Беларуская мова. Прафесійная лексіка

Подождите немного. Документ загружается.

выніку прыпадабнення па форме, функцыі, становішчы. Напрыклад,

пераасэнсаванне значэння слова кубак – 1) ‘невялікая, звычайна з

ручкай, фарфоравая, гліняная ці іншая пасудзіна для піцця’, 2) ‘ваза

з каштоўнага матэрыялу, што ўручаецца пераможцу ў спартыў-

ным спаборніцтве як прыз’; слова барометр – 1) ‘прылада для вы-

мярэння атмасфернага ціску’, 2) ‘паказчык, які адлюстроўвае стан

рынку, паказчык дзелавой актыўнасці’ [6]. Параўнаем таксама уцёкі ка-

піталаў, дрэва мэт, парасон цэн, нажніцы цэн, рай банкаўскі,

партфель абмежаванняў, лячыць інфляцыю, уцёкі ад грошай,

партфельная інвестыцыя, плавальны валютны курс, партфель

актываў, інвестыцыйны клімат, жывы мяч, мёртвы вугал, утоп-

ліванне іграка, эластычныя ногі, чараўнік мяча, бетонная аба-

рона, выключыць саперніка з гульні, зборная зорак і інш.

Перанос гатовага тэрміна з адной галіны навукі ў другую з

поўным ці частковым яго пераасэнсаваннем і ператварэннем у

міжгаліновы амонім атрымаў назву транстэрміналагізацыя [7,

с. 27]. Напрыклад: лаўка – ‘прыстасаванне для сядзення на некалькі

чалавек у выглядзе нешырокай дошкі на слупках або ножках’ (лаў-

ка для запасных, лаўка для штрафнікоў) і лаўка – ‘невялікая ган-

длёвая ўстанова, невялікі магазін’; бык – ‘самец буйной рагатай

жывёлы, дзікай і свойскай, бугай’ [6] і бык – ‘удзельнік таргоў, які

чакае павышэння цаны і іграе на павышэнне цаны на біржы’ [5].

Не ўсе лінгвісты пагаджаюцца з лексіка-семантычным споса-

бам словаўтварэння: абапіраючыся на той факт, што гэтым споса-

бам фармальна новыя словы не ўзнікаюць, яны адносяць яго да

лексікалогіі, дзе разглядаюцца з’явы мнагазначнасці і аманіміі.

Агульныя рысы з тэрміналагізацыяй (фанетычна новае слова не

ўзнікае) мае канверсія – пераход тэрміна з адной часціны мовы ў

другую, у прыватнасці, пераход прыметнікаў і дзеепрыметнікаў у на-

зоўнікі (пераход любой часціны мовы ў назоўнікі называецца субстан-

тывацыяй). Напрыклад, дадзеныя, асуджаны, ваеннаабавязаны,

зняволены, непаўналетнія, накладная, павераны, падабаронны,

падазроны, беспрацоўныя, суправаджальная, двайны, бакавы,

дапаможны блакіруючы, дапаможны нападаючы, асноўны

блакіруючы і пад. Некаторыя даследчыкі (у прыватнасці, Л.А. Анта-

нюк) субстантывацыю адносяць да марфалагічнага спосабу і ўключаюць

у асобны разрад нульсуфіксальных тэрмінаў [1]. Думаецца ўсё ж, што

тэрміны тыпу дадзеныя ўтварыліся шляхам канверсіі і адносяцца да

марфолага-сінтаксічнага спосабу: гэтыя тэрміны змянілі сваё значэн-

не, паколькі сталі абазначаць канкрэтныя прадметы, а не іх прыметы, і

ў сказе гэтыя адзінкі выступаюць у ролі дзейніка або дапаўнення.

Найбольш прадукцыйным спосабам з’яўляецца тэрмі-

наўтварэнне (марфалагічны спосаб), якое адрозніваецца ад звы-

чайнага словаўтварэння перавагай пэўных кампанентаў і мадэлей.

На думку Л.М. Шакуна, марфалагічны спосаб словаўтварэння

больш правільна падзяляць на дзве разнавіднасці: афіксальнае

словаўтварэнне, бязафікснае словаўтварэнне (складанне асноў і

слоў) [8, с. 95]. Некаторыя даследчыкі складанне асноў і слоў уклю-

чаюць у марфалагічны спосаб толькі з пэўнымі агаворкамі, а нека-

торыя адносяць да сінтаксічнага спосабу словаўтварэння.

Пры афіксацыі тэрмінаў да ўтваральнай асновы (слова) да-

лучаецца дэрывацыйны афікс (або афіксы). У залежнасці ад іх віду

адрозніваюць суфіксальнае (вынослівасць), прэфіксальнае (не-

вялікі), прэфіксальна-суфіксальнае (адваротны), прэфіксальна-нуль-

суфіксальнае (бясконцы) словаўтварэнне і нулявую суфіксацыю

(адказ, бег, выпуск, выкуп, вывад, выбар і пад.).

Пры суфіксацыі асабліва прадукцыйныя наступныя суфіксы

тэрмінаў-назоўнікаў:

1) -нн-, -енн- (-энн-) са значэннем апрадмечанага дзеяння:

абагульненне, абазначэнне, абгрунтаванне, абстрагаванне,

папярэджанне, распараджэнне, раскраданне, дарэнне, дазнан-

не, памілаванне, абарачэнне, аб’яднанне, адхіленне, планаван-

не, пагашэнне, размеркаванне, пагадненне, страхаванне, пе-

раключэнне, перагульванне, паражэнне, перакідванне, папя-

рэджванне, расціранне і інш.;

2) -асць- з адцягненым значэннем: злачыннасць, акалічнасць,

суб’ектнасць, калегіяльнасць, халатнасць, ліквіднасць, адказ-

насць, карыснасць, схільнасць, вартасць, транзітыўнасць,

бесперапыннасць, настойлівасць, няздольнасць, скакучасць,

выніковасць і пад.;

3) -ацыj- (-цыj-): індэксацыя, асацыяцыя, дэпартацыя, ідэн-

тыфікацыя, інвестыцыя, верыфікацыя, дэкларацыя, канфіска-

цыя, нацыяналізацыя, аперацыя, інкасацыя, каардынацыя, квалі-

фікацыя і інш. Тэрміны з суфіксамі –ацыj- (-цыj-), якія маюць зна-

чэнне выніку дзеяння без працэсуальнай прыкметы, трэба адрозні-

ваць ад тэрмінаў са значэннем адцягненага дзеяння з суфіксам -нн-:

кампіляцыя і кампіляванне, індэксацыя і індэксаванне і г.д.;

4) -льнік- (-нік-) са значэннем актыўнай часткі абсталявання:

пераўтваральнік (преобразователь), паглынальнік (поглоща-

тель), размеркавальнік (распределитель), паказнік (показатель),

кідальнік (метатель), уладальнік (обладатель), аглядальнік

спартыўны (обозреватель спортивный), назіральнік (наблюда-

тель), парушальнік (нарушитель) і інш. Такія тэрміны адпавяда-

юць рускім лексемам з суфіксам -тель-. У беларускай мове ў сферы

функцыянавання часам сустракаюцца адзінкі з суфіксам -цель-, але

лінгвісты лічаць такія ўтварэнні (тыпу разбавіцель, праявіцель,

арэндадацель) адхіленнем ад уласна беларускай мадэлі ўтварэн-

ня [7];

5) -ент- (-энт-), -ант-; -ар- (-яр-), -іст (-ыст) у найменнях

асоб: камерсант, камітэнт, канкурэнт, контрагент, кансуль-

тант, рэквірэнт, рэмітэнт, трасант, эмітэнт, жырант, арэн-

датар, аўдытар, дэпазітар, дыстыб’ютар, інвестар, кансіг-

натар, ліцэнзіяр, спонсар, хэйджар, тэнісіст, футбаліст, хра-

наметрыст, чвэрцьфіналіст, бадмінтаніст, баскетбаліст, ха-

кеіст і пад.

Для прыметнікаў прадукцыйнымі з’яўляюцца суфіксы -н-, -ов-

(-ав-): (акрэдытыў) адзыўны, пераводны, пацверджаны, рэзер-

вовы; (акцэпт) чэкавы; (баланс) плацёжны, актыўны, разліко-

вы; (вэксаль) бланкавы, камерцыйны, пераводны, фінансавы;

(даход) валавы, гарантаваны, працэнтны, рэнтавы; (блок) зон-

ны, актыўны, групавы і інш. Трэба адзначыць, што ў сферы фікса-

цыі таксама назіраецца варыянтнасць адзінак з адзначанымі суфік-

самі. Напрыклад, выбарачны і выбаркавы, блочны і блокавы, па-

сылачны і пасылкавы (гандаль) і інш. У такіх выпадках рэкамен-

дуецца пераважна выкарыстоўваць суфікс -ав-.

Выкарыстанне ў дзеясловах суфікса -ірава- (-ырава-) у тэа-

рэтычнай літаратуры выклікала вострую палеміку. Адны даслед-

чыкі (Г.У. Арашонкава, А.М. Булыка, У.В. Люшцік, А.І. Падлужны)

не адмаўляюць выкарыстанне суфікса, яны згаджаюцца з думкай

М.С. Васілеўскага, што ўжыванне або неўжыванне суфікса -ір- у

беларускай мове «залежыць як ад крыніцы запазычанняў, так і ад

шляхоў іх пранікнення ў беларускую мову. Калі крыніцай запазы-

чанняў з’яўляецца нямецкая мова і слова прыйшло ў беларускую

мову непасрэдна з яе або не праз польскую мову, то звычайна гэта

слова захоўвае -ір-. Калі ж крыніцай запазычання з’яўляецца фран-

цузская мова і яно адбылося праз польскую мову, то часцей за ўсё

суфікс -ір- выпадае» [7, с. 163].

Іншы пункт погляду знаходзім у І.І. Бубновіч, Т.А. Сухой,

П.А. Міхайлава, якія цалкам адмаўляюць выкарыстанне названа-

га суфікса [3].

Думаецца, што мэтазгодна прытрымлівацца трэцяга пункту

погляду даследчыкаў, якія лічаць, што суфікс -ір- (-ыр-) мэтазгод-

на выкарыстоўваць, калі:

1) без гэтага суфікса ўзнікае аманімія дзеясловаў з дзеясло-

вамі з суфіксам -ава- (-ява-): суміраваць – сумаваць (адчуваць сум,

смутак), газіраваць – газаваць (уключаць матор аўтамашыны);

2) дзеяслоў без суфікса -ір- (-ыр-) губляе сваю фармальную і

семантычную акрэсленасць: фарміраваць – асацыіруецца са зна-

чэннем адзінкі, фармаваць – з наданнем пэўнай формы;

3) дзеяслоў мае вузка тэрміналагічнае значэнне: юсціраваць

(‘дакладна падагнаць, адрэгуляваць, выверыць механізм, прыбор і

пад.’ – юсціраваць мікраскоп).

Пры прэфіксацыі найбольш прадукцыйнымі з’яўляюцца

прыстаўкі не- (ня-) – няпэўнасць, нярэшта, няздольнасць, не-

працаздольнасць, неданясенне, неасцярожнасць, невыканан-

не, неплацёжаздольнасць, няроўнасць, (інвестыцыі) незапла-

наваныя, (інфляцыя) непрадбачаная, невыкананне, (сетка) не-

нацягнутая, (гол) нечаканы, (падача) няправільная і інш.;

пера- – перабудова, пераразмеркаванне, перастрахаванне, пе-

равышэнне (улады, службовых паўнамоцтваў), пераадрасаваць

(мяч), перабіць (штрафны ўдар), перахапіць (перадачу) і г.д.;

пад- – падгрупа, падкатэгорыя, падбухторванне, падведам-

насць, падследнасць, падсуднасць, паднаём; без- (бяз-) – без-

змястоўны, безвынікова (аб рахунку) і інш.

Ужыванне прыставак супраць- і проці- застаецца нявыраша-

ным пытаннем. У сферы функцыянавання сустракаюцца супраць-

дзеянне і процідзеянне, супрацьфаза і проціфаза, супрацьлег-

ласць і процілегласць. Калі прымаць пад увагу той факт, што тэр-

міналогія імкнецца да лаканічнасці, кароткасці, то тэрміны з прыс-

таўкай проці- больш зручныя для вымаўлення, карацейшыя, і таму

гэтай прыстаўцы варта аддаваць перавагу.

Значнае пашырэнне ў працэсе прэфіксальнага тэрмінаўтварэння

знаходзяць іншамоўныя прэфіксы а-, анты-, архі-, гіпа-, гіпер-, ды-

і інш. (з грэч.); бі-, дыс- (дыз-), дэ-, ін-, інтэр-, контр-, рэ-, суб-,

супер-, ультра-, экстра- і інш. (з лац.): асіметрыя, асінхронны,

алагізм, антырух, дэзінфляцыя, дэцэнтралізацыя, дэнамінацыя,

дэканцэнтрацыя, дэмаркетынг, дэманапалізацыя, дэнацыяналі-

зацыя, дэвальвацыя, контрагент, гіперінфляцыя, гіпермаркет,

супермаркет, рэвальвацыя, рэімпарт, рэінвестыцыя, рэмарке-

тынг, рэпрыватызацыя, рэтрата, рэфінансаванне, контрата-

ка, суперкубак і інш.

Да бязафіксных утварэнняў адносяцца тэрміны, якія ўтвара-

юцца шляхам складання без выкарыстання афіксаў. Складанне (ці

кампазіцыя) аб’ядноўвае ў адну лексічную адзінку дзве або больш

асноў паўназначных слоў (асноваскладанне) ці асобныя словы цал-

кам (словаскладанне).

Пры асноваскладанні першым звязаным кампанентам часта

выступаюць усечаныя асновы грэчаскіх назоўнікаў і прыметнікаў і

лацінскія тэрмінаэлементы. Напрыклад, мікрамаркетынг, мікра-

эканоміка, квазіперыяд, мультыграф, мікрацыкл, цэнтрфор-

вард, секундаметрыст і інш.

Утварэнне адзінак шляхам асноваскладання можа суправаджац-

ца суфіксацыяй апорнай асновы: вэксалетрымальнік, залогада-

вальнік, залогатрымальнік, фондатрымальнік, акцыятрымальнік,

працаздольнасць, крэдытаздольнасць, працаўладкаванне, сама-

валоданне, аднаклубнік і інш. Такі спосаб называюць складана-

суфіксальным.

Тэрміны, утвораныя шляхам словаскладання, падзяляюцца на

раздзельнааформленыя (у іх скланяюцца абодва кампаненты) і

цэласнааформленыя (у такіх тэрмінах скланяецца толькі апошні

кампанент).

Прыкладам раздзельнааформленых складаных тэрмінаў мо-

гуць служыць такія адзінкі, як банк-эмітэнт, банк-гарант, банк-

акцэптант, купля-продаж, краіны-донары, краіна-дэбітор,

фірма-партызан, каманда-пераможца, спартсмен-аматар,

суддзя-пратакаліст, матч-турнір і інш. Цэласнааформленымі

з’яўляюцца тэрміны тыпу франка-вагон, франка-ўмова, форс-

мажор, пут-апцыён, бізнес-статыстыка, міні-валейбол, прэс-

цэнтр, тайм-аўт, віцэ-чэмпіён, экс-чэмпіён і пад.

Важным сродкам у дасягненні кароткасці тэрміна трэба лічыць

абрэвіяцыю. Тэрмін «абрэвіяцыя» абазначае працэс утварэння на-

зоўнікаў шляхам спалучэння некалькіх слоў, якія ўваходзяць у но-

вае слова часткамі, у скарочаным выглядзе. Такія словы называ-

юцца абрэвіятурамі або скарочанымі словамі. Абрэвіяцыя можа раз-

глядацца як разнавіднасць словаскладання.

Гэты прыём з’яўляецца даволі простым, эканомным і эфек-

тыўным спосабам структурнай рацыяналізацыі спецыяльнага

наймення. Пры гэтым абрэвіятурнае скарачэнне, як зазначае В.П. Дані-

ленка, «не мяняе, як правіла, ні зместавай структуры тэрмінуемага

паняцця, ні граматычнай структуры разгорнутага варыянта тэрмі-

на. Скарачаецца толькі прастора, якую займае разгорнуты

шматслоўны тэрмін у тэксце, і час, неабходны для яго агучвання ў

маўленні» [4].

Найбольш прадуктыўнымі з’яўляюцца ініцыяльныя абрэвіяту-

ры, сярод якіх пашыраны двух-, трох- і чатырохлітарныя скарачэнні,

утвораныя з рознага роду словазлучэнняў: двухкампанентных – ВТ

(вылічальная тэхніка), трохкампанентных – ЛПК (лікавае праг-

рамнае кіраванне), КПУ – каэфіцыет працоўнага ўдзелу, КПК –

Крымінальна-працэсуальны кодэкс, ЕВС – Еўрапейская валют-

ная сістэма, МАК – Міжнародны алімпійскі камітэт, чатырох-

кампанентных – СКБД (сістэма кіравання базамі даных),

ЕВФП – Еўрапейскае валютна-фінансавае пагадненне, КЗаП –

Кодэкс законаў аб працы.

У радзе выпадкаў назіраецца колькаснае несупадзенне літар-

ных і слоўных кампанентаў у варыянтных парах: ОРЕС – аргані-

зацыя краін-экспарцёраў нафты (Organisation of Petroleum

exporting countries), СДР – спецыяльныя правы запазычання

(Special Drawing Rigts), ІГФ – Міжнародная федэрацыя ручно-

га мяча, ФІБН – Міжнародная федэрацыя баскетбола і інш.

Такое несупадзенне назіраецца ў тых выпадках, калі ў складзе тэр-

міналагічных словазлучэнняў прысутнічаюць складанааформленыя

дапаможныя кампаненты; несупадзенне назіраецца таксама ў бе-

ларускамоўным перакладзе з рускай ці з англійскай моваў.

Пры сінтаксічным спосабе ўтварэнне новых тэрмінаадзінак

адбываецца шляхам спалучэння слоў у шматкампанентныя тэрмі-

налагічныя словазлучэнні. Выкарыстанне шматслоўных тэрміна-

лагічных адзінак дыктуецца неабходнасцю мець строгія адназнач-

ныя абазначэнні. Як заўважана многімі тэрмінолагамі, шматкам-

панентныя тэрміны займаюць значнае месца ў любой рэальнай тэр-

міналогіі. Яны служаць для абазначэння новых паняццяў, якія абапі-

раюцца на ўжо існуючыя. Зыходны тэрмін уваходзіць у новы як са-

стаўная частка. Таму працэс утварэння новай тэрміналагічнай

адзінкі можна разглядаць як дэрывацыйны, аналагічны словаўтва-

ральнаму. Тэрмін-словазлучэнне (або тэрміналагічнае словазлучэн-

не) абазначае адзінае складанае, падзельнае прафесійнае паняцце,

больш вузкае, канкрэтнае, чым адпаведнае родавае паняцце, што

абазначаецца тэрмінам-словам: права – сістэма ўстаноўленых ці

санкцыянаваных і забяспечаных дзяржавай агульнаабавязковых

норм (правіл паводзін), якія выражаюць дзяржаўную, абумоўленую

эканамічным ладам грамадства волю пануючых у грамадстве кла-

саў; факультэт права – навука аб гэтых правілах, аб правах; пра-

ва на працу – паўнамоцтва, якое належыць пэўнай асобе; актыў-

нае выбарчае права – права грамадзян удзельнічаць у выбарах у

прадстаўнічыя органы дзяржаўнай улады; дзяржаўнае права –

сукупнасць юрыдычных норм, якія замацоўваюць асновы гра-

мадскага і дзяржаўнага ладу краіны; прыгоннае права – права па-

мешчыка распараджацца прыгоннымі сялянамі, якія належалі яму,

іх жыццём і маёмасцю; рымскае права – сукупнасць прававых

норм, выпрацаваных у Старажытным Рыме, якія выражалі волю

пануючага класа рабаўладальнікаў і былі засвоены многімі еўра-

пейскімі дзяржавамі; рэчавае права – частка грамадзянскага пра-

ва, якая вызначае нормы валодання рэчамі [9] і г.д.

Перавага ва ўтварэнні тэрмінаў-словазлучэнняў сінтаксічным

спосабам аддаецца двух- і трохкампанентным спалучэнням слоў з

назоўнікам у якасці апорнага кампанента, напрыклад: рынак – ры-

нак «бычыны», рынак валютны, рынак валютны з падвойным

рэжымам, рынак унутраны, рынак грашовы, рынак еўравалют,

рынак золата, рынак капіталаў, рынак капіталаў пазыковых,

рынак машын і абсталявання, рынак сусветны, рынак нацыя-

нальны, рынак нармальны, рынак агульны, рынак пераверну-

ты, рынак пакупніка, рынак пробны, рынак прадаўца, рынак

вытворцы, рынак працоўнай сілы, рынак рэальнага тавару,

рынак рэгіянальны, рынак цалкам канкурэнтны, рынак срод-

каў вытворчасці, рынак фінансавы, рынак фрахтавы, рынак

ф’ючарсны, рынак каштоўных папер, рынак «чорны»; перада-

ча – перадача ў скачку, перадача высокая, перадача галавою,

перадача дзвюма рукамі, перадача адной рукою, перадача з-за

галавы, перадача з-за спіны, перадача нізам, перадача кісцю,

перадача крукам, перадача пяткай, перадача на выхад, пера-

дача на ўдар, перадача з адскокам, перадача дыяганальная,

перадача папярочная, перадача падоўжаная, перадача ў адзін

дотык, перадача ў разрэз і інш.

Такім чынам, навуковыя тэрміны ў большасці сваёй утвара-

юцца на аснове існуючых слоў і каранёў агульналітаратурнай лексікі.

Утварэнне тэрмінаадзінак адбываецца па тых жа спосабах і мадэ-

лях, што і дэрывацыя агульнаўжывальных слоў, але адрозніваецца

рознай ступенню прадукцыйнасці. Найбольш прадукцыйным споса-

бам утварэння тэрмінаў з’яўляецца марфалагічны. Значнае пашы-

рэнне ў прэфіксальным утварэнні тэрмінаў дакладных навук, эканомікі

і права знаходзяць іншамоўныя прыстаўкі. Асобы пласт складае за-

пазычаная лексіка. Аналіз фактычнага матэрыялу, змешчанага ў тэр-

міналагічных слоўніках, сведчыць аб вялікай прадукцыйнасці сінтак-

січнага спосабу ўтварэння тэрмінаў-словазлучэнняў. Перавага ва

ўтварэнні тэрмінаў-словазлучэнняў аддаецца двухкампанентным

комплексным найменням з назоўнікам у якасці апорнага кампанен-

та, якія найбольш поўна адпавядаюць патрабаванням аптымальнай

даўжыні тэрміна і сэнсавай кампактнасці выказвання.

Праверачны тэст

1. Тэрмін крэдытаздольнасць утвораны:

1) суфіксальным спосабам;

2) прыставачным спосабам;

3) шляхам асноваскладання;

4) шляхам словаскладання;

5) складана-суфіксальным спосабам.

2. Устанавіце адпаведнасць

А. Тэрміналагізацыя. 1. Утварэнне тэрмінаў з дапамогай

афіксаў і шляхам складання асноў і слоў.

Б. Канверсія. 2. Пераход тэрміна з адной часціны

мовы ў другую.

В. Тэрмінаўтварэнне. 3. Утварэнне тэрмінаў з дапамогай

афіксаў (прыставак, суфіксаў, пост-

фіксаў і інш.).

4. Перанос значэння ў выніку прыпадаб-

нення па форме, функцыі, становішчы.

3. У тэрмінатворчасці асабліва пашыраны:

1) абрэвіяцыя;

2) калькаванне;

3) транстэрміналагізацыя;

4) кампазіцыя;

5) сінтаксічны спосаб.

Лекцыя 6. СІСТЭМА СТЫЛЯЎ БЕЛАРУСКАЙ МОВЫ.

АСАБЛІВАСЦІ НАВУКОВАГА СТЫЛЮ МОВЫ

Мэта лекцыі – раскрыць характэрныя асаблівасці навукова-

га стылю і сферы яго функцыянавання, вызначыць месца навукова-

га стылю сярод іншых стыляў мовы.

Задачы:

– ахарактарызаваць асаблівасці функцыянальных стыляў;

– прааналізаваць функцыянальна-камунікатыўныя характары-

стыкі навуковага стылю (аб’ектыўнасць, лагічнасць, яснасць, дак-

ладнасць, доказнасць);

– акрэсліць сістэму моўных сродкаў навуковага стылю;

– выявіць марфалагічныя і сінтаксічныя асаблівасці навукова-

га стылю.

Пытанні

1. Функцыянальныя стылі як грамадска абумоўленая, унутра-

на аб’яднаная сістэма моўных сродкаў.

2. Навуковы стыль, яго функцыянальна-камунікатыўныя ха-

рактарыстыкі.

3. Сістэма моўных сродкаў навуковага стылю.

4. Марфалагічныя асаблівасці навуковага стылю.

5. Асаблівасці сінтаксісу навуковага стылю.

Праблемныя пытанні

1. Чаму нельга лічыць, што навуковаму стылю з яго «холад-

насцю», акадэмізмам не ўласціва экспрэсія?

2. У чым павінна выражацца сапраўднае валоданне стылем

навуковага выкладу?

3. Ці заўсёды агульнаўжывальныя словы стылістычна ней-

тральныя ў навуковых тэкстах? Чаму?

4. Якія правілы маўленчага этыкету можна сфармуляваць ад-

носна ўжывання займеннікаў у навуковых тэкстах?

5. Ці можна згадзіцца з думкай, што клічныя і пытальныя ска-

зы амаль не ўласцівы навуковаму выкладу? Якую спецыфічную

стылістычную функцыю выконваюць клічныя, пытальныя і пабу-

джальныя сказы ў навуковым тэксце?

6. Чаму ў навуковым маўленні з усіх тыпаў складаных сказаў

пераважае складаназалежны сказ? У чым спецыфіка яго выкарыс-

тання?

7. Чым тлумачыцца функцыя «актывізатара ўвагі» абзаца ў

навуковых тэкстах?

Рэкамендаваная літаратура

1. Бахтина, Л.Н. Обучение реферированию научного текста /

Л.Н. Бахтина, И.П. Кузьмич, Н.М. Лариохина. – М., 1988.

2. Вештарт, Г.Ф. Лексічныя асаблівасці мовы навуковых тэкстаў /

Г.Ф. Вештарт // Беларуская лінгвістыка. – Мінск, 1989. – Вып. 36.

3. Виноградов, В.В. Итоги обсуждения вопросов стилистики /

В.В. Виноградов // Вопросы языкознания. – 1955. – № 1.

4. Галкина-Федорук, Е.М. Об экспрессивности и эмоциональ-

ности в языке / Е.М. Галкина-Федорук // Сборник статей по язы-

кознанию. Профессору Московского университета академику

В.В. Виноградову в день его 60-летия. – М., 1958.

5. Каўрус, А.А. Культура слова / А.А. Каўрус. – Мінск, 1963.

6. Каўрус, А.А. Навуковы стыль / А.А. Каўрус // Беларуская

мова: энцыклапедыя. – Мінск, 1994.

7. Кожина, Н.М. О речевой системности научного стиля сра-

внительно с некоторыми другими / Н.М. Кожина. – Пермь, 1972.

8. Ляшчынская, В.А. Беларуская мова. Тэрміналагічная лек-

сіка / В.А. Ляшчынская. – Мінск, 2001.

9. Маршэўская, В.В. Беларуская мова. Прафесійная лексіка ў

сінтаксічным і стылістычным аспектах / В.В. Маршэўскаыя. – Грод-

на, 2002.

10. Цікоцкі, М.Я. Стылістыка беларускай мовы / М.Я. Цікоцкі. –

Мінск, 1995.

1. Функцыянальныя стылі як грамадска абумоўленая,

унутрана аб’яднаная сістэма моўных сродкаў

Слова «стыль» (ад лац. stilus) паходзіць ад назвы вострай палачкі,

якая ўжывалася ў Старажытнай Грэцыі і Рыме для пісьма на дошчач-

ках, залітых воскам. Сёння слова «стыль» мае наступныя зна-

чэнні: 1) сукупнасць прыкмет, якія характарызуюць мастацтва пэўна-

га часу і напрамку з боку ідэйнага зместу і мастацкай формы (гатыч-

ны стыль); 2) моўныя сродкі, характэрныя для якога-небудзь пісьмен-

ніка або літаратурнага твора, жанру, напрамку, сукупнасць прыёмаў

выкарыстання такіх сродкаў (стыль Коласа); 3) метад, характар якой-

небудзь работы, дзейнасці (стыль «брас»); 4) разм. Манера паводзіць

сябе, гаварыць, дзякаваць (модны стыль адзення) (ТСБМ).

У стылістыцы беларускай мовы пад стылем прынята разу-

мець грамадска ўсвядомленую і функцыянальна абумоўленую ўнут-

раную сукупнасць прыёмаў ужывання, адбору і спалучэння срод-

каў маўленчых зносін у сферы той ці іншай агульнанароднай, агульна-

нацыянальнай мовы, суадносную з іншымі такімі ж спосабамі вы-

ражэння, якія служаць для іншых мэт, выконваюць іншыя функцыі ў

маўленчай грамадскай практыцы дадзенага народа. Стылі, знахо-

дзячыся ў цесным узаемадзеянні, могуць часткова змешвацца і пра-

нікаць адзін у другі. У індывідуальным ужыванні межы стыляў

могуць яшчэ больш рэзка змяшчацца, і адзін стыль можа для да-

сягнення той ці іншай мэты ўжывацца ў функцыі другога [3].

Традыцыйна выдзяляюцца пяць стыляў: гутарковы (размоў-

ны), мастацкі, публіцыстычны, афіцыйна-справавы, навуковы. Кож-

ны з іх характарызуецца пэўнай сферай ужывання, стылявымі ры-

самі, моўнымі сродкамі і інш.

Гутарковы стыль функцыянуе пераважна ў вусным маўленні,

асноўная яго задача – абмен думкамі, інфармацыяй у сямейных і

сяброўскіх зносінах. Гутарковы стыль вызначаецца сваёй непас-