Беларуская мова. Прафесійная лексіка

Подождите немного. Документ загружается.

прадметаў ці з’яў рэчаіснасці. Сумежнасць можа быць такой:

1) матэрыял і вырабы з яго (ваза са

шкла – шкло зараз не ў мо-

дзе); 2) ёмістасць і рэчыва, якое ўтрымліваецца ў гэтай ёмістасці

(купіць

міску – з’есці міску баршчу, тут ‘пасудзіна’ і ‘колькасць

стравы’); 3) працэс і вынік гэтага працэсу (праводзіць

дыктант –

раздаць

дыктанты); 4) памяшканне, установа, прадпрыемства і

людзі, якія ў ім знаходзяцца, працуюць (напр., светлая

аўдыто-

рыя – аўдыторыя слухала ўважліва, новы завод – заводы бас-

туюць); 5) выкарыстанне прозвішчаў пісьменнікаў, кампазітараў,

мастакоў і г.д. для абазначэння іх твораў (творы

Багдановіча –

перачытваю

Багдановіча); 6) прадмет, уласцівасць і той, хто ва-

лодае гэтай уласцівасцю (ён меў прыгожы

тэнар – выступае тэ-

нар). Звычайна метанімія менш заўважаецца, чым метафара, бо

такія вытворныя значэнні перайшлі ў сталыя назвы прадметаў.

Сінекдаха (ад грэч. synecdoche – суаднесенасць) – замена

назвы цэлага назвай асобнай яго часткі або наадварот. Нярэдка

сінекдаха разглядаецца як від метаніміі. Выдзяляюцца дзве разна-

віднасці сінекдахі: 1) называнне замест цэлага часткі, якая ў пэў-

най сітуацыі мае сэнс цэлага: У сям’і з’явіўся лішні

рот; Ён у іх за

галаву; 2) ужыванне аднаго ліку замест другога: У маі 1945 года

немец быў канчаткова разгромлены; Ем вішню і пад.

У выяўленні і канкрэтызацыі значэнняў мнагазначнага слова

галоўную ролю адыгрывае кантэкст. Звычайна пад кантэкстам

падразумяваецца славеснае, моўнае акружэнне. Разам з тым у па-

няцце «кантэкст» уключаюцца і пазамоўныя фактары, у прыват-

насці, сітуацыя, у якой адбываецца маўленне [2].

2. Амонімы, сінонімы, антонімы, паронімы ў лексічным

складзе беларускай мовы

Амонімы. З’яву аманіміі можна праілюстраваць адной з зага-

дак Кандрата Крапівы: Я

касой траву кашу ў зялёным лузе, а

другую я нашу пастаянна ў пузе. Трэцюю, я вам скажу, носіць

мая дочка, на чацвёртай я ляжу – грэюся ў пясочку. Тут лёгка

адгадваецца аманімічная група з чатырох ‘кос’ са значэннямі: ‘пры-

лада для кашэння’, ‘селязёнка’, ‘доўгія заплеценыя валасы’, ‘доў-

гая вузкая мель, якая ідзе ад берага’. Амонімы (ад грэч. homos –

аднолькавы, onyma – імя) – словы, якія аднолькава гучаць і пішуц-

ца, але маюць зусім розныя, не звязаныя паміж сабой значэнні. Напр.:

тур (‘першабытны дзікі бык’ і ‘перыяд, этап гульні, спаборніц-

тва’),

гасцінец (‘шырокая, бойкая дарога, шлях’ і ‘рэч, ласунак,

які госць падносіць як падарунак’),

лама (‘будыйскі манах-свя-

шчэннік у Тыбеце’ і ‘ўючная паўднёваамерыканская жывёліна

сямейства вярблюдаў’),

бот (‘абутак з высокімі халявамі’ і ‘не-

вялікае вёсельнае, паруснае або маторнае судна’) і мн. інш. Амо-

німы складаюць значны пласт лексікі (іх каля 4000).

Шляхі ўзнікнення амонімаў

1. Амонімы, якія ўтварыліся ў выніку гукавога супадзення эты-

малагічна розных беларускіх (уласнабеларускіх або агульнасла-

вянскіх) слоў. Напр.:

абора ‘вяровачка для лапцей’ і абора ‘вялі-

кае памяшканне для жывёлы; кароўнік’;

ласка ‘выражэнне пя-

шчоты’ і

ласка ‘невялікая драпежная жывёліна сямейства ку-

ніцавых’;

слаць ‘адпраўляць, пасылаць’ і слаць ‘рассцілаць, за-

сцілаць’ і інш.

2. Амонімы, якія ўтварыліся ў выніку выпадковага супадзення

спрадвечна беларускіх і запазычаных слоў. Напр.: бел.

байка ‘ка-

роткі літаратурны твор’ і галанд.

байка ‘мяккая баваўняная

тканіна’; бел.

бор ‘стары сасновы лес’, лац. бор ‘хімічны эле-

мент’, ням.

бор ‘свярло для лячэння зубоў’; бел. лава ‘прадмет

сялянскай мэблі’, італ.

лава ‘вулканічная маса’, пол. лава ‘баявы

парадак конніцы’ і інш.

3. Амонімы, якія ўтварыліся ў выніку выпадковага супадзення

запазычаных слоў з розных моў. Напр.: грэч.

грыф ‘драпежная птуш-

ка’, ням.

грыф ‘дэталь струннага музычнага інструмента’, франц.

грыф ‘штэмпельны адбітак чыйго-небудзь подпісу’ і пад.

4. Амонімы, запазычаныя з якой-небудзь адной мовы. Напр.:

фр.

міна ‘выбуховы снарад’ і ‘выраз твару’; англ. танк ‘баявая

бронемашына на гусенічным хаду’ і ‘спецыяльны бак для захоў-

вання і транспарціроўкі вадкасцей’ і інш.

Ад лексічных амонімаў (прыклады прыведзены вышэй) трэба

адрозніваць наступныя групы слоў, сумежныя з амонімамі: 1) ама-

фоны – словы, якія аднолькава гучаць, але пішуцца па-рознаму (напр.:

род і рот, код і кот, грыб і грып, казка і каска і пад.). Да амафо-

наў павінны быць аднесены і такія апазіцыі слоў, як вера ‘ўпэўне-

насць у чым-небудзь’ і Вера ‘ўласнае імя’, раман ‘жанр літара-

турнага твора’ і Раман ‘уласнае імя’ і г.д.; 2) амаформы – сло-

вы, якія супадаюць гучаннем і напісаннем у адной ці некалькіх гра-

матычных формах. Такое супадзенне можа адбывацца ў межах як

адной, так і розных часцін мовы: соты (васкавыя ячэйкі) і соты

(парадкавы лічэбнік); румяны (касметычная фарба) і румяны

(ярка-чырвоны, ружовы); люты (злы, крыважэрны) і люты (другі

месяц каляндарнага года) і інш.; амографы – словы, якія адноль-

кава пішуцца, але ў вымаўленні адрозніваюцца пастаноўкай націску

(напр.: бтлас – атлбс, вяла – вялб, кбпаць – капбць, кбра – карб,

пбра – парб і інш.). Яркія прыклады амографаў знаходзім у «Ка-

ламбурах» Ніла Гілевіча: Барсукі ў глыб

нары, баючыся кбры,

Нацягалі шмат

кары і зрабілі нбры. Там жа: Што ні хвіля, ні

гадзнна – лезе з скуры гбдзіна. Увесь век яму гадзнла, А ён кажа:

гбдзіла!

Амонімы трэба адрозніваць ад мнагазначных слоў. Калі мна-

газначнае слова, нягледзячы на рознасць сваіх значэнняў, захоўвае

іх адзінства, то амонімы такой сэнсавай сувязі не маюць, значэнні іх

зусім розныя. У тлумачальных слоўніках кожны амонім падаецца

асобным слоўнікавым артыкулам і пазначаецца надрадковай араб-

скай лічбай: бабка

, бабка

... і г.д., а ўсе значэнні мнага-

значнага слова падаюцца ў адным артыкуле [2].

Сінонімы (ад грэч. synonymos – аднайменны) – гэта словы,

якія па-рознаму гучаць і пішуцца, але маюць тоеснае або блізкае

значэнне (напр.: многа, шмат, багата, безліч, процьма і г.д.). Група

слоў, аб’яднаных сінанімічнымі адносінамі, утварае сінанімічны рад.

У ім выдзяляецца асноўнае, стылістычна нейтральнае слова – да-

мінанта. Яно выражае агульнае для ўсіх слоў гэтага рада значэнне.

Так, у сінанімічным радзе акружыць, абступіць, ачапіць, абла-

жыць, блакіраваць дамінанта – акружыць, яна мае прамое, сты-

лістычна нейтральнае значэнне.

У залежнасці ад характару семантычна-стылістычных адносін

паміж кампанентамі сінанімічнага рада вылучаюцца наступныя гру-

пы сінонімаў: абсалютныя, семантычныя і стылістычныя.

1. Абсалютныя (або поўныя) сінонімы не адрозніваюцца ні

адценнямі значэнняў, ні стылістычнай афарбоўкай: маланка –

бліскавіца, іслам – мусульманства, ацэнка – адзнака, арфа-

графія – правапіс, намінатыўны – назыўны, кантынент – ма-

цярык і інш.

2. Семантычныя (або ідэаграфічныя) сінонімы адрозніваюцца

паміж сабой адценнямі значэння, інакш кажучы, аб’ёмам семантыкі.

Так, у сінанімічнай пары страх – жах паняцце жах (‘моцны страх

да здранцвення’) поўнасцю ўключае ў сябе ўсе прыметы паняцця

страх і разам з тым мае дадатковыя семы ‘моцны’ і ‘да здранцвен-

ня’. Семантычнымі сінонімамі будуць такія словы, як акцёр – ар-

тыст, ісці – крочыць, касынка – хусцінка, малады – юны, чырво-

ны – кумачовы – пунсовы і інш. Адрозненне ў семантыцы сіноні-

маў гэтай групы праяўляецца ў несупадзенні спалучальнасці кожна-

га члена сінанімічнага рада з іншымі словамі. Параўн.: ісці/крочыць

па вуліцы, але: асцярожна ісці па балоце (не крочыць).

3. Стылістычныя сінонімы – гэта тоесныя або блізкія па зна-

чэнні словы, якія маюць розную эмацыянальна-экспрэсіўную афар-

боўку і таму належаць да розных стыляў і сфер ужывання. Прык-

лады радоў стылістычна розных сінонімаў: асілак – сілач – волат –

атлет – здаравяк – здаравіла – бугай (тут асілак і сілач – сты-

лістычна нейтральныя словы, волат і атлет – кніжныя, здаравяк і

здаравіла – размоўныя, бугай – размоўна-грубае); ілгаць – бра-

хаць – плесці; украсці – сцягнуць – сперці – сцібрыць, гультай –

абібок – лянівец – лайдак – лежабока – труцень – гультаіна –

завала і інш.

Як адну з разнавіднасцей сінонімаў разглядаюць

эўфемізмы

(ад грэч. euphemia – ‘гавару ветліва’). Гэта словы і выразы, што

служаць для замены такіх абазначэнняў, якія ў пэўных сітуацыях

уяўляюцца таму, хто гаворыць, занадта грубымі, рэзкімі, непрыс-

тойнымі. Напр., замест спазняецца гавораць затрымліваецца,

папрасілі замест выгналі, поўны замест тоўсты і інш. Сваімі ка-

ранямі эўфемізмы адыходзяць у далёкае мінулае. Іх узнікненне цес-

на звязана з лексічным табу – забаронай у першабытных народаў

ужываць словы, што служылі назвамі багоў і духаў, смерці, хвароб,

некаторых жывёл, сонца, агню і пад. [2].

Антонімы (ад грэч. anti – супраць і onyma – імя) – словы ад-

ной часціны мовы, якія маюць палярна супрацьлеглыя значэнні:

верх – ніз, белы – чорны, вясёлы – сумны, звонка – глуха,

увайсці – выйсці, усход – захад, экспарт – імпарт, вясна – во-

сень і інш. Антанімічная група складаецца толькі з двух слоў. Не

маюць антонімаў, як правіла, уласныя назоўнікі і назоўнікі з канк-

рэтным значэннем, лічэбнікі і большасць займеннікаў.

Антонімы могуць абазначаць прасторавыя і часавыя паняцці

(неба – зямля, верх – ніз, дзень – ноч, лета – зіма, поўдзень –

поўнач, пачатак – заканчэнне, імгненне – вечнасць і інш.); пачуцці,

эмоцыі, настрой, стан чалавека (шчаслівы – няшчасны, п’яны –

цвярозы, любоў – нянавісць, актыўнасць – пасіўнасць, весялосць –

паныласць, смеласць – баязлівасць, удача – няўдача, упэўне-

насць – няўпэўненасць і інш.); стан прыроды (світанне – змяркан-

не, мароз – спёка, усход – захад, шторм – штыль і інш.); якасць і

ацэнку (трывалы – нетрывалы, моцны – слабы, якасны – няякас-

ны, высакародны – подлы, станоўчы – адмоўны і інш.) і г.д.

Па структуры антонімы падзяляюцца на рознакаранёвыя і

аднакаранёвыя. У рознакаранёвых (лексічных) антонімах супраць-

легласць выражаецца рознымі каранямі ці асновамі: добры – злы,

жыццё – смерць, доўгі – кароткі, вайна – мір, паміраць – на-

раджацца, лёгка – цяжка, аналіз – сінтэз і інш. У аднакаранё-

вых (граматычных) антонімах супрацьлегласць узнікае пры дапа-

мозе антанімічных прыставак: фашызм – антыфашызм, гармо-

нія – дысгармонія, праўда – няпраўда, увезці – вывезці, ад-

чыніць – зачыніць, упісаць – выпісаць і інш.

Акрамя агульнамоўных антонімаў, важную ролю для выражэн-

ня кантрастаў адыгрываюць кантэкставыя антонімы (антонімы маў-

лення) – словы, якія ў звычайнай моўнай сітуацыі не выражаюць

супрацьлеглых значэнняў, але набываюць іх у індывідуальных аўтарскіх

кантэкстах. Напр.: Прайсці нялёгка год за годам, Бо шлях – то

шоўк, а то асцё... Хто ж меру ведае заўсёды, Шчаслівы той на

ўсё жыццё (П. Броўка); Вось так хлопец, вось так ён, Слухай

яго, голь! На славах магутны

слон, А на дзеле – моль (Я. Купала);

Я да цябе звяртаю слова: Ты паглядзі на тых між нас, Каму

дзяржавы нашай мова –

Кусок руды, а не алмаз (Н. Гілевіч) і інш.

Семантычныя асаблівасці антонімаў шырока выкарыстоўваюцца для

стылістычных мэт у мастацкіх творах, публіцыстычнай літаратуры,

розных жанрах вуснай народнай творчасці і г.д.

Паронімы (ад грэч. para – побач, блізка і onyma – імя) – гэта

аднакаранёвыя словы, блізкія, але не тоесныя сваім гучаннем і на-

пісаннем і розныя па значэнні. Напр.:

чарнець ‘станавіцца чор-

ным, чарнейшым’ і

чарніць ‘рабіць што-небудзь чорным, чар-

нейшым’;

карыслівы ‘прагны да нажывы, карысталюбівы’ і ка-

рысны ‘які прыносіць карысць’; адрасат ‘той, каму адрасавана

паштовае адпраўленне’ і

адрасант ‘той, хто пасылае пашто-

вае адпраўленне; адпраўнік’;

абагуліць ‘зрабіць асабістае, улас-

нае калектыўным, грамадскім’ і

абагульніць ‘знаходзіць агуль-

нае ў розных думках, фактах, выказваннях і на падставе гэта-

га рабіць вывад’;

дыпламат ‘службовая асоба, упаўнаважаная

ўрадам для зносін, перагавораў з замежнымі дзяржавамі’ і

дыпламант ‘удзельнік конкурсу, агляду і пад., узнагароджаны

дыпломам’ і інш.

Паранімічныя групы складваюцца рознымі шляхамі. Важней-

шымі з іх з’яўляюцца: марфалагічны спосаб словаўтварэння (бя-

лець і бяліць, крыўдлівы і крыўдны, літарны і літаральны і інш.);

змяненне семантыкі (дрэўка і дрэўца, вянец і вянок, стралец і

стралок і інш.); запазычанне іншамоўных слоў (абанент і абане-

мент, статут і статус, эканомія і эканоміка, сталактыт і ста-

лагміт і інш.).

У адрозненне ад амонімаў, лексічнае значэнне паронімаў не

столькі вынікае з моўнага кантэксту, колькі, наадварот, служыць

удакладненнем сэнсу выказвання. Ад сінонімаў у сэнсавых адносі-

нах паронімы адрозніваюцца тым, што ў іх значэннях заўсёды ёсць

прыметы, якія робяць паронімы семантычна самастойнымі, роз-

нымі, узаеманезамяняльнымі словамі. Сінонімы як тоесныя ці вельмі

блізкія па значэнні словы звычайна могуць замяняцца адзін другім.

Паронімы ў адным кантэксце ўжываюцца вельмі рэдка. Для сіноні-

маў, наадварот, характэрна сумежнае размяшчэнне ў тэксце, калі

аўтарам ставіцца задача дасягнуць большай паўнаты і выразнасці

апісання.

З’явы полісеміі, аманіміі, сінаніміі, антаніміі, параніміі назі-

раюцца не толькі ў агульнамоўнай лексіцы, але і ў тэрміналогіі.

3. Асаблівасці лексіка-семантычных працэсаў у тэрміналогіі

Пытанне аб месцы тэрміналагічнай лексікі ў структуры су-

часнай літаратурнай мовы ў лінгвістычнай літаратуры не атрыма-

ла адназначнага вырашэння. Адны моваведы (у прыватнасці

А.М. Талікіна) разглядаюць тэрміналогію як сістэму штучна ство-

раных знакаў і прытрымліваюцца пункту погляду, што тэрміны ства-

раюцца і функцыянуюць у штучна створаных умовах, таму не мо-

гуць разглядацца побач са звычайнымі словамі [19]. Іншыя дас-

ледчыкі (В.М. Прохарава, А.В. Супяранская, Н.В. Падольская,

Н.В. Васільева) прапануюць разглядаць тэрміналогію ў якасці

аўтаномнага раздзела лексікі, адхіляючы канцэпцыю тэрміналогіі

як сістэмы штучна створаных знакаў [15].

Найбольш слушным з’яўляецца меркаванне тых лінгвістаў, якія

разглядаюць тэрміналогію як самастойную «функцыянальную пад-

сістэму агульналітаратурнай мовы», якая «стаіць у адным радзе з

такімі паняццямі, як прастамоўныя словы і мова мастацкай літара-

туры» [4]. Як зазначае В.П. Даніленка, мова навукі ў адносінах да

агульналітаратурнай мовы больш вузкае паняцце, паколькі мове

навукі не ўласцівы ўсе функцыі агульналітаратурнай мовы, а з дру-

гога боку, мова навукі – больш шырокае паняцце ў параўнанні з

агульналітаратурнай мовай, бо мова навукі ўключае ў сябе спецы-

яльную тэрміналогію, якой называюцца навуковыя паняцці, што ста-

яць за межамі звычайнай, непрафесійнай сферы зносін [4].

Мнагазначнасць і аманімія

Да гэтага часу адкрытым застаецца пытанне – ці валодае

тэрмін уласцівасцю пазакантэкставасці, ці адназначнасці (прынцып

незалежнасці тэрміна ад кантэксту ўпершыню ў мовазнаўстве быў

прапанаваны Д.С. Лотэ). Большасць лінгвістаў (В.П. Даніленка,

Н.З. Кацялова, Б.Н. Галавін, Т.А. Чаботнікава, В.С. Ахманава,

І.С. Квітко і інш.), якія прызнаюць тэрміналогію часткай агульналі-

таратурнай мовы, лічаць, што мнагазначнасць з’яўляецца прына-

лежнасцю многіх паўназначных слоў беларускай мовы і пад полі-

семіяй у тэрміналогіі звычайна разумеюць «суаднесенасць аднаго

тэрміна больш чым з адным паняццем у межах аднаго або некалькіх

прылягаючых адно да аднаго тэрміналагічных палёў» [5, с. 45] і

разглядаюць яе як «расслаенне значэнняў у залежнасці ад ужыван-

ня слова ў розных галінах ведаў» [6, с. 124] і розных сістэмах. Іншымі

словамі, тэрміны набываюць новыя значэнні ў працэсе пастаяннага

ўзаемадзеяння з агульнаўжывальнымі словамі (міжсістэмная

мнагазначнасць), а таксама ў працэсе ўзаемадзеяння ў межах

пэўнай тэрмінасістэмы (унутрыгаліновая мнагазначнасць) і роз-

ных тэрмінасістэм (міжнавуковая мнагазначнасць).

У спецыяльнай лексіцы асабліва пашырана міжнавуковая мнага-

значнасць. Напрыклад, гіра – пудовая гіра (метрал.), практыка-

ванні з гірамі і штангай (спорт), гіра насценнага гадзінніка (ме-

хан.); лідар –лідары парламенцкіх фракцый (паліт.), лідар перша-

га забегу (спорт), лідар кільватэрнай калоны (ваен.); ін’екцыя –

ін’екцыя пеніцыліну (мед.), ін’екцыя сродкаў (эканом.); сесія – дэ-

путацкая сесія (паліт.), студэнцкая сесія (адукац.); спадчына –

спадчына ад бацькоў (юрыд.), культурная спадчына А.Міцкевіча

(лінгв.); экспедыцыя – экспедыцыя на адпраўку грузу (юрыд.), па-

лярная экспедыцыя (геагр.), карная экспедыцыя (ваен.); спад – спад

тэмпу бегу (спорт), спад гары (геагр.); барометр – паказчык ста-

ну рынку (эканом.), паказчык ціску (геагр.); база – эканамічная

база (эканом.), ваенна-марская база (ваен.) і інш.

Унутрыгаліновая мнагазначнасць – з’ява больш рэдкая, аднак

істотная для многіх тэрмінасістэм. Напрыклад, дубль – 1) ‘рэзерво-

вая каманда’, 2) ‘выйгрыш першынства і Кубка ў адным сезоне ад-

ной камандай’. Некалькі значэнняў маюць тэрміны патэнт, здзел-

ка, вартасць, рахунак, экс-дывідэнд, ліквіднасць, квота, трэст,

валюта і інш. (эканом.), напрыклад: валюта – 1) ‘грашовая адзінка

краіны’, 2) ‘тып грашовай сістэмы’, 3) ‘грошы замежных краін, якімі

карыстаюцца ў міжнародных разліках’; дыплом, дэкрэт, ордэр, эк-

спедытар, судовы разбор, судовыя спрэчкі, хадайніцтва, давед-

ка, паручыцельства і інш. (юрыд.), напрыклад: паручыцельства –

1) у грамадзянскім праве – ‘спосаб забеспячэння выканання абавяз-

каў’, 2) у крымінальным праве – ‘адна з мер стрымання’.

Некаторыя тэрміны развіваюць міжсістэмную і міжнавуковую

або міжнавуковую і ўнутрыгаліновую мнагазначнасць адначасова.

Напрыклад: удар – 1) ‘моцны рэзкі штуршок, сутыкненне з чым-н.

у час руху’ (пад ударам ветру) // ‘пра гром, выбух і інш. моцныя

гукі’ (удар грому), 2) ‘імклівы напад, атака’ (флангавы ўдар),

3) ‘нечаканае гора, бяда, непрыемнасць’ (удар лёсу), 4) ‘раптоў-

нае кровазліццё ў мозг’ (апаплексічны ўдар). Параўнаем таксама:

кручаны ўдар – ‘удар у спартыўнай гульні (у тэніс, валейбол), пры

якім пасылаецца кручаны мяч’; свабодны ўдар – у футболе ‘ўдар,

у час якога праціўнік не мае права нападаць’, сонечны ўдар, цеп-

лавы ўдар – у медыцыне.

Сярод лінгвістаў няма адназначнага вырашэння пытання, чым

лічыць – амонімамі ці мнагазначнымі словамі – словы агульналіта-

ратурнай мовы, якія ў пераносным значэнні функцыянуюць у якасці

тэрмінаў. Многімі даследчыкамі яны разглядаюцца як міжсістэм-

ныя амонімы. «Полісемія – факт аднаго поля, хаця ўнутры свайго

поля тэрмін і імкнецца да адназначнасці. Тэрміны, якія аднолькава

гучаць у розных палях, – амонімы» [17, с. 44].

Як адзначае Л.М. Мінакова, «слова з’яўляецца мнагазначным

да таго часу, пакуль паміж яго семамі захоўваецца сэнсавая су-

вязь, пакуль этымалагічны, граматычны аналізы дазваляюць уста-

навіць іх семантычны інварыянт... У адрозненне ад семантычных

варыянтаў, якія выступаюць як роднасныя, цесна звязаныя паміж

сабой лексемы, амонімы выступаюць як адзінкі, якія маюць аб-

салютна розныя значэнні і адна з другой не выводзяцца» [13, с. 116].

Напрыклад, храп – ‘хрыплыя гукі, якія ўтварае пры дыханні той,

хто спіць’ і храп – ‘прыбор для ўзяцця проб грунта’; заступ – ‘рыд-

лёўка, лапата’ і заступ – ‘пры скачках у даўжыню, калі наступа-

юць на лінію, ад якой пачынаецца замер даўжыні скачка’ (таксама

заступ у варотную пляцоўку, заступ за сярэднюю лінію).

У тэрміналогіі часцей сустракаецца міжнавуковая аманімія,

напрыклад, вал – ‘значны па працягласці і вышыні земляны насып,

створаны для абарончых і гаспадарчых мэт (у старажытнасці бу-

даваўся для абароны месца, мясцовасці ад непрыяцеля)’ і вал –

‘агульны аб’ём прадукцыі, вырабленай за які-небудзь пэўны тэрмін,

які выражаецца шляхам абазначэння яе кошту ў цэлым’; корт –

‘тоўстая, звычайна цёмнага колеру баваўняная тканіна атласнага

перапляцення для рабочага і спартыўнага адзення’ і корт – ‘пля-

цоўка для гульні ў тэніс’; космас – ‘сусвет (Сонечная сістэма, зоркі,

міжзорнае асяроддзе, галактыкі, міжгалактычнае асяроддзе)’ і кос-

мас – ‘расліна з галінастымі сцябламі, з кветкамі ў суквеццях-ко-

шыках на доўгіх кветаносах’; мультыплікатар – ‘каэфіцыент, які

характарызуе сувязь паміж павелічэннем (памяншэннем) інвесты-

цый і зменай велічыні даходу’ і мультыплікатар – ‘фотакамера з

некалькімі аб’ектывамі, якая дае адначасова многа здымкаў з ад-

наго і таго ж прадмета, а таксама прылада для размножвання копій’.

У лінгвістычнай літаратуры існуе думка, што ўнутрыгаліно-

вая аманімія – з’ява даволі рэдкая, і што «ў асноўным яна прад-

стаўлена аддзеяслоўнымі назоўнікамі, у якіх разам са значэннем

дзеяння развілося значэнне прылады дзеяння» [12, с. 49]. Аднак, як

відаць з наступных прыкладаў з біялогіі, унутрыгаліновая аманімія

разнастайная: конік – птушка і конік – рыба; сякач – кабан і дарос-

лы самец ластаногіх і сякач – насякомае; гладыш – грыб-дуплянка,

млечнік і гладыш – расліна (гладыш прускі, шыракалісны) і гладыш –

клоп (жоўты, звычайны); лось – грыб і лось – жывёла; цвыркун –

насякомае і цвыркун – птушка; аўсянка – рыба сямейства карпа-

вых і аўсянка – род пеўчых птушак атрада вераб’іных і інш.

Звяртаюць на сябе ўвагу і міжмоўныя амонімы (пры пера-

кладзе на беларускую мову яны маюць зусім іншае значэнне), на-

прыклад, у рускай мове: язык (белорусский, польский, француз-

ский) ‘сукупнасць агульнапрынятых гукавых і лексікаграфічных

сродкаў для выказвання думак і наладжвання сувязі паміж

людзьмі’ – мова (беларуская, польская, французская). У бела-

рускай мове слова язык ужываецца са значэннем ‘рухомы мышач-

ны орган у ротавай поласці пазваночных жывёл і чалавека, які да-

памагае захопліваць, перажоўваць, глытаць ежу, вызначаць яе сма-

кавыя якасці’; пол (паркетный, земляной) ‘насціл у памяшканні,

па якім ходзяць’ – падлога (паркетная, земляная). Слова пол у

беларускай мове ўжываецца са значэннем ‘сукупнасць прыкмет,

па якіх у раслін можна адрозніваць мужчынскія і жаночыя калівы’,

а таксама са значэннем ‘палаткі, нары’.

Тэрміны могуць уступаць у складаныя полісемантычна-ама-

німічныя адносіны: адзін і той жа мнагазначны тэрмін выступае як

амонім да сугучнага, таксама мнагазначнага, тэрміна, напрыклад:

грыф – 1) у антычнай міфалогіі – ‘крылатае страшыдла з тулавам

ільва і галавой арла або льва’, 2) ‘вялікая драпежная птушка, якая

гнездзіцца на скалах, абрывах, адзіночных дрэвах і жывіцца пад-

лай’; грыф – 1) ‘доўгая драўляная пласцінка на шыйцы музычных

інструментаў, да якой у час ігры прыціскаюць струны’, 2) ‘стальны

прут атлетычнай штангі, на які надзяваюцца шары, дыскі’; грыф –

1) ‘штэмпель з узорам чыйго-небудзь афіцыйнага подпісу, а такса-

ма адбітак з гэтага штэмпеля’, 2) ‘надпіс на дакуменце, выданні,

які вызначае правілы карыстання імі’. У гэтым прыкладзе назіра-

ецца міжнавуковая мнагазначнасць і міжнавуковая аманімія; грот –

1) ‘шырока адкрытая пячора з невысокай зводчатай столяй’, 2) ‘па-

шырэнне пячоры пасля вузкага праходу’, 3) ‘ніша ў канцы ледніка,

адкуль выцякаюць талыя воды’ і грот – ‘ніжні парус на грот-мач-

це’. У гэтым прыкладзе назіраецца ўнутрыгаліновая мнагазначнасць

і міжнавуковая аманімія.

Часам межы паміж мнагазначным і аманімічным словам бы-

ваюць умоўнымі, аманімія з цяжкасцю паддаецца дакладнай кла-

сіфікацыі. У лексікаграфічных працах не заўсёды паслядоўна вы-

трымліваецца падача мнагазначнага слова (у адным слоўнікавым

артыкуле пад рознымі нумарамі) і слоў-амонімаў (у розных слоў-

нікавых артыкулах). Як заўважае Л.М. Мінакова, «устанаўленне

меж паміж полісеміяй і аманіміяй... залежыць не столькі ад моўнай

рэальнасці, колькі ад аргументацыі вучоных-лінгвістаў» [13, с. 116].

Сінанімія. Варыянтнасць. Дублетнасць

Праблема сінаніміі і сінонімаў у тэрміналогіі застаецца най-

менш распрацаванай і найбольш складанай. Адны даследчыкі зусім

адмаўлялі з’яву сінаніміі ў тэрміналогіі (А.М. Талікіна) і сцвярджалі,

што сінаніміі ў тэрміналагічных сістэмах няма, а тое, што лічыцца

тэрміналагічнай сінаніміяй – гэта з’ява дублетнасці, бо паміж дуб-

летамі няма тых адносін, якія ствараюць сінанімічны рад. На дум-

ку В.П.Даніленкі, сінанімія ў тэрміналогіі разглядаецца як натураль-

нае праяўленне законаў развіцця лексікі літаратурнай мовы. «У тэр-

міналогіі сінонімы суадносяцца з адным і тым жа паняццем і аб’ек-

там, гэтыя адзінкі не характарызуюць розныя яго ўласцівасці» [4,

с. 73]. Таму іх можна назваць тэрміналагічнымі дублетамі. З гэтай

думкай пагаджаліся В.С. Ахманава, В.М. Галавін, Р.Ю. Кобрын і інш.

С.І. Коршунаў, Д.С. Лотэ, Э.А. Натансон і інш. прызнавалі ў

тэрміналогіі абсалютную і адносную сінанімію. А.А. Рэфармацкі

пад дублетнасцю разумеў розныя варыянты слоў. А.В. Косаў выд-

зяляў сінонімы-дублеты, якія з’явіліся ў выніку паралельнага ўжы-

вання айчыннага і запазычанага тэрміна, у выніку скарачэння сас-

таўнога тэрміна або паралельнага выкарыстання поўных тэрмінаў

і іх абрэвіятур і інш. В.П. Красней выяўляе ідэаграфічныя (маюць

сэнсавыя адценні іх паняційнага зместу) і дублетныя (адценні ў па-

няційным змесце адсутнічаюць) сінонімы. Як бачым, з’явы сінаніміі,

дублетнасці, варыянтнасці або змешваюцца, або размяжоўваюцца

на аснове фармальных і семантычных прыкмет.

Тэрміны-сінонімы – гэта найменні, якія адрозніваюцца паміж са-

бой адценнямі значэння або аб’ёмам семантыкі. Прыкладаў такіх сіно-

німаў у даследуемых тэрмінасістэмах [16; 22; 23] не адзначалася.

Тэрміны-дублеты – гэта найменні, якія поўнасцю супадаюць

па значэнні і ўжыванні, суіснуюць у сінхронных моўных пластах. Многія