан ба аќидањои фалсафї, ахлоќї
ва иљтимоъиву сиёсии имом Ѓазолї, Алии Њамадонї, Насириддини
Тўсї, Хоља Ањрор, Абдурањмони Љомї, Абдулќодири Бедил ва
дигарон муфассалан таваќќуф менамояд, њамеша аз осори Хайём,
Саъдї, Њофиз ва мутафаккирони дигаре иќтибос меорад.
Ин њама таваљљўње, ки Ањмади Дониш нисбат ба гузашта
дорад, нишон медињад, ки ў фаќат нисбат ба аќидањои баъзе
андешапардозон, фаќат нисбат ба чанде аз гароишу тамоюлоти
замонњои гузашта алоќамандї зоњир накардааст, балки бисёре аз
таълимоти фалсафї ва фарњанги маънавии асрњои пешин љамъан ва
ба яклухтї мавриди мулоњизоти ў ќарор ёфтааст. Ба назар мерасад,
ки Дониш баъзе аз риштањои асосии рушди маънавии миллатро дар
чандин аср саросар ба андеша гирифта ва мувофиќи дархости
замони нав аз назар гузаронида, хулосањои умумї баровардан ва
љамъбаст кардан мехоњад. Андешапардозињои Ањмади Дониш
хусусияти љамъбандї дорад.
Бешак, њаргиз тасодуф нест, ки Ањмади Дониш ба осори Мирзо
Абдулќодири Бедил эњтироме вежа дошт. Вай навиштањое дорад,
ки фаќат аз тафсири баъзе байтњои Бедил, аз тањлили баъзе
128
Хуросон аст ин љо
рубоъиёти ў, ки аз фањм дур аст, аз тавзењи бархе аз аќидањои
фалсафии вай иборатанд. Сабаби асосии ин ихлосу эњтироми
Дониш нисбат ба Бедил шояд он аст, ки Бедил низ дар садаи 18
кўшиш дошт асосњои фалсафаи њастї, тамоюлоти умдаи рушди
маънавии олами ислом ва Њиндро бо чашмандози густурда фаро
бигирад ва дарк бикунад. Ба гумони ќавї њамин фарохбинї ва
хусусияти љамъбастии назари фалсафии Бедил боиси таваљљўњи
вежаи Ањмади Дониш шуда буд. Осори Бедил барои ин ки
андўхтањои маънавии асрњо тибќи дархостњои рўз аз нав дарк
шавад, ба Ањмади Дониш ёрмандї мекард.
Кўшиши љамъбасту натиљагирї ва таљдиди назар дар мавриди
таърихи гузашта аз муњимтарин нишонањои њар давраи нави
таърих ё наздик расидани он аст. Ин, ки таљдиди назар ва
љамъбасти таърихї аз кадом дидгоње сурат гирифт, аз таърих чињо
љустанд ва ба кадом пурсишњо посух хостанд, гоњ баъзе хусусиятњои
давраи нав ва мазмуну мўњтавои иљтимоъиву маънавии онро таъин
мекунад. Пурсишњое, ки аз таърих мекунем, одатан њангоми
тањќиќи фарояндњои иљтимоъии муосир, њангоми љустани решаи
онњо пайдо мешаванд, аз хоњиши фањмидани чигунагии рафти
минбаъдаи замон, аз хоњиши равона кардани он ба љараёни
матлубе сар мезананд. Дар ин маврид рафти тањќиќи таърихї ва
натиљањои ин тањќиќ вобаста ба он хоњад буд, ки аз даврони кунунї
чиро муњимтарин масъалае ва чизи асосї медонем, аз он чи суолњое
берун меорем ва ба таърих менигаронем.
Ба ин муносибат ба таъкид бояд гуфт, ки Ањмади Дониш ва
баъзе пайравони ў муњимтарин хусусиятњо ва вежагии воќеъияти
иљтимоъии муосири худро дуруст муайян карда буданд ва аз ин љо
имкон ба даст оварданд, ки аз таърих љиддитарин пурсишњое
бикунанд, посухњои пухта бигиранд ва дар ин асос вазифањои
муњимме пеши ањли љомеа бигузоранд.
129
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
Пас он масъалаи асосї, ки Ањмади Дониш ва дигар
маорифпарваронро ба бозљустњои таърихї бурда буд, кадом аст?
Маълум аст, ки Ањмади Дониш дар асарњояш инкишофи
иљтимоъии Бухорои замонашро хеле бо вусъат инъикос додааст ва
инро муњаќќиќон њамаљониба ќайд кардаанд. Фитрат њам дар оѓози
ќарни бист дар китоби «Мунозира» (1911) ва «Баёноти сайёњи
њиндї» (1912) муносибатњои иљтимоъиву иќтисодиро амиќан
тањлил карда, вазъи саноати пешаварию косибї, кишоварзї,
фарњангро як-як нишон дод. Як фарќи маорифпарварони Бухоро аз
љадидони Туркистон он аст, ки масъалаи давлатдорї ва низоми
давлатиро низ аз чанд љињат мавриди баррасї ќарор доданд. Бисёр
масъалахои дигаре, метавон гуфт, ки њар чи ба њаёти онрўзаи халќу
кишвар дахл дошт, њама ба доираи диќќати маорифпарварон
даромадааст.
Аз ин миён масъалае њаст, ки ба хусус диќќати
маорифпарварони Бухороро бештар аз њама ба худ кашида,
њамаљониба баррасї шудааст. Ин њам масъалаи маънавият аст.
Масъалаи асосии эљодиёти Ањмади Дониш ва Абдуррауфи Фитрат
масъалаи њастии маънавии инсон ва љомеа мебошад.
Аз њамин сабаб аст, ки Ањмади Дониш аз таърих бештар ба
фарњанги маънавї - асосњои ислом, таърихи фалсафа, калом,
ирфон, ахлоќ ва монанди инњо, ба таълимоти Ѓазолї, Алии
Њамадони, Љомї, Бедил ва ѓайра диќќат дода буд. Назариёти
фалсафию ахлоќии худи ў дар натиљаи њамин баррасии роњи
чандинасра ва тањлили тамоюлоти иљтимоъиву ахлоќии замони
муосир ташаккул ёфтанд.
Маќсад аз он љўяндагињои Ањмади Дониш ин буд, ки шахс ва
љомеа ба худшиносии маънавї бирасанд ва «халќ бидонанд, ки
130
Хуросон аст ин љо
барои чи омаданд ва бар чи буданд ва чи карданд».
1
Маќсад
таъмини худогоњии маънавии миллат буд.
Алњаќ, дида ба њоли худ ва њоли љањон бояд кушод, то моњияти
њастї аён гардад. Тааммуќписандї дар мавриди огоњї аз њоли худ
ва дигарон ба сари худшиносї меорад ва роњи ислоњи кори худ
намоён месозад.
Абдуррауфи Фитрат низ худогоњии маънавиро маќсади асосї
медонист. Вай гуфтааст: «Њаёт амри маънавист… ва барои ин ки
дар хусуси осори њаётияи банї-одам фикре пайдо кунем, бояд ба
таърихи башарият мурољиат намоем».
2
Чанде пештар аз ин ў
хонандагонро даъват карда буд, ки «ба таърихи аслофатон руљўъ
намоед»
3
ва њамоно таърихи рушди маънавии миллатро дар назар
дошта, ќариб дар њар асаре, хусусан дар «Рањбари наљот» (1915)
такя ба таърих оварда ба њалли муњимтарин масъалањои љомеа
пардохтааст.
Идеалњои иљтимоъии равшангарони барљастаи тољик аз њамин
дарки амиќи бунёди маънавии њастии инсон њосил шуда буд. Онњо
љомеаи ояндаро низ аз њамин дидгоњи маънавї медиданд ва
мехостанд, ки марњилаи тозаи таърихи халќњои Осиёи Миёна
даврони пирўзии маънавият бошад: Вазифае, ки равшангарон дар
садади иљрои он буданд ва љомеаро ба иљрои он сафарбар кардан
мехостанд, устувор намудани пояи маънавии зиндагонї буд.
Бисёр мебинем, ки маорифпарварон дар навиштањои худ аз
паст рафтани маънавият дар љомеа, аз ривољ ёфтани бемаънавиятї
шикоят мекунанд. Ин аст, ки рў овардан ба таърих аз хоњиши
бозгаштан ба оѓозгоњњои маънавї, расидан ба асли маънавии худ
зарур омада буд, то ки давраи навини таърихи миллат аз аввал поя
бар маънавияту ахлоќи аслї дошта бошад.
1
Ањмадин Дониш. Наводир ул-ваќоеъ, ќ. 2, сањ. 284.
2
Фитрат. Рањбари наљот, «Садои Шарќ», 1992, № 7-8, сањ. 21.
3
Фитрат. Мунозара. - Душанбе, 1992, сањ. 19.
131
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
4
Ба назар мерасад, ки он маќсадњо, ки пешќадамони
равшангарї доштаанд, он вазифањо, ки равшангарон пеши ањли
љомеа гузоштаанд, дар оѓози ќарни бист мукаммалтар аз њама дар
саввумин асари Абдуррауфи Фитрат рисолаи «Рањбари наљот» баён
шудааст. Ин рисола гувоњї медињад, ки Фитрат ба анъанањои
чандинасраи њаёти маънавии миллат, ба бозљустњои маънавии
Ањмади Дониш садоќате дошт ва он анъанањоро давом додан
мехост.
Аз унвони ин рисолаи Фитрат маълум аст, ки ў ба мавзўъи
растагорї ва наљот, ки дар даврони эњёи миллии Эрон, дар ањди оли
Сомон ањамияти вежа пайдо карда, Фирдавсї, Ибни Сино ва дигар
баёнгарони афкори фалсафї ва иљтимоъиву сиёсї гаштаву
баргашта онро дахл кардаанд, рў овардааст. Чунонки дар садаи 9-
10 - дар замони Сомониён масъалаи растагорї (рањої ва наљот)-и
иљтимоъї аз муњимтарин масъалањо буд, дар охири ќараи 19 ва
аввалњои ќарни 20 низ зарурати наљот додани миллат, зарурати
эњёи миллї пеш омад ва баъзе равшанфикрон эњсос кардан
гирифтанд, ки ё баробари башарияти пешќадам роњ паймудан
хоњем омўхт ё мањв хоњем шуд.
Маорифпарварон ояндаи љомеаро дар чорчўби њамин
барномаи растагорї тарњрезї кардаанд. Аљзї гуфта буд:
Агар аз зиндагї доред уммед,
Урупо њарчи медонад, бидонед
1
1
Сиддиќии Аљзї. Анљумани арвоњ. Тифлис, 1331-1913, сањ. 19.
132