Беларуская мова. Прафесійная лексіка

Подождите немного. Документ загружается.

з іх характэрны для дакладных навук (фізіка, матэматыка, хімія) (ды-

стыляцыя – перагонка, квазізоркі – квазары, счапленне – каге-

зія, сублімацыя – узгонка і інш.), юрыспрудэнцыі (фальсіфікацыя –

падлог, выпадак – казус, стандарт – норма, вымаганне – рэкет,

рэкламацыя – прэтэнзія і інш.), спорту (перашкода – бар’ер,

арбітр – суддзя, сэт – партыя, бой – паядынак, нападаючы (на-

паднік) – бамбардзір, вароты – брамка, гнуткасць – гібкасць,

жгут – скрутак, закалка – гарт і інш.), эканомікі (андэррайтэр –

гарант, ануітэт – рэнта, залог – заклад, ін’екцыя – упрыскван-

не, улік – справаздачнасць і г.д.). У сінанімічныя адносіны ўступа-

юць найменні славянскага паходжання, найменне славянскае і запа-

зычаны тэрмін, два або больш запазычаныя тэрміны і інш.

У тэрмінасістэме батанікі сустракаюцца стылістычныя сіно-

німы, якія маюць розную эмацыянальна-экспрэсіўную афарбоўку і

належаць да розных стыляў і сфер ужывання. Напрыклад: лотаць –

лопух, нюнькі, бабоўнік, жаўтушнік, мядзведжая лапка; ку-

пальнік – буквіца, гарнік, касцян, пералёт; гарлачык – лілея,

калітка, булдаўка, вадзяніца, макаўка, гладышыкі, бубэнчыкі,

куўшынкі; трыпутнік – прыдарожнік, бабка, серпарэзнік,

міжперсніца; лопух – лапушнік, дзядоўнік, рапей, брылі, калюгі,

ранік і інш.

Лінгвістамі неаднаразова падкрэслівалася, што ў рэальнай тэр-

міналогіі значнае месца займаюць шматкампанентныя тэрміны тыпу

імпульс – колькасць руху, браканьерства – незаконнае паляван-

не і рыбны промысел, бліцтурнір – маланкавы турнір і пад. Куды

іх адносіць – да сінтаксічных сінонімаў-дублетаў ці да сінтаксіч-

ных варыянтаў (Я.М. Сцепановіч лічыць іх дэфініцыйнымі сіноні-

мамі) – застаецца адкрытым пытаннем.

На нашу думку, пары найменняў тыпу «слова – словазлучэн-

не» або «словазлучэнне – словазлучэнне», якія маюць тоеснае зна-

чэнне, варта лічыць сінтаксічнымі сінонімамі-дублетамі. На-

прыклад, дэзерцірства – ухіленне ад вайсковай службы, экс-

парт – знешні гандаль, бікамералізм – двухпалатная сістэма,

халатнасць – нядбайнасць злачынная, бюлетэнь – лісток не-

працаздольнасці, біпатрыды – двайное грамадзянства (юрыд.),

гандбол – ручны мяч, звеславаць – пачаць веславаць, ватэрпо-

ла – воднае пола (спорт), арбітр – трацейскі суддзя, банкно-

та – банкаўскі білет, трата – пераводны вэксаль, распіска –

пацвярджэнне атрымання (эканом.) і інш.

Шматкампанентныя пары сінонімаў-дублетаў розняцца галоў-

нымі кампанентамі (адміністрацыйнае правапарушэнне – адмі-

ністрацыйная правіннасць) або залежнымі кампанентамі (завоч-

нае навучанне – навучанне без адрыву ад вытворчасці, фіктыў-

ны шлюб – несапраўдны шлюб, Сусветны банк – Міжнародны

банк рэканструкцыі і развіцця, выгады пераліву – пабочныя

выгады, выдаткі накладныя – выдаткі агульныя) і інш.

Варыянтамі з’яўляюцца тэрміны, якія адрозніваюцца паміж

сабой фанетычнымі або словаўтваральнымі элементамі і поўнас-

цю супадаюць сваім значэннем (адыманне – адніманне, арбіт-

ражор – арбітражыст, аўкцыянер – аўкцыяніст), а таксама

кароткія варыянты поўнага тэрміна. Скарачэнне здзяйсняецца про-

пускам аднаго з кампанентаў тэрміналагічнага словазлучэння (дыс-

персія хуткасці гуку – дысперсія гуку), заменай словазлучэння

тэрмінам, утвораным шляхам усячэння (імпульсны сігнал –

імпульс, іскравы разрад – іскра, намінальная вартасць – на-

мінал). Важным сродкам у дасягненні кароткасці тэрміна лічыцца

абрэвіяцыя (біялагічны эквівалент рэнтгена – бэр, ЦПК – Цы-

вільны працэсуальны кодэкс, МВФ – Міжнародны валютны

фонд, ЕВФП – Еўрапейскае валютна-фінансавае пагадненне,

ФІФА – Міжнародная федэрацыя футбольных асацыяцый). Ска-

рачэнне можа дасягацца таксама сродкамі сімволікі (г-прамяні –

электрамагнітнае выпрамяненне з вельмі кароткай даўжынёй

хвалі (менш 0,1 нм) і інш.).

З’ява антаніміі ў айчынным мовазнаўстве пачала разглядац-

ца ў 50-я гг. XX ст. Антонімы разглядаліся вучонымі як суаднос-

ныя, карэлятыўныя паняцці, якія не могуць існаваць адзін без дру-

гога. На суадноснасць семантыкі антонімаў звярталі ўвагу Р.А. Буда-

гаў, В.І. Іванова, Л.А. Новікаў і інш. У прыватнасці, М.М. Шанскі

адзначаў, што «антонімы з’яўляюцца словамі рознага гучання, якія

выражаюць супрацьлеглыя, але суадносныя адно з другім паняцці»

[20, с. 64]. Для антанімічных пар і радоў характэрны ўзаемадапаў-

няльнасць, узаемазалежнасць, узаемавыключальнасць кампанен-

таў. Яны выступаюць як спецыфічнае моўнае адлюстраванне віда-

змяненняў і супрацьлегласцей у прадметах і з’явах аб’ектыўнага

свету [14]. Антонімамі можна назваць словы, якія «супрацьпастаў-

ляюцца па самай агульнай і істотнай для іх значэння семантычнай

прыкмеце і знаходзяцца на палярных пунктах адпаведнай лексіка-

семантычнай парадыгмы» [21, с. 202].

З’ява антаніміі, якая праяўляецца ў існаванні слоў з супрацьлег-

лым значэннем, у мове навукі мае свае асаблівасці. Так, напрыклад,

словы, якія ўтвараюць антанімічную пару ў агульналітаратурнай мове

лёгкі – цяжкі (камень), у мове спорту антонімамі не з’яўляюцца:

лёгкая – цяжкая (атлетыка) (лёгкая атлетыка – ‘від спорту, які

ахоплівае хадзьбу, бег, скачкі, кіданне кап’я, дыска, штурханне ядра і

пад.’; цяжкая атлетыка – ‘комплекс фізічных практыкаванняў па

падыманні цяжараў (штангі, гіры, гантэлі і інш.)’. Выкарыстанне літа-

ратурнага антоніма мокры да тэрміналагічных словазлучэнняў сухі

плод (плод з сухім каляплоднікам), сухая касцянка (касцянка з сухім

мезакарпам (у какосавай пальмы)) мяняе іх значэнне: мокры плод

(касцянка) = ‘якія трапілі пад дождж і намоклі’.

Значэнне супрацьлегласці можа ўзнікаць у слове як вынік яго спе-

цыфічнага выкарыстання ў мове навукі. Напрыклад, зменная ў матэ-

матычнай логіцы – ‘моўны выраз, які служыць для абазначэння ад-

вольнага аб’екта з нейкага фіксаванага мноства аб’ектаў. Зменная

называецца свабоднай, калі ў выраз, у які яна ўваходзіць, магчымая

падстанова замест зменнай імёнаў аб’ектаў з абсягу яе значэнняў.

Калі названая падстанова немагчымая (па сэнсе выразу), то зменная

называецца звязанай’. Такім чынам, узнікае антанімічная пара сва-

бодны – звязаны; у эканоміцы бык (‘удзельнік таргоў, які чакае павы-

шэння цэн і іграе на павышэнне цэн на біржы’) – антанімічны слову

мядзведзь (‘спекулянт, які іграе на паніжэнне цэн на біржы’).

У тэрмінасістэмах розных галін навукі рэалізуюцца два струк-

турныя тыпы антанімічных адносін – лексічны і словаўтваральны.

Лексіка-словаўтваральны тып (цеплаўстойлівасць – холада-

ўстойлівасць) непрадуктыўны.

У лексічным тыпе антаніміі супрацьлегласць значэнняў выра-

жаецца рознымі каранямі. Напрыклад: упарадкаванне (‘поўная за-

канамернасць, парадак, сіметрыя ў размеркаванні атамаў, малекул,

крышталяў, якія ўтвараюць цвёрдае цела’) – хаатычнасць (‘адсут-

насць парадку, сіметрыі ў размеркаванні чаго-небудзь’); алігаполія

(‘стан рынку, пры якім абмежаванай колькасці прадаўцоў супраць-

стаіць вялікая колькасць пакупнікоў’) – алігапсонія (‘стан рынку, пры

якім абмежаванай колькасці пакупнікоў супрацьстаіць вялікая коль-

касць прадаўцоў’). Лексічны тып антаніміі асабліва пашыраны ся-

род назоўнікаў аддзеяслоўнага (ці адпрыметнікавага) паходжання:

выпарэнне (‘пераход рэчыва з вадкага ці цвёрдага стану ў газапа-

добны’) – кандэнсацыя (‘пераход рэчыва з газападобнага стану ў

вадкі ці крышталічны’); крохкасць (‘здольнасць цвёрдых цел разбу-

рацца пры механічных уздзеяннях без прыкметных пластычных дэ-

фармацый’) – пластычнасць (‘уласцівасць цвёрдых цел вытрымлі-

ваць без разбурэння дэфармацыі і захоўваць іх пасля таго, як знешнія

сілы перастаюць дзейнічаць’). Яшчэ прыклады: нацыяналізацыя –

прыватызацыя, пакаранне – памілаванне, страты – даходы,

шлюб – развод, аналогія – неадпаведнасць, ісцец – адказчык,

крэдытор – даўжнік, штраф – узнагарода, правы – абавязкі

(юрыд.) і інш.

У словаўтваральны тып антонімаў уключаюцца тэрміны, у

якіх процілегласць значэнняў выражаецца словаўтваральнымі срод-

камі. Як правіла, значэнне антаніміі ўзнікае як вынік карэляцыі суп-

рацьлеглых па сэнсе прыставак, якія далучаюцца да аднаго і таго ж

тэрміна, або як вынік выкарыстання прыстаўкі, якая надае тэрміну

супрацьлеглы сэнс. Напрыклад: адліў – прыліў, негатыў – пазі-

тыў, сіметрыя – асіметрыя, часцінка – антычасцінка, рэчыва –

антырэчыва, свет – антысвет і інш.

Сярод састаўных тэрмінаў-антонімаў можна вылучыць дзве

групы:

1) антанімічныя пары з рознакаранёвымі кампанентамі, дзе

супрацьлегласць выражаецца: а) лексічнымі асновамі відавых кам-

панентаў састаўных тэрмінаў: высокі мяч – нізкі мяч, высокае

вядзенне мяча – нізкае вядзенне мяча, гол у свае вароты – гол у

чужыя вароты, задняя лінія – пярэдняя лінія, левы абаронца –

правы абаронца; аферта вольная – аферта цвёрдая; палітыка

«танных грошай» – палітыка «дарагіх грошай»; б) лексічнымі

асновамі родавых кампанентаў састаўных тэрмінаў: запаволіць

тэмп – павялічыць тэмп;

2) найменні з аднакаранёвымі кампанентамі, антанімічнасць

якім надаюць супрацьлеглыя па сэнсе прыстаўкі ў складзе відавых

кампанентаў або (што назіраецца значна часцей) супрацьлеглы сэнс

надае прыстаўка ў складзе толькі аднаго з відавых кампанентаў

антанімічнай пары: згінальныя рухі – разгінальныя рухі, рацыя-

нальны лік – ірацыянальны лік; акрэдытыў адзыўны – акрэды-

тыў безадзыўны і інш.

Супрацьлеглым па сваім значэнні можа быць адзін і той жа

тэрмін (яго лексіка-семантычныя варыянты). Параўнаем: пячэ (сон-

ца, мароз). Такая здольнасць слова выражаць супрацьлеглыя зна-

чэнні без змянення сваёй формы ў лінгвістыцы атрымала назву энан-

тыёсемія. Напрыклад, ваяка – 1) ‘воін, баец, салдат’ і 2) ‘пра таго,

хто не апраўдвае званне воіна, байца’.

Паронімы. Гіпонімы

Паронімы – словы, блізкія паводле гучання, але розныя па-

водле значэння, якія маюць, як правіла, адзін корань і належаць да

адной часціны мовы. Напрыклад, альянс (‘саюз, аб’яднанне на ас-

нове дагаворных абавязацельстваў’) – альяс (‘расліна алоэ’);

імігрант (‘перасяленец з якой-небудзь краіны’) – эмігрант (‘ча-

лавек, які перасяліўся са сваёй радзімы ў іншую краіну’); інжы-

нерны (факультэт, войскі) – інжынерскі (дыплом, абавязкі); кан-

цэсія (‘дагавор аб перадачы замежнай фірме ў эксплуатацыю на

пэўны тэрмін прыродных багаццяў, прадпрыемстваў і інш. гаспа-

дарчых аб’ектаў, якія належаць дзяржаве’) – канфесія (веравы-

знанне – 1) ‘прыналежнасць да пэўнай рэлігіі; прызнанне асобай рэ-

лігійнага вучэння якой-небудзь царквы’, 2) ‘рэлігійнае аб’яднанне,

якое мае сваё распрацаванае веравучэнне, культ і ўстойлівую арга-

нізацыйную структуру’); камітэт (‘выбарны орган, які кіруе якой-

небудзь работай’) камітэнт (‘асоба, якая даручае камісіянеру за-

ключыць якую-небудзь здзелку: куплю, продаж і інш.’); трасат

(‘асоба, абавязаная заплаціць па пераводным вэксалі’) – трасант

(‘асоба, якая выдае другой асобе пераводны вэксаль; вэксаледаў-

ца’); лакаўт (‘адна з форм барацьбы прадпрымальнікаў супраць

рабочага класа ў заходніх краінах’) – накаўт (‘стан баксёра ў час

бою, калі ён пасля вельмі моцнага ўдару на працягу 10 секунд не

можа падняцца і лічыцца пераможаным’); спаборнасць (‘адзін з

функцыянальных прынцыпаў, які вызначае працэсуальную дзейнасць

суда з мэтай забеспячэння паўнаты фактычнага і доказнага матэ-

рыялу, неабходнага для ўсебаковага, поўнага і аб’ектыўнага да-

следавання акалічнасцей справы, устанаўлення ісціны па справе’) –

спаборніцтвы (‘спартыўная сустрэча для выяўлення пераможцы’).

Рода-відавыя адносіны лексічных адзінак называюцца гіпані-

міяй. Тэрміны, што абазначаюць больш шырокае, родавае паняц-

це, называюцца гіперонімамі, а тэрміны, якія абазначаюць больш

вузкае, відавое паняцце, – гіпонімамі.

Як заўважае Я.М. Сцепановіч, на рода-відавых адносінах пабу-

давана ўся біялагічная наменклатура, змест відавога паняцця шырэй

родавага, а аб’ём вузей. Напрыклад, у заалогіі з сям’і кашачых тыг-

ры, ільвы, пантэры, барсы, пума, ягуар, дамашні кот адносяцца

да роду кошак сапраўдных, рысь – да роду рысяў, гепард – да роду

гепардаў. Яшчэ прыклады гіпонімаў з эканомікі, права, спорту: банк –

банк акцыянерны, банк узаемаашчадны, банк дзяржаўны, банк

інавацыйны, банк іпатэчны, банк каптыўны, банк квазідзяржаў-

ны, банк-каменеджэр, банк камерцыйны, Банк Сусветны, банк

дамашні, банк цэнтральны; права – права аўтарскае, права на

ўнясенне прапаноў, права на жыллё, права на матэрыяльнае за-

беспячэнне, права на спадчыну, права на адукацыю, права на

аб’яднанне ў грамадскія саюзы, права на адпачынак, права на

ахову здароўя, права на судовую абарону, права на працу, права

на ўдзел у кіраванні дзяржаўнымі і грамадскімі справамі, права

адклікання дэпутата, права подпісу, права поўнага гаспадарча-

га вядзення, права ўласнасці, права прытулку, права прыват-

нае, права экстэрытарыяльнасці; удар – удар вонкавым бокам

пад’ёму, удар вонкавым бокам ступні, удар унутраным бокам

пад’ёму, удар унутраным бокам ступні, удар галавой у скачку,

удар здалёк, удар нізам, удар нажніцамі, удар ад варотаў, удар

рэзаны, удар абарончы, удар па мячы, удар звыш блока, удар

плоскі, удар па шайбе, удар з краю сеткі, удар з лёту, удар з

нізкай перадачы, удар з месца, удар з адскоку, удар з паваро-

там, удар укарочаны, удар цераз сябе і інш.

Такім чынам, спецыяльная лексіка падпадае пад уплыў усіх

тых лексіка-семантычных працэсаў, якія характэрны літаратурнай

мове ў цэлым. Ёй уласцівы мнагазначнасць, аманімія, сінанімія, ва-

рыянтнасць, антанімія і інш. Аднак усе гэтыя працэсы маюць свае

асаблівасці, яны працякаюць у тых межах, якія не парушаюць се-

мантычнай пэўнасці тэрміна.

4. Паходжанне лексікі беларускай мовы

Лексічны склад беларускай мовы фарміраваўся на працягу многіх

стагоддзяў, няспынна развіваўся і ўдасканальваўся. Менавіта ў лексі-

цы адлюстравалася і гісторыя развіцця беларускага народа.

Вылучаюцца два вялікія пласты нашай лексікі паводле пахо-

джання: спрадвечная і запазычаная.

Спрадвечная лексіка складаецца з чатырох пластоў слоў:

1) індаеўрапейскія словы (самыя старажытныя, ≈ III–I тыс.

да н.э.). Абазначалі жыццёва важныя прадметы жывой і нежывой пры-

роды: Бог, душа, вера, неба, вечар, зіма, дзень, маці, брат, дзед,

сын, воўк, зерне, мёд, соль, салома, балота, гарэць, драмаць, есці;

лічэбнікі два, тры, сто; займеннікі вы, сам, ты і мн. інш.;

2) агульнаславянскія (праславянскія) словы (≈ II тыс. да н.э. –

I тыс. н.э.): дзіця, бабка, сірата, удава, заяц, бык, конь, лебедзь,

крыўда, ласка, праўда; назвы прадуктаў харчавання: блін, піва,

сала, квас, каша, масла, крупа, дрожджы і інш.; ваенныя тэрмі-

ны: абарона, бой, вайна, дружына, кап’ё, лук, полк, страла і інш.;

колеры: белы, жоўты, зялёны, русы, рыжы, светлы, чорны, сіні і

інш. Пласт агульнаславянскай лексікі хоць і нешматлікі (≈ 2000 слоў),

але з’яўляецца ядром слоўніка кожнай славянскай мовы;

3) агульнаўсходнеславянскія словы (VІІІ – ХІІІ стст.): сям’я,

ваявода, дань, воласць, выкуп, пастух, бондар, знахар, мельнік,

селянін, клык, жаваранак, снягір, грэчка, качарга, лыжка, са-

рочка, рэпа, адзінаццаць, дванаццаць, дзевяноста і інш.;

4) уласнабеларускія словы (ХІV – ХVІІ стст.): асілак, ва-

дзянік, вайсковец, араты, працаўнік, вясковец, сейбіт; бусел,

берасцянка, алешнік, ваўчкі, заранка, вясёлка, надвор’е, золак,

світанне, спёка, цемра, сакавік, красавік; спадніца, хустка,

абрус; дранікі, зацірка; пакута, пяшчота, хвароба, байка, вы-

казнік, дзейнік і інш. Менавіта ўласнабеларускія словы складаюць

нацыянальную спецыфіку лексічнай сістэмы нашай мовы [2].

Да запазычаных адносяцца словы іншамоўнага паходжання,

якія ў выніку семантычнага і фанетыка-марфалагічнага асваення

зрабіліся лексічнымі адзінкамі беларускай мовы. Асноўная пры-

мета запазычанага слова – яго функцыянальная значымасць, якая

заключаецца ў тым, што слова абазначае прадметы і паняцці, якія

не маюць адэкватнага абазначэння ў самой беларускай мове або

з’яўляюцца семантычнымі ці стылістычнымі сінонімамі да адпа-

веднага беларускага слова. З іншых моў у беларускую мову такія

словы пранікаюць як вусным шляхам (г.зн. перш трапілі ў жывую

гаворку, а пазней пашырыліся ў пісьменнасці), так і кніжным (пачы-

налі ўжывацца ў пісьменнасці і літаратурнай мове, а потым пасту-

пова пераходзілі ў гаворку). Выдзяляюцца дзве вялікія групы запа-

зычаных слоў: са славянскіх моў і з неславянскіх. Прывядзём

прыклады.

Са славянскіх моў:

а) стараславянізмы (або царкоўнаславянізмы): вобраз, вочы,

воблака, храбры, продак, раб, цвярдыня, уладыка, храм, чэс-

ны, благаславенне і інш.;

б) з рускай мовы: ссылка, пераварот, забастоўка, подзвіг,

гадавіна і інш.;

в) з украінскай мовы: бацькаўшчына, вербалоз, ежа, агорт-

ваць, боршч, прыкмета, заляцанне, хутар, варэнік, побыт,

журыцца, галушка, забабоны, лунаць і інш.;

г) з польскай мовы: касцёл, скарб, вяндліна, відэлец, гузік,

карысць, сродак, скарга, рахунак, гатунак, здрада, апека, су-

кенка, літасць, айчына, пісар, кабета, хлопец, шчыры, дранц-

вець і інш.;

д) з чэшскай мовы адзінкавыя прыклады: калготы, блакіт.

З неславянскіх моў:

а) балтызмы (літоўскія і латышскія словы): жвір, пуня, клу-

ня, свіран, коўш, бурбалка, клыпаць, жуда і інш.;

б) цюркізмы (пераважна з татарскай мовы). Пачалі пранікаць

у мову ўсходніх славян яшчэ ў старажытныя часы з мовы цюркскіх

плямёнаў, што рабілі набегі на землі славян: арда, баран, калчан,

сарафан, балван, балда, лафа (салдацкае жалаванне; выгода),

атаман, кінжал, халва, плоў, айва, гарбуз, бархан, туман, бу-

ран, торба, чамадан і інш.;

в) грэцызмы трапілі ў нашу мову яшчэ ў старажытнасці ў су-

вязі з прыняццем хрысціянства. Пераважна гэта словы навукі, ас-

веты, культуры, мастацтва, адукацыі: ікона, царква, алфавіт, ар-

фаграфія, графіка, кафедра, бактэрыя, дыягназ, трахея,

мікроб, іон, істэрыя, філалогія, лексіка, алебастр, акіян, кіт,

дэльфін, эпоха, элегія, камедыя і інш.;

г) лацінізмы ў нашу мову прыйшлі праз польскую, чэшскую і

іншыя заходнееўрапейскія мовы: каляндар, прафесія, доктар,

літара, нацыя, тэкст, легенда, ангіна, вакцына, інфаркт, вірус,

бацыла, біцэпс, імпульс, інстытут, лекцыя, глобус, экзамен,

абітурыент, аратар і інш.;

д) германізмы: афіцэр, маўзер, лагер, штаб, фронт, фланг,

алкаголь, бутэрброд, цукар, вафля, гальштук, партвейн, паштэт,

бінт, аспірын, гантэлі, цэйтнот, гросмайстар, штраф і інш.;

е) галіцызмы (з французскай мовы): акардэон, баль, вальс,

вернісаж, жанр, журы, раяль, бігудзі, памада, адэкалон, гар-

нітур, бра, вітрына, атэль, кавалер, какетка, камандор, гараж,

кабіна, сапёр, баржа, міна, маршал, карабін, лікёр, кампот,

марынад і інш.;

ё) англіцызмы: аўт, бокс, гандбол, футбол, клуб, трактар,

мічман, снайпер, бар, піжама, плед, вельвет, джынсы, віскі,

пунш, джэм, бекон, крэкер, кактэйль, кекс, джунглі, лідар,

мітынг і інш.;

ж) італізмы: акорд, арыя, бас, флейта, опера, маэстра, кар-

навал, гірлянда, саната, палац, вермішэль, макарона, памідор,

лаванда, інтанацыя, кар’ера, бандыт, фашызм і інш.;

з) з галандскай: бакен, баркас, боцман, канвой, марціра,

дамкрат, брас, краб, апельсін і інш.;

і) з іспанскай: арлекін, балеро, гітара, румба, танга, самб-

рэра, какаін і інш.;

к) з фіна-ўгорскіх (фінскай, карэльскай, эстонскай, комі): кілька,

навага, салака, сёмга, тундра, нарты, сані і інш.;

л) з кітайскай: чай, жэньшэнь;

м) з японскай: івасі, соя, кімано, самурай, цунамі, каратэ,

дзюдо і інш.

Пранікненне іншамоўных слоў – з’ява заканамерная для лю-

бой мовы. Гэта вынік палітычных, гандлёвых, эканамічных і куль-

турных сувязей, цесных моўных кантактаў народаў свету. Запазы-

чанні не парушаюць нацыянальнай самабытнасці беларускай мовы,

яны ўзбагачаюць яе лексічную сістэму.

5. Лексіка паводле сферы выкарыстання

У адносінах выкарыстання словы беларускай мовы не з’яўля-

юцца аднолькавымі: адны з іх ужываюцца ўсімі носьбітамі мовы

незалежна ад іх пражывання, прафесіі, узросту, роду заняткаў, аду-

кацыйнага і культурнага ўзроўню; другія – актыўна ўжываюцца

толькі на пэўнай тэрыторыі, прадстаўнікамі асобных прафесійных

ці сацыяльных груп насельніцтва, г.зн. з’яўляюцца тэрытарыяльна,

прафесійна ці сацыяльна абмежаванымі. З гэтага вынікае, што лек-

сіка сучаснай беларускай мовы ў залежнасці ад сферы выкарыс-

тання падзяляецца на дзве вялікія групы: агульнаўжывальную і

абмежаванага ўжывання.

Агульнаўжывальная (агульнанародная) лексіка з’яўляецца

асновай слоўнікавага складу беларускай мовы: без гэтых слоў

нельга сфармуляваць і выказаць думку, без іх немагчыма далей-

шае развіццё і ўдасканаленне самой лексікі. Сюды адносяцца такія

словы, якія вядомы ўсім носьбітам і шырока выкарыстоўваюцца

імі без усякіх абмежаванняў. Гэта словы розных часцін мовы і роз-

ных стылістычных разрадаў (дзень, каліна, заўтра, хадзіць, га-

варыць, весела, мы, свой, два і многія іншыя) [2].

Лексіка абмежаванага ўжывання падзяляецца на дыялект-

ную, жаргонную і спецыяльную. Коратка спынімся на гэтых лексіч-

ных разрадах.

Дыялектную лексіку складаюць словы, ужыванне якіх аб-

межавана пэўнай тэрыторыяй, гэта словы мясцовых гаворак (дыя-

лектызмы). На тэрыторыі Беларусі выдзяляюць наступныя дыя-

лекты: паўночна-ўсходні, паўднёва-заходні (асноўныя), сярэднебе-

ларускі (цэнтральныя гаворкі) і заходнепалескі (брэсцка-пінскі).

Кожны з гэтых дыялектаў мае свае асаблівасці, якія адрозніваюць

іх адзін ад аднаго і ад літаратурнай мовы. Дыялектызмы, безумоў-

на, вядомы не ўсім носьбітам мовы, а толькі тым, хто жыве на той

тэрыторыі, дзе гэтыя словы бытуюць. Напр., савяк (замест літ.

падбярозавік), вятроўкі (замест літ. басаножкі), казлы (люцікі),

пасоля (фасоля), ля, паля (паглядзі, глянь), гуліца (вуліца), тамака

(там), настольніца (настольнік), барыла (бочка) і інш.

Сярод дыялектызмаў вылучаюць параўнальна невялікую гру-

пу абласных слоў, г.зн. такіх, якія ўжываюцца на больш-менш знач-

най тэрыторыі Беларусі, выкарыстоўваюцца ў мастацкіх тэкстах

многіх аўтараў, але яшчэ не сталі літаратурнымі ў поўным сэнсе

гэтага слова. Абласныя словы падаюцца ў слоўніках літаратурнай

мовы з паметай абл. (абласное): нацяты (нацягнуты), нябож (пля-

меннік), оступам (цесна абступіўшы, вакол), гучок (парастак), гуля

і гула (гуз), жбан (збан), заложна (бесперапынна, настойліва, упар-

та) і інш.

Дыялекты – гэта самыя старажытныя моўныя адзінствы, на-

ват больш старыя, чым сама беларуская мова. У дапісьмовы пе-

рыяд дыялекты былі адзінай формай зносін. У наш час дыялекты

не ўтвараюцца, а паступова разбураюцца. Тым не менш, для нацы-

янальнай мовы яны – скарбніца, якую неабходна захоўваць (дас-

таткова ўспомніць, што менавіта з дыялектаў «вырастала» новая

беларуская літаратурна-пісьмовая мова). Узбагачэнне літаратур-

най лексікі за кошт народна-дыялектных слоў – гэта такі ж гіста-

рычны працэс, як і папаўненне яе шляхам запазычання іншамоў-

ных слоў.

У творах мастацкай літаратуры пісьменнікі выкарыстоўваюць

дыялектызмы з мэтай стварэння мастацкага вобраза, для характа-

рыстыкі дзеючых асоб, перадачы моўнага каларыту мясцовасці, у

якой адбываецца дзеянне.

Жаргонная лексіка (фр. jargon – умоўная гаворка) – гэта

гутарковая мова пэўнай групы людзей, аб’яднаных агульнасцю інта-

рэсаў, звычак, заняткаў, сацыяльнага становішча і г.д. Жаргонная

лексіка (адвольна выбраныя моўныя элементы) фарміруецца на базе

слоў літаратурнай мовы шляхам іх пераасэнсавання, метафарыза-

цыі. Так, у мове моладзі, вучняў, студэнтаў можна пачуць такія

жаргонныя словы, як продкі, шнуркі (бацькі), ажур (парадак),

гнаць (гаварыць няпраўду), базар (размова), бомбы, шпоры (шпар-

галкі), халтурыць (нядобрасумленна выконваць працу), філоніць

(ухіляцца ад працы), бабкі (грошы ўвогуле), зелень (долары), драў-

ляныя (айчынная валюта) і інш.; у мове спартсменаў: рамка (варо-

ты), гарчычнік (жоўтая картка), вольнік (барэц вольнага стылю) і

інш.; прыклады армейскіх жаргонаў: салага (увогуле малады сал-

дат), дух, чарпак (ці чайнік), слон, дзед (радавы салдат у залеж-

насці ад часу знаходжання на тэрміновай службе), старлей (стар-

шы лейтэнант), кусок (прапаршчык), самаход (самавольна пакі-

нуць воінскую часць), дэмбель (дэмабілізацыя), адкасіць (ухіліцца

ад воінскай службы) і інш. У часы Вялікай Айчыннай вайны склаў-

ся франтавы жаргон: самавары (мінамёты), сабантуй (артабст-

рэл), кацёл (акружэнне), гасцінцы (снарады, міны) і інш.

Пэўным жаргонам карыстаюцца людзі, звязаныя агульнасцю

інтарэсаў, часам негатыўнага характару (напр., у лексіконе амата-