Беларуская мова. Прафесійная лексіка

Подождите немного. Документ загружается.

раў выпіць сустракаюцца наступныя жаргонныя словы: налізацца,

завязаць, пузыр, чарніла, фауст, псіхатроп, балбанэс і інш.).

Адной з разнавіднасцей жаргонаў з’яўляецца

арго (фр. аrgot –

замкнуты). Асноўная функцыя арго – быць сродкам адасаблення,

аддзялення яго носьбітаў ад іншых людзей. У строга тэрміналагіч-

ным сэнсе арго – гэта мова дэкласаваных груп грамадства і крымі-

нальнага асяроддзя: зладзеяў, карцёжных шулераў, кантрабандыс-

таў, наркаманаў і пад. У Расіі арго пачало складвацца ў 2-й палове

ХІХ ст. пераважна ў гандлёвых цэнтрах, партовых гарадах, месцах

ссылак. Аргатычная лексіка стваралася на базе натуральных моў.

Аднак, каб ізалявацца ад грамадства, антысацыяльныя элементы

выпрацавалі спецыяльны моўны код, незразумелы для іншых лю-

дзей. Дасягалася гэта шляхам скажэння і пераасэнсавання агульна-

народных слоў: вышка (вышэйшая мера пакарання), стукач (данос-

чык), сціркі (ігральныя карты), макруха (забойства), дзірка (тур-

ма), вывеска (твар), пазычыць (украсці), шырмач (кішэнны злодзей),

раскалоцца (прызнацца); выкарыстання запазычаных слоў (напр.,

бан у мове зладзеяў ‘вакзал’ з ням. bahnhof), а таксама шляхам

перастаноўкі складоў у словах або дабаўлення да слоў новых эле-

ментаў (напр., чуха замест хачу, шывар замест тавар і інш.).

Жарганізмы не ўваходзяць у лексіка-семантычную сістэму

літаратурнай мовы, але могуць выкарыстоўвацца ў мастацкіх і пуб-

ліцыстычных творах для характарыстыкі персанажаў, сацыяльна-

га асяроддзя [2].

Спецыяльнай лексікай карыстаюцца прадстаўнікі пэўнай

галіны навукі, прафесіі ці роду заняткаў. Асноўнымі разрадамі спе-

цыяльнай лексікі з’яўляюцца тэрміны, наменклатурныя назвы і

прафесіяналізмы. Спынімся на азначэннях гэтых паняццяў і пры-

вядзём прыклады.

Тэрмін (ад лац. terminus – граніца, мяжа) – гэта афіцыйна ўза-

коненае слова або словазлучэнне, якое ўваходзіць у тэрміналагіч-

ную сістэму пэўнай галіны навукі, культуры, вытворчасці, спорту і

г.д., абазначае спецыяльнае паняцце і мае дакладнае лагічнае азна-

чэнне (напр., інтэграл, атмасфера, сінтэз, марфема, гіпотэза,

афсайд, пенальці і інш.). Тэрміны могуць быць як агульнанавуко-

выя (аналіз, дослед, працэс, мадэль, тэорыя і інш.), так і вузка-

спецыяльныя (напр., у генетыцы: храмасома, ген, зігота і інш.; у

мовазнаўстве: постфікс, фанема, сінтаксіс, тапонімы і інш.; у

плаванні: батэрфляй, кроль, брас і г.д.). Заўважым, што словы

агульнай лексікі засвойваюцца людзьмі стыхійна, па меры авало-

дання мовай, ствараюцца для патрэб усяго грамадства. Тэрміны ж

прыдумваюцца штучна і патрабуюць спецыяльнай падрыхтоўкі ў

той ці іншай сферы дзейнасці.

Па сваім функцыянальным значэнні блізка да тэрмінаў стаяць

прафесіяналізмы. Гэта словы і выразы, уласцівыя мове прадстаў-

нікоў якой-небудзь прафесіі або сферы дзейнасці. Калі тэрміны ма-

юць больш упарадкаваны, унармаваны характар, то прафесіяналіз-

мы з’яўляюцца паўафіцыйнымі лексічнымі адзінкамі, якія выкарыс-

тоўваюцца вузкім колам спецыялістаў, прычым пераважна ў гутар-

ковым стылі (напр., у мове пчаляроў сустракаюцца такія прафесія-

налізмы, як дымар, вашчына, раёўня, пропаліс). Рэзкай мяжы паміж

тэрмінамі і прафесіяналізмамі няма, і часта прафесіяналізм можа існа-

ваць як сінонім тэрміна. Многія мовазнаўцы ўвогуле не вылучаюць

прафесіяналізмы ў асобны разрад слоў спецыяльнай лексікі.

У адрозненне ад тэрмінаў і прафесіяналізмаў наменклату-

ра – гэта сукупнасць назваў канкрэтных аб’ектаў, якія вывучаюц-

ца рознымі навукамі, ужываюцца ў тэхніцы, спорце і пад. Па скла-

дзе наменклатура велізарная. Так, толькі наменклатура медыцын-

скай тэхнікі (інструменты, апаратура і пад.) налічвае звыш 3000 на-

зваў. Тэрміны маюць абстрактныя, адцягненыя значэнні, а наменк-

латурныя назвы абазначаюць даволі канкрэтныя з’явы. Параўн.:

арфаграфія, прэфікс, марфема, злучнік і інш. (прыклады мова-

знаўчых тэрмінаў) і най-, без-, пад-, за- і інш. (наменклатурныя

назвы канкрэтных прыставак). Сярод наменклатуры сустракаюц-

ца і абрэвіятуры: ЭВМ, ЗІЛ, ЗІС і пад. (Гл. пра спецыяльную лексі-

ку больш падрабязна ў лекцыі № 6).

6. Лексіка актыўнага і пасіўнага запасу

Змены, якія адбываюцца ў грамадска-палітычнай, эканаміч-

най, навукова-тэхнічнай і культурнай сферах жыцця, адлюстроўваюц-

ца ў лексіцы, мяняюць слоўнікавы склад мовы. Адны прадметы,

з’явы, паняцці існуюць спрадвечна, і словы, якія іх называюць, ак-

тыўна выкарыстоўваюцца носьбітамі мовы; другія – адміраюць, а

з імі знікаюць і іх назвы; трэція – узнікаюць, і разам з’яўляюцца

новыя словы для іх абазначэння. З улікам гэтага вылучаюцца дзве

катэгорыі слоў: словы актыўнага ўжытку і словы, якія застаюцца ў

пасіўным запасе.

Актыўную лексіку складаюць самыя ўжывальныя словы,

значэнне якіх зразумела ўсім носьбітам мовы. Пераважна гэта сты-

лістычна нейтральныя словы найбольш шырокага ўжывання, звя-

заныя з жыццём чалавека наогул. Найбольш часта сустракаюцца

словы, якія абазначаюць асоб (чалавек, мужчына, дзіця, мама,

дзед і інш.), назвы асоб па прафесіі (доктар, рабочы, настаўнік і

інш.), назвы адрэзкаў часу (дзень, год, вечар і інш.), назвы надвор’я

(вецер, дождж, снег і інш.), ландшафту (балота, лес, поле, рака

і інш.), назвы жылля, раслін і жывёл, назвы адзення, ежы, побыту,

розныя віды дзейнасці чалавека і многае іншае.

Да пасіўнай лексікі адносяцца словы, якія рэдка ўжываюцца

ў працэсе моўных зносін людзей і маюць адценне ўстарэласці або

навізны. Таму ўсю пасіўную лексіку можна падзяліць на два разра-

ды: устарэлыя словы і неалагізмы.

Устарэлыя словы ў сваю чаргу падзяляюцца на гістарызмы і

архаізмы. Гістарызмы – гэта такія ўстарэлыя словы, якія з’яўля-

юцца назвамі тых паняццяў і прадметаў, што зніклі з рэчаіснасці

(напр., войт, баярын, рэкрут, феадал, ваявода, бурлак, пара-

бак, лёкай, гайдукі, маёнтак, шляхта, кальчуга, алебарда, муш-

кет, жупан, земства, эсэр і інш.). Архаізмы – гэта ўстарэлыя

назвы прадметаў і з’яў, якія існуюць і ў наш час, але называюцца

новымі словамі (напр., бортнік – пчаляр, лемантар – буквар,

вакацыі – канікулы, чало – лоб, лік – твар, раць – войска, лілея –

лілія, падлоўчы – ляснічы, модлы – малітва, бібліялогія – кніга-

знаўства і інш.).

Устарэлыя словы выкарыстоўваюцца і як нейтральныя словы

(у навуковых працах па гісторыі, этнаграфіі, археалогіі), і як стылі-

стычны сродак у творах мастацкай літаратуры для перадачы кала-

рыту адпаведнай эпохі.

Неалагізмы (грэч. neos – новы, logos – слова) – гэта словы,

якія з’явіліся ў мове як назвы новых прадметаў ці з’яў рэчаіснасці

і не страцілі адцення навізны (напр., кансэнсус, бартэр, брокер,

лецішча, брыфінг, менталітэт, параза, вертыкальшчык, рэф-

лексія, маніторынг і інш.). Паколькі неалагізмы абазначаюць, як

правіла, важныя для грамадства паняцці, прадметы, з’явы, яны хутка

страчваюць адценне навізны, свежасці і становяцца спачатку сло-

вамі ў пэўнай ступені прафесіянальнымі, а затым і агульнаўжываль-

нымі. Так, новыя словы 60–80-х гадоў ХХ ст. сваёй разнастайнай

тэматыкай звязаны з асваеннем космасу (касманаўт, касмадром,

касмапорт, баракамера, касмалогія і інш.), з развіццём новых

галін навукі (вірусалогія, геранталогія, мікраэлектроніка, нар-

калогія, псіхалінгвістыка і інш.), навукова-тэхнічнага прагрэсу (ла-

зер, нейлон, ратапрынт, бойлер, батыскаф, электрамабіль і

інш.), спорту (аўтаралі, біятлон, юніёр і інш.), медыцыны (алер-

гія, стрэс, халестэрын, канцэраген і інш.) і г.д., сёння ўспрыма-

юцца як прывычныя, звычайныя. Усе яны знаходзяцца ў нарма-

тыўным тлумачальным слоўніку і ўваходзяць у актыўны пласт

лексікі. Пашырэнню неалагізмаў у мове садзейнічаюць сродкі ма-

савай інфармацыі.

Ад неалагізмаў трэба адрозніваць наватворы асобных пісьмен-

нікаў, паэтаў, публіцыстаў. Такія выпадковыя наватворы называ-

юць аказіяналізмамі (ад лац. occasio – выпадак) або індывідуаль-

на-аўтарскімі (індывідуальна-стылістычнымі, кантэкстуальнымі)

неалагізмамі. Напр.: небазор, вечнабыт, прасветач, нязгледны

(Я. Купала); жаўтацвецень, светазор, шаўкарунны, вольнаплын-

ны (Я. Колас) і інш. Аказіяналізмы ствараюцца з пэўнай стылістыч-

най мэтай і, як правіла, не выходзяць за межы мастацкага твора. Іх

значэнне можна высветліць толькі ў кантэксце [2].

7. Лексікаграфія. Тыпы слоўнікаў

Лексікаграфія (ад грэч. lexikos – які адносіцца да слова і

grapho – пішу) – раздзел мовазнаўства, у якім вывучаюцца тыпы

слоўнікаў паводле іх структуры і прызначэння. У задачу лексікаг-

рафіі ўваходзіць таксама вывучэнне будовы слоўнікавых артыку-

лаў, распрацоўка памет і прыёмаў тлумачэння значэння слова.

Пачатак развіцця беларускай лексікаграфіі звязваюць з дзей-

насцю першадрукара і асветніка Ф. Скарыны. Менавіта ён на палях

сваіх кніг зрабіў пераклад каля 200 незразумелых царкоўнасла-

вянскіх слоў на старабеларускую мову (такія тлумачэнні называ-

ліся глосамі

). Пачынанне Скарыны было працягнута яго паслядоў-

нікамі. Ужо ў канцы ХУІ ст. з’яўляецца першы друкаваны пера-

кладны слоўнік «Лексисъ» Лаўрэнція Зізанія (у ім 1061 слова); у

1627 г. у Кіева-Пячэрскай лаўры выходзіць слоўнік «Лексиконъ

славеноросский» Памвы Бярынды (у ім каля 7000 слоў). З тлума-

чальных слоўнікаў ХІХ ст. найбольш каштоўным з’яўляецца

«Слоўнік беларускай мовы» Івана Насовіча (1870 г.). Гэты слоўнік –

вынік 16-гадовай працы яго аўтара. Тут поўнасцю адлюстравана

лексіка і фразеалогія жывой беларускай мовы таго часу (больш за

30 000 слоў). У сваім слоўніку І. Насовіч выяўляе значэнні мнага-

значных слоў, дае граматычную характарыстыку, указвае сферу

ўжывання слоў, тлумачыць паходжанне некаторых з іх. Аўтар свя-

дома не ўключаў у рэестр словы, агульныя для беларускай і рускай

моў. У якасці ілюстрацыйнага матэрыялу выкарыстоўваў народ-

ныя песні, прыказкі, выслоўі, фразеалагізмы. Слоўнік І. Насовіча

перавыдадзены ў 1983 г. Пачынаючы з 20-х гадоў ХХ ст. у нашай

краіне вядзецца сістэматычная лексікаграфічная праца.

Усе слоўнікі падзяляюцца на энцыклапедычныя і

лінгвістычныя.

Энцыклапедычныя слоўнікі – гэта даведнікі, у якіх у сціслай

форме выкладзены навуковыя веды. Энцыклапедычныя слоўнікі

тлумачаць не словы, а паняцці, апісваюць прадметы, з’явы, падзеі,

расказваюць пра гістарычных асоб, дзеячаў навукі, культуры і г.д.

Загаловачнае слова ў энцыклапедычных слоўніках не мае грама-

тычнай і стылістычнай характарыстыкі, у ім толькі пазначана мес-

ца націску; указваецца паходжанне запазычаных тэрмінаў. Ілюст-

рацыямі ў слоўніках гэтага тыпу служаць малюнкі, табліцы, дыя-

грамы, рэпрадукцыі, карты, схемы, фотаздымкі.

Энцыклапедычныя слоўнікі бываюць агульныя і галіновыя.

Агульныя энцыклапедычныя слоўнікі даюць сістэматызаваныя

звесткі з розных галін ведаў. Прыклады такіх слоўнікаў: «Беларус-

кая Савецкая Энцыклапедыя» (БелСЭ) у 12-ці тамах (1969–1975),

«Беларуская ССР. Кароткая энцыклапедыя» (КЭ БССР) у 5-ці та-

мах (1978–1981), «Беларуская энцыклапедыя ў 18 т.» (1996–2004).

Галіновыя слоўнікі падаюць звесткі з якой-небудзь адной галіны

навукі, культуры, вытворчасці і пад. Напр., «Энцыклапедыя літара-

туры і мастацтва Беларусі» ў 5-ці тамах (1984–1987), «Энцыклапе-

дыя прыроды Беларусі» ў 5-ці тамах (1983–1986), «Энцыклапедыя

гісторыі Беларусі» ў 6-ці тамах (1993–2003) і інш.

Лінгвістычныя слоўнікі апісваюць словы мовы, тлумачаць

іх значэнне, паходжанне і пад. Яны бываюць аднамоўныя, двухмоў-

ныя і шматмоўныя. Двухмоўнымі і шматмоўнымі з’яўляюцца пе-

ракладныя слоўнікі. Напр., «Руска-беларускі слоўнік» у 2-х тамах

пад рэдакцыяй К. Крапівы (1982 г.), «Беларуска-рускі слоўнік» у 2-х

тамах (1988 г.), «Белорусско-русский словарь» (1975 г.) і «Русско-

белорусский словарь» (1976 г.) Грабчыкава, «Украінска-беларускі

слоўнік» В.П. Лемцюговай (1980 г.), «Падручны польска-беларускі

слоўнік» пад рэдакцыяй А. Абрэмбскай-Яблонскай і М. Бірылы

(1962 г.), «Англійска-беларуска-рускі слоўнік» пад рэдакцыяй

Т.М. Сушы і А.К. Шчукі (2004 г.) і інш.

Найважнейшае значэнне для вывучэння слоўнікавага складу

мовы маюць тлумачальныя слоўнікі. Прыкладамі такіх слоўнікаў

з’яўляюцца «Тлумачальны слоўнік беларускай мовы» ў 5-ці тамах

(1977–1984), «Тлумачальны слоўнік беларускай мовы» А.Я. Бахань-

кова, І.М. Гайдукевіча, П.П. Шубы (1979 г.) для сярэдняй школы,

«Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы» пад рэдак-

цыяй М.Р. Судніка (1996 г.).

Разнавіднасцю тлумачальных слоўнікаў з’яўляюцца дыялект-

ныя (абласныя) слоўнікі, у якіх адлюстроўваецца і тлумачыцца

лексіка адной гаворкі або групы гаворак: «Дыялектны слоўнік»

Ф.М. Янкоўскага (вып. 1, 1959; вып. 2, 1960; вып. 3, 1970), «Дыя-

лектны слоўнік: З гаворак Зэльвеншчыны» П.У. Сцяцко (1970 г.),

«Тураўскі слоўнік» А.А. Крывіцкага, Г.А. Цыхуна, І.Я. Яшкіна і

інш. у 5-ці тамах (1982–1987) і г.д.

У фразеалагічных слоўніках сабраны ўстойлівыя словазлу-

чэнні (фразеалагізмы), растлумачана іх значэнне, прыведзены ілю-

страцыі: «Слоўнік беларускай народнай фразеалогіі» Г.Ф. Юрчанкі

(1972 г.), «Фразеалагічны слоўнік для сярэдняй школы» Н.В. Гаў-

рош, І.Я. Лепешава, Ф.М. Янкоўскага (1973 г.), «Этымалагічны

слоўнік фразеалагізмаў» І.Я. Лепешава, у якім разглядаецца па-

ходжанне фразеалагізмаў беларускай мовы (1981 г.), «Фразеалагі-

чны слоўнік беларускай мовы: у 2 т.» І.Я. Лепешава (1993 г.) і інш.

Вялікае значэнне ў засваенні правільнага напісання слоў ма-

юць арфаграфічныя слоўнікі: «Арфаграфічны слоўнік для сярэд-

няй школы» М.П. Лобана, М.Р. Судніка (1982 г.), «Арфаграфічны

слоўнік» для пачатковай школы (1982 г.), «Слоўнік беларускай мовы.

Арфаграфія. Арфаэпія. Акцэнтуацыя. Словазмяненне» пад рэдак-

цыяй М.В. Бірылы (1987 г.), «Кароткі слоўнік беларускай мовы: Пра-

вапіс. Вымаўленне. Націск. Словазмяненне. Словаўжыванне»

Г.У. Арашонкавай, В.П. Лемцюговай (1994 г.) і інш.

Даволі шматлікімі з’яўляюцца тэрміналагічныя слоўнікі. У іх

тлумачацца тэрміны з розных галін навукі, тэхнікі і г.д.: «Слоўнік

лінгвістычных тэрмінаў» (1990), «Слоўнік акцёра і рэжысёра» (1995),

«Кароткі тлумачальны слоўнік паліталагічных тэрмінаў» (1997), «Ка-

роткі эканамічны слоўнік» (1993), «Кароткі беларускі слоўнік музыч-

ных тэрмінаў» (1992), «Тэрміналагічны слоўнік па вышэйшай матэма-

тыцы для ВНУ» (1993), «Слоўнік фізічных і астранамічных тэрмінаў»

(1979), «Руска-беларускі слоўнік па машынабудаванні» (1998), «Лаці-

на-руска-беларускі батанічны слоўнік» (1967), «Руска-беларускі слоўнік

біялагічных тэрмінаў» (1992), «Руска-беларускі агранамічны слоўнік»

(1994), «Расейска-беларускі хімічны слоўнік» (1993), «Русско-белорус-

ский словарь спортивной терминологии» (1993), «Краткий русско-бе-

лорусский словарь терминов по спортивным играм» (1996), «Русско-

белорусский медицинский словарь» (1993), «Расейска-беларускі вайс-

ковы слоўнік» (1997), «Руска-беларускі фізічны слоўнік» (1999) і інш.

Да лінгвістычных таксама адносяцца гістарычныя слоўнікі

(адлюстроўваюць лексіку мінулых эпох, час узнікнення і шляхі раз-

віцця слоў), этымалагічныя (паходжанне слоў, змены іх значэнняў),

слоўнікі сінонімаў, амонімаў, антонімаў, паронімаў, іншамоўных

слоў, слоўнікі мовы пісьменнікаў, тапанімічныя слоўнікі (адлю-

страваны геаграфічныя назвы), антрапанімічныя (фіксуюцца ўлас-

ныя імёны), марфемныя слоўнікі (вызначаецца марфемная будова

слова) і многія іншыя. Безумоўна, гэта далёка не поўны пералік існу-

ючых на сённяшні дзень слоўнікаў у беларускай мове.

Трэба заўважыць, што будова слоўнікавага артыкула (загало-

вачнае слова разам са звесткамі пра яго) вызначаецца тыпам слоў-

ніка. Так, поўны слоўнікавы артыкул тлумачальнага слоўніка ўклю-

чае наступныя элементы: загаловачнае слова; граматычную харак-

тарыстыку; стылістычную характарыстыку; сэнсавую характары-

стыку; ілюстрацыйны матэрыял; тэрміналагічныя і фразеалагічныя

спалучэнні; этымалагічную даведку.

Размяшчаюцца загаловачныя словы ў слоўніку ў алфавітным або

алфавітна-гнездавым парадку. Пры алфавітна-гнездавой падачы слоў

вытворныя ад агульнага кораня і блізкія значэннем словы аб’ядноўваюц-

ца ў гняздзе (прыкладам можа служыць «Русско-белорусский сло-

варь», 1982). Ілюстрацыямі ў большасці слоўнікаў з’яўляюцца прык-

лады ўжывання слоў у сказах, што бяруцца з літаратурных крыніц.

Праверачны тэст

1. Да лексікі абмежаванага ўжывання адносяцца:

1) сінонімы, амонімы, антонімы;

2) гістарызмы, архаізмы, неалагізмы;

3) дыялектызмы, жарганізмы, тэрміны;

4) адназначныя, мнагазначныя словы;

5) наменклатура, прафесіяналізмы, слэнгізмы.

2. Устанавіце адпаведнасць

А. Бескарысны – бескарыслівы. 1. Антонімы.

Б. Адвага – баязлівасць. 2. Дыялектызмы.

В. Картопля, пасоля. 3. Сінонімы.

Г. Сумны, тужлівы, маркотны. 4. Амонімы.

5. Паронімы.

3. Эўфемізмы – гэта разнавіднасць:

1) амонімаў;

2) сінонімаў;

3) неалагізмаў;

4) жарганізмаў;

5) паронімаў.

Лекцыя 5. АСАБЛІВАСЦІ СЛОВАЎТВАРЭННЯ

БЕЛАРУСКАЙ НАВУКОВАЙ ТЭРМІНАЛОГІІ

Мэта лекцыі – паказаць спецыфіку ўтварэння тэрмінаў эка-

номікі, права, спорту.

Задачы:

– ахарактарызаваць найбольш пашыраныя спосабы тэрмі-

натворчасці;

– вызначыць найбольш прадуктыўныя фарманты і мадэлі тэр-

мінатворчасці.

Пытанні

1. Асноўныя спосабы тэрмінатворчасці:

а) лексіка-семантычны спосаб (тэрміналагізацыя, транстэр-

міналагізацыя);

б) марфолага-сінтаксічны спосаб (канверсія);

в) марфалагічны спосаб (тэрмінаўтварэнне);

г) сінтаксічны спосаб.

2. * Паняцце словаўтваральнага тыпу.

3. * Паняцце словаўтваральнай мадэлі.

4. * Прадукцыйнасць словаўтваральных тыпаў і індывідуаль-

ная словатворчасць.

(* – заканспектаваць па Л.М. Шакуну [8, с. 101–108]).

Праблемныя пытанні

1. Як павінны перакладацца дзеепрыметнікі з рускай мовы на

беларускую?

2. Як перакладаюцца дзеясловы з суфіксам -ірава (-ырава)?

Рэкамендаваная літаратура

1. Антанюк, Л.А. Беларуская навуковая тэрміналогія / Л.А. Ан-

танюк. – Мінск: Навука і тэхніка, 1987. – 240 с.

2. Болсун, А.І. Слоўнік фізічных і астранамічных тэрмінаў /

АІ. Болсун, Я.Н. Рапановіч. – Мінск: Нар. асвета, 1979. – 183 с.

3. Бубновіч, І.І. Засваенне іншамоўных слоў беларускаю літа-

ратурнаю моваю / І.І. Бубновіч. – Гродна: ГрДУ, 2000. – 107 с.

4. Даниленко, В.П. Русская терминология: Опыт лингвисти-

ческого описания / В.П. Даниленко. – М.: Наука, 1977. – 246 с.

5. Словарь-справочник по современной экономике: на пяти язы-

ках / М.В. Мишкевич, Л.И. Василевская, В.Н. Ермаков, М.И. Плот-

ницкий; под общ. ред. М.И. Плотницкого, М.В. Мишкевича. –

Минск: Высш. шк.., 1996. – 364 с.

6. Тлумачальны слоўнік беларускай мовы: у 5 т. – Мінск: Бел-

СЭ, 1977–1984.

7. Тэорыя і практыка беларускай тэрміналогіі / Г.У. Арашонка-

ва, А.М. Булыка, У.В. Люшцік, А.І. Падлужны. – Мінск: Бел. наву-

ка, 1999. – 175 с.

8. Шакун, Л.М. Словаўтварэнне: вучэб. дапам. для ВНУ /

Л.М. Шакун. – Мінск: Выш. шк., 1978. – 128 с.

9. Юрыдычны энцыклапедычны слоўнік / рэдкал.: С.В. Кузьмін

[і інш.]. – Мінск: БелСЭ, 1992. – 636 с.

1. Асноўныя спосабы тэрмінатворчасці

Словаўтварэнне – раздзел мовазнаўства, у якім вывучаецца

будова вытворных слоў, сродкі і шляхі іх утварэння. Тэрмінам

«словаўтварэнне» называюць і сам працэс утварэння новых слоў.

Пачатак вывучэнню словаўтварэння пакладзены ў працах такіх

вядомых вучоных, як М.В. Ламаносаў, А.Х. Вастокаў, Ф.І. Буслаеў,

І.А. Бадуэн дэ Куртэнэ, А.А. Патабня. У сувязі з развіццём навукі аб

мове цікавасць да гэтай галіны мовазнаўства пастаянна ўзрастае, што

знайшло адлюстраванне ў даследаваннях Р.О. Вінакура, В.У. Вінагра-

дава, А.А. Земскай, А.С. Кубраковай, У.У. Лапаціна, К.А. Ляўкоў-

скай, А.М. Ціханава, М.М. Шанскага, Л.М. Шакуна, П.У. Сцяцко і інш.

Непасрэдна словаўтварэннем тэрміналагічных адзінак займа-

ліся В.П. Даніленка, Б.М. Галавін, А.С. Супяранская, В.М. Нем-

чанка, Л.А. Антанюк і інш. Аднак на некаторыя пытанні лінгвісты

не даюць адназначнага адказу, у прыватнасці, погляды лінгвістаў

разыходзяцца, калі гаворка ідзе пра калькаванне, транстэрміналаг-

ізацыю, субстантывацыю, абрэвіяцыю і інш.

Утварэнне новых лексічных адзінак у мове або ўзнаўленне ў пра-

цэсе маўлення тых, што ўжо існуюць, адбываецца паводле пэўных

правіл словаўтварэння і на ўзор адпаведных словаўтваральных мар-

фаналагічных асаблівасцей мадэлей. Таму, калі пад літаратурнай нор-

май разумеюць прынятыя ў моўнай практыцы адукаваных людзей

правілы вымаўлення, словазмянення, словаўжывання і г.д., то сло-

ваўтваральнай нормай трэба лічыць утварэнне слоў і іх ужыванне ў

строгай адпаведнасці з правіламі словаўтварэння, што існуюць у бела-

рускай літаратурнай мове. Гэтыя правілы замацаваны словаўтвараль-

нымі тыпамі і словаўтваральнымі (марфаналагічнымі) мадэлямі.

Паняцце словаўтваральнага тыпу лінгвістамі вызначаецца

па-рознаму. Але большасць з іх у паняцце словаўтваральнага тыпу

ўключае вытворныя, якія маюць тры асноўныя прыкметы: 1) адзін-

ства часціны мовы ўтваральнай асновы; 2) агульнасць семантыч-

ных адносін паміж вытворнымі і ўтваральнымі; 3) агульнасць спо-

сабу словаўтварэння [8, с. 101–103].

Суаднесенасць вытворнага слова з пэўным словаўтваральным

тыпам забяспечвае правільнае сэнсавае ўжыванне. Напрыклад, у

словаўтваральнай пары пілот – пілотка назоўнік пілотка мае зна-

чэнне ‘галаўны ўбор’. Таму яно не можа быць пастаўлена ў адзін

рад з такімі назоўнікамі, як тэнісістка, баскетбалістка, таксама

ўтворанымі ад назваў асоб мужчынскага полу з дапамогай суфік-

са (-к-)-а. Слова пілотка ўваходзіць у склад іншага словаўтвараль-

нага тыпу: матрос – матроска ‘шапка без казырка, бесказырка

(звычайна ў маракоў)’, каўбой – каўбойка ‘капялюш з шырокімі

палямі, загнутымі з бакоў, з раменьчыкам пад падбародкам’.

Словаўтваральная мадэль улічвае «канкрэтныя асаблівасці

ўтварэння пэўнага слова ці групы слоў у межах аднаго словаўтва-

ральнага тыпу» [8, с. 103]. Выбар патрэбнай словаўтваральнай ма-

дэлі забяспечвае правільнае гукавое і графічнае афармленне выт-

ворнага слова.

Такім чынам, словаўтваральная норма рэгулюе: 1) утварэнне

новых лексічных адзінак; 2) узнаўленне пры маўленні тых, што ўжо

існуюць.

У сучаснай беларускай літаратурнай мове даследчыкамі звы-

чайна вылучаецца 4 спосабы ўтварэння новых слоў (з падраздзя-

леннямі ўнутры асобных спосабаў): лексіка-семантычны, лексіка-

сінтаксічны, марфолага-сінтаксічны, марфалагічны.

Для тэрмінатворчасці найбольш характэрнымі лічацца лексі-

ка-семантычны (інакш яго называюць тэрміналагізацыя), марфо-

лага-сінтаксічны (часам у навуковай літаратуры гэты спосаб на-

зываецца транспазіцыя або канверсія) і марфалагічны спосаб (тэр-

мінаўтварэнне). Тэрмінолагі вылучаюць яшчэ сінтаксічны спосаб

утварэння тэрмінаў, а таксама ў асобны спосаб уключаюць каль-

каванне (запазычванне тэрміна з іншай мовы), напрыклад: віза, га-

рантыя (фр.), вэксаль (ням.), інвестар, ноу-хау (англ.), прэсінг

(англ.), пенальці (англ.), пінг-понг (англ.), вердыкт, версія, кан-

венцыя, канверсія (лац.) і інш. Асабліва шмат запазычанняў з ла-

цінскай мовы сярод тэрмінаў дакладных навук і права.

У аснове лексіка-семантычнага спосабу ўтварэння тэрмі-

наў (ці тэрміналагізацыі) ляжыць метафара – перанос значэння ў