Беларуская мова. Прафесійная лексіка

Подождите немного. Документ загружается.

рать) і гуляць (гулять). Лексічная інтэрферэнцыя падзяляецца на

ўласна-лексічную (калі ў рускім маўленні выкарыстоўваюцца бе-

ларускія словы і наадварот): Леший его

ведает, отчего так час-

то его бьёт (И. Мележ); лексіка-семантычную (калі ў маўленні

выкарыстоўваюцца словы ў значэннях, якія характэрны для іншай

мовы): Урал богатырём приветливым

Ручник дороги разост-

лал (Р. Бородулин); лексіка-стылістычную (рускія і беларускія

словы маюць аднолькавае значэнне, але належаць да розных сты-

ляў маўлення): рус. хвороба – (дыялект.) – бел. хвароба (літара-

тур.), рус. смак (разм.) – бел. смак (літаратур.). Лексічная інтэр-

ферэнцыя праяўляецца, у прыватнасці, у міжмоўнай аманіміі.

Міжмоўныя амонімы – словы з розных моў, якія поўнасцю або

часткова супадаюць у гучанні або напісанні, але маюць рознае зна-

чэнне. У працэсе перакладу тэксту з рускай мовы на беларускую ці

наадварот магчымы іх непажаданыя ўзаемазамены, што пры-

водзіць да непаразумення: рус. качка ‘укачванне’ – бел. качка ‘ва-

даплаўная птушка’; рус. сварка ‘злучэнне металічных частак шля-

хам сплаўлівання’ – бел. сварка ‘спрэчка’.

Прычынай існавання словаўтваральнай інтэрферэнцыі з'яўля-

ецца несупадзенне словаўтваральных фармантаў аднакаранёвых бе-

ларускіх і рускіх слоў: рус. читательница – бел. чытачка, рус. дет-

ский – бел. дзіцячы, рус. шептаться – бел. шаптацца, рус. бесприн-

ципный – бел. беспрынцыповы, рус. вблизи – бел. паблізу.

Акцэнтная інтэрферэнцыя звязана з разыходжаннямі ў націску

ў рускіх і беларускіх лексемах: рус. ольх'а – бел. в'ольха, рус. киш-

к'а – бел. к'ішка, рус. овсян'ой – бел. аўс'яны, рус. вест'и – бел.

в'есці, рус. д'осуха – бел. дас'уха, рус. од'иннадцать – бел. адзі-

н'аццаць, рус. посл'анец – бел. паслан'ец.

3. Трасянка як лінгвістычная з'ява

У сітуацыі двухмоўя на тэрыторыі Беларусі ўзнікла і функцы-

януе такая лінгвістычная з’ява, як трасянка, прамежкавая форма

змешанага маўлення, своеасаблівы моўны гібрыд.

Назва ўяўляе тэрміналагічную метафару, створаную ў выніку

пераносу зыходнага слова з бытавой сферы ў сферу лінгвістычнай

тэрміналогіі. Трасянка – гэта сумесь сена з саломай для кармлення

жывёлы, якая па якасці моцна саступала сену. Калі ў гаспадара не

хапае добрага сена, ён дадае салому, старанна растрасаючы яе.

Карова не заўважае падману і з’ядае трасянку. Сэнс «недабра-

якасная сумесь» і быў перанесены ў моўную сферу.

Што такое трасянка з лінгвістычнага пункту погляду? Гэта

моўны прадукт, які ўзнік шляхам механічнага змешвання ў розных

прапорцыях элементаў рускай і беларускай моў. Гэта сродак каму-

нікацыі гарадскога насельніцтва Беларусі, русіфікаваны варыянт

беларускай мовы. Ад літаратурнай мовы трасянку адрознівае поў-

ная адсутнасць норм: беларуска-рускае маўленне не падпарадкоў-

ваецца строгім правілам і ўяўляе сабой механічнае змяшэнне роз-

ных моўных элементаў. Акрамя таго, трасянка характарызуецца

малой прадказальнасцю. З’яўленне тых ці іншых слоў у вялікай

ступені залежыць ад канкрэтных умоў камунікацыі. Большасць

лінгвістаў лічыць, што ў аснове трасянкі ляжыць руская лексіка і

беларуская фанетыка, г.зн. рускія словы вымаўляюцца па законах

беларускага маўлення. Параўн.: трас. гавару – рус. говорю – бел.

кажу; трас. – заработаў – рус. заработал – бел. зарабіў. Сітуа-

цыя двухмоўя патрабуе пэўных намаганняў пры засваенні норм

рускай і беларускай літаратурнай моў. Значна лягчэй з пункту гле-

джання неадукаванага чалавека выкарыстоўваць своеасаблівы моў-

ны «гібрыд». Часцей за ўсё трасянка ўзнікае ў выніку засваення

рускай мовы людзьмі, якія былі выхаваны ў вясковым асяроддзі і

апынуліся ў горадзе ў сувязі з перасяленнем, павышэннем грамад-

скага статуса і інш.

З’яўленне трасянкі абумоўліваецца некаторымі прычынамі. Яна

ўзнікае найперш з неабходнасці падтрымання камунікацыі ва ўмо-

вах абмежаваных кантактаў паміж карэнным беларускамоўным

насельніцтвам, з аднаго боку, і рускамоўным адміністрацыйным

чыноўніцтвам, што мае больш высокі грамадскі статус, з другога.

Небывалая міграцыя вяскоўцаў у горад таксама пашырае сферу

выкарыстання трасянкі, паколькі яна ўжо стала ўспрымацца як не-

абходны элемент гарадской моўнай сітуацыі. Аднак ва ўспрыманні

саміх носьбітаў трасянка ацэньваецца як «некультурная мова», бо

напамінае пра іх вясковае паходжанне. У працэсе маўлення інды-

віда цяжка прадказаць, якія рысы беларускай і рускай моў будуць

змешвацца, аднак найбольш устойлівымі застаюцца фанетычныя

асаблівасці. Як з'ява выключна індывідуальная трасянка ўзнікае ў

выніку засваення рускай мовы т.зв. прамым метадам, г.зн. у працэ-

се моўных зносін з носьбітамі, а не ў працэсе паступовага навучан-

ня. Дрэннаму валоданню другаснай моўнай сістэмай спадарожні-

чае пагарда і нянавісць да роднай мовы, яе лічаць асноўнай прычы-

най такога стану. У выніку разбураецца і валоданне першаснай сістэ-

май, таму становіцца складаным і маўленне па-беларуску.

Такім чынам, трасянка – гэта паўмова, яна анарматыўная,

узнікае і функцыянуе стыхійна, рэалізуецца выключна ў вусным

маўленні, пераважае ў гарадскіх сітуацыях камунікацыі.

4. Сучасная моўная сітуацыя на Беларусі

У канцы 80-х – пачатку 90-х гг. XX ст. Рэспубліка Беларусь ста-

новіцца незалежнай, суверэннай дзяржавай. Была створана пэўная

заканадаўчая база, якая юрыдычна замацавала курс на адраджэнне

нацыянальнай мовы. Былі прыняты Законы «Аб мовах у Беларускай

ССР», «Аб культуры», «Аб адукацыі», разгорнута сетка беларускіх

нацыянальных школ. Была распрацавана дзяржаўная праграма, якая

сведчыла пра тое, што пачынаецца новы этап адраджэння белару-

скага слова, новы перыяд у развіцці і ўзбагачэнні беларускай мовы і

беларускай культуры ў цэлым. У новых праграмах значная роля ад-

водзілася вывучэнню беларускай мовы. Рыхтуюцца новыя падручнікі,

а праз некалькі год гэты курс становіцца абавязковым для вывучэн-

ня ў ВНУ. Такі ўздым нацыянальнага адраджэння запаволіўся пасля

рэспубліканскага рэферэндуму 1995 года. У Закон «Аб мовах» і Кан-

стытуцыю Рэспублікі Беларусь былі ўнесены праўкі, па якіх у якасці

дзяржаўнай разам з беларускай названа і руская мова. Беларуская

мова значна страціла свой нацыянальны прэстыж. Яна зноў стала

выкарыстоўвацца пераважна ў сферах мастацкай літаратуры, публі-

цыстыкі, гуманітарнай навукі, адукацыі.

Сёння, гаворачы пра стан і перспектывы развіцця беларускай

мовы, даследчыкі ўказваюць на сімвалічнае значэнне мовы, адзна-

чаючы, што камунікатыўная роля ёй амаль не ўласціва. Н.Б. Мяч-

коўская зазначае, што «ў беларускай мове яе этнічная функцыя

(быць нацыянальным сімвалам, кансалідаваць народ і адрозніваць

яго ад іншых этнасаў) першынствуе над асноўнай (камунікатыў-

най)». Яна выконвае важную сімвалічную функцыю, калі чалавек

ведае, што ён беларус, што яго продкі жылі ў Беларусі, ён сам у

пэўнай ступені валодае беларускай мовай, але ў рэальным жыцці

можа ёю не карыстацца.

Гаворачы пра будучае беларускай мовы, неабходна разгле-

дзець фактары, якія будуць уздзейнічаць на моўную сітуацыю.

Лінгвістычныя фактары:

1) генетычная блізкасць беларускай і рускай моў – дастатко-

вая для добрага ўзаемаразумення паміж носьбітамі;

2) дыялекты беларускай мовы плаўна пераходзяць у дыялек-

ты рускай, утвараючы дыялектны кантынуум.

Сацыялінгвістычныя фактары:

3) беларуская і руская мовы традыцыйна лічацца асобнымі

мовамі, нягледзячы на тое, што генетычна вельмі блізкія;

4) наяўнасць у беларускай мове кадыфікаванай нормы;

5) наяўнасць у беларускай мове традыцыйных дыялектаў;

6) малое распаўсюджанне агульнаразмоўнай формы;

7) даўняя і глыбокая русіфікацыя прыводзіць да таго, што лю-

дзей, якія карыстаюцца рускай мовай, больш;

8) руская мова для асноўнай масы насельніцтва больш прэс-

тыжная;

9) наяўнасць істотных адрозненняў у выкарыстанні моў паміж

буйнымі гарадамі, дробнымі гарадамі і вёскамі прыводзіць да за-

мацавання за беларускай мовай статуса «мова вёскі»;

10) наяўнасць масавага двухмоўя і блізкасці моў прыводзіць

да значнай інтэрферэнцыі і нават да ўтварэння змешаных формаў

маўлення.

Экстралінгвістычныя фактары:

11) блізкасць беларускай культуры да рускай;

12) беларусы, нягледзячы на блізкасць з рускім народам, лічаць

сябе асобным этнасам;

13) сімвалічнае значэнне беларускай мовы большае, чым ка-

мунікатыўнае;

14) цесныя сувязі з Расіяй (эканамічныя і палітычныя);

15) адсутнасць бесперапыннай пісьмовай традыцыі (нормы

беларускай мовы пачалі складвацца ў XX ст.);

16) парадаксальная моўная палітыка дзяржавы ў адносінах да

беларускай мовы: з аднаго боку, выцясненне яе са сфер ужывання,

з другога боку – падтрымка (фінансаванне адукацыі, культуры);

17) наяўнасць дзвюх дзяржаўных моў;

18) неканкурэнтаздольнасць беларускіх СМІ і літаратуры.

З пералічаных фактараў толькі 3, 4, 5, 12 маюць станоўчае

значэнне для лёсу беларускай мовы. Таму на сённяшні дзень

праблема захавання нацыянальнай мовы беларусаў вельмі ак-

туальная, наша мова ўключана ЮНЕСКА ў спіс моў, якім па-

гражае заняпад і забыццё. Рэальна беларуская мова як сродак

камунікацыі жыве ў вёсках у выглядзе гаворак і ў колах творчай

інтэлігенцыі, якая імкнецца зберагчы нацыянальны скарб для

нашчадкаў.

Праверачны тэст

1. На тэрыторыі Беларусі назіраецца двухмоўе:

1) беларуска-англійскае; 4) беларуска-іспанскае;

2) беларуска-рускае; 5) беларуска-літоўскае;

3) беларуска-польскае; 6) беларуска-руска-польскае.

2. Устанавіце адпаведнасць паміж відамі інтэрферэнцыі

і іх сэнсавай характарыстыкай

А. Марфалагічная. 1. Выклікаецца адрозненнямі ў будове

Б. Сінтаксічная. словазлучэнняў, простых і складаных

В. Фанетычная. сказаў.

Г. Лексічная. 2. Звязана з наяўнасцю спецыфічных

фанетычных рыс у кожнай мове.

3. Звязана з разыходжаннямі ў грама-

тычным афармленні рускіх і беларускіх

лексем.

4. Выклікаецца наяўнасцю разыходжан-

няў ва ўласналексемным і семантычным

аспектах моў.

5. Выклікаецца несупадзеннем слова-

ўтваральных фармантаў аднакаранё-

вых беларускіх і рускіх слоў.

3. Трасянка – гэта:

1) змешванне нормаў рускай і беларускай моў;

2) папераменнае выкарыстанне розных моў;

3) механічнае змешванне ў розных прапорцыях элементаў рус-

кай і беларускай моў;

4) ужыванне элементаў украінскай мовы;

5) праблема пераключэння з аднаго моўнага кода на іншы.

Лекцыя 4. ЛЕКСІКАЛОГІЯ І ЛЕКСІКАГРАФІЯ

Мэта лекцыі – паказаць лексіку сучаснай беларускай мовы

ў розных яе аспектах і сферах выкарыстання.

Задачы лекцыі:

- раскрыць паняцці «лексікалогія», «лексіка», «лексікаграфія»;

- паказаць спосабы ўтварэння мнагазначных слоў;

- прасачыць за сістэмна-семантычнымі працэсамі ў лексіцы;

- ахарактарызаваць лексічны склад беларускай мовы адносна

паходжання, сферы выкарыстання, актыўнасці і пасіўнасці;

- вызначыць тыпы слоўнікаў з пункту гледжання іх прызначэння.

Пытанні

1. Слова як адзінка лексічнай сістэмы. Адназначныя і мнага-

значныя словы.

2. Амонімы, сінонімы, антонімы, паронімы ў лексічным скла-

дзе беларускай мовы.

3. Асаблівасці лексіка-семантычных працэсаў у тэрміналогіі.

4. Паходжанне лексікі беларускай мовы.

5. Лексіка паводле сферы выкарыстання.

6. Лексіка актыўнага і пасіўнага запасу.

7. Лексікаграфія. Тыпы слоўнікаў.

Праблемныя пытанні

1. Чаму кожнаму прадмету, з’яве, прыкмеце, паняццю і г.д.,

якія існуюць у нашым жыцці, нельга даць асобную назву?

2. Чаму дыялекты, жаргоны, прафесіяналізмы не ўваходзяць у

лексіку літаратурнай мовы?

3. Якая розніца паміж лінгвістычнымі і энцыклапедычнымі

слоўнікамі?

Рэкамендаваная літаратура

1. Адамовіч, Я.М. Беларуская мова / Я.М. Адамовіч. – Мінск, 1987.

2. Баханькоў, А.Я. Лексікалогія сучаснай беларускай літара-

турнай мовы / А.Я. Баханькоў. – Мінск, 1994.

3. Гіруцкая, Л.А. Беларуская мова (прафесійная лексіка) /

Л.А. Гіруцкая. – Мінск, 2005.

4. Даниленко, В.П. Русская терминология: Опыт лингвисти-

ческого описания / В.П. Даниленко. – М., 1977.

5. Квитко, И.С. Термин в научном документе / И.С. Квитко. –

Львов, 1976.

6. Котелова, Н.З. К вопросу о специфике термина / Н.З. Коте-

лова // Лингвистические проблемы научно-технической термино-

логии. – М., 1970.

7. Лепешаў, І.Я. Лінгвістычны аналіз літаратурнага твора /

І.Я. Лепешаў. – Гродна, 2000. – Ч. 2.

8. Лепешаў, І.Я. Практыкум па беларускай мове / І.Я. Лепе-

шаў, Г.М. Малажай, К.М. Панюціч. – Мінск, 2001.

9. Лепешаў, І.Я. Практыкум па лексікалогіі і фразеалогіі / І.Я. Ле-

пешаў, М.А. Якалцэвіч. – Гродна, 2001.

10. Ляшчынская, В.А. Студэнту аб мове: прафесійная лексіка /

В.А. Ляшчынская. – Мінск, 2003.

11. Матэматычная энцыклапедыя / пад рэд. В. Берніка. –

Мінск, 2001.

12. Метадычныя рэкамендацыі па курсе «Беларуская мова

(прафесійная лексіка)» // склад. А.М. Лапкоўская. – Гродна, 2001.

13. Мінакова, Л.М. Монасемія, полісемія і аманімія ў навуко-

ва-тэхнічнай тэрміналогіі / Л.М. Мінакова // Весці НАН Беларусі. –

Сер. гуманітар. навук. – 2003. – № 1.

14. Новиков, Л.Н. Семантика русского языка / Л.Н. Новиков. –

М., 1982.

15. Прохорова, В.Н. Терминология / В.Н. Прохорова // Русский

язык: энциклопедия гл. ред. Ф.П. Филин. – М., 1979.

16. Словарь-справочник по современной экономике: на пяти язы-

ках / М.В. Мишкевич, Л.И. Василевская, В.Н. Ермаков, М.И. Плотниц-

кий; под общ. ред. М.И. Плотницкого, М.В. Мишкевича. – Минск, 1996.

17. Суперанская, А.В. Общая терминология. Вопросы теории /

А.В. Суперанская, Н.В. Подольская, Н.В. Васильева. – М., 1989.

18. Тлумачальны слоўнік беларускай мовы: у 5 т. – Мінск, 1977–1984.

19. Толикина, Е.Н. Термин в терминосистеме / Е.Н. Толикина //

Актуальные проблемы лексикологии: тезисы докл. III лингв. конф., 3–

7 мая 1971 г. – Новосибирск, 1971.

20. Шанский, Н.М. Лексикология современного русского язы-

ка / Н.М. Шанский. – М., 1977.

21. Шмелёв, Д.Н. Современный русский язык. Лексика /

Д.Н. Шмелёв. – М., 1977.

22. Энциклопедический словарь юного спортсмена. – М.: Пе-

дагогика, 1980. – 480 с.

23. Юрыдычны энцыклапедычны слоўнік / рэдкал.: С.В. Кузьмін

[і інш.]. – Мінск, 1992.

1.Слова як адзінка лексічнай сістэмы. Адназначныя і

мнагазначныя словы

Ус е словы беларускай мовы ўтвараюць яе лексічны склад –

лексіку (ад грэч. lexis – слова). Тэрмінам «лексіка» называюць так-

сама сукупнасць слоў, якія ўжываюцца ў творчасці пісьменніка (лек-

сіка Я. Коласа, У. Караткевіча і інш.), у пэўнай мясцовай гаворцы

(дыялектная лексіка), у якой-небудзь сферы дзейнасці (прафесійная

лекcіка) і г.д. Менавіта ў лексіцы адлюстраваны змены, якія адбы-

ваюцца ў палітычным і культурным жыцці грамадства, здабыткі ў

галіне навукі, тэхнікі і вытворчасці. Вывучэнне лексікі роднай мовы

ўзбагачае слоўнікавы запас чалавека, павышае культуру яго вус-

най і пісьмовай мовы, пашырае веды пра навакольную рэчаіснасць.

Раздзел мовазнаўства, у якім вывучаецца лексічны склад мовы,

называецца лексікалогіяй (ад грэч. lexikos – які адносіцца да сло-

ва, слоўнікавы і logos – вучэнне, навука). У задачу лексікалогіі ўва-

ходзіць таксама вывучэнне слова як асноўнай адзінкі мовы, вы-

святленне сувязі значэння слова з паняццем, выдзяленне розных

тыпаў значэння слова. Лексікалогія даследуе шляхі развіцця і па-

паўнення слоўнікавага складу, вызначае сферы ўжывання слоў.

Слова – гэта фанетычна і граматычна аформленая асноўная

адзінка мовы, якая мае пэўнае значэнне і служыць сродкам моў-

ных зносін. Слова мае шэраг асаблівасцей: аднаўляльнасць, устой-

лівасць, ізаляванасць. Ужываючы ў сваім маўленні словы, мы не

ўтвараем іх кожны раз, а выкарыстоўваем як гатовыя, вядомыя

нам адзінкі мовы, г.зн. аднаўляем. Устойлівасць слова выражаецца

ўстойлівасцю яго гукавога складу, марфемнай будовы і значэння.

Паколькі слова з’яўляецца назвай пэўнага аб’екта рэчаіснасці і нось-

бітам цэласнага значэння, яно можа быць вычленена з кантэксту. У

гэтым праяўляецца яго ізаляванасць [2].

Слова ўяўляе сабой адзінства лексічнага і граматычнага зна-

чэнняў. Граматычнае значэнне ўласціва цэламу класу слоў. Яно

выражаецца канчаткам або канчаткам і прыназоўнікам адначасо-

ва, націскам, праяўляецца ў граматычных катэгорыях роду, ліку,

склону, трывання, часу, ладу і інш. Лексічнае значэнне – гэта

ўнутраны, рэальны змест слова. Большую частку лексікі бела-

рускай мовы складаюць паўназначныя словы (самастойныя часці-

ны мовы), якія выконваюць намінатыўную функцыю, г.зн. называ-

юць пэўныя з’явы аб’ектыўнай рэчаіснасці: прадметы, дзеянні, пры-

меты. Службовыя словы і выклічнікі не выконваюць намінатыўнай

функцыі і маюць толькі граматычнае значэнне.

У залежнасці ад таго, можна ці не вызначыць характэрную рысу,

спецыфічную прымету, якая была пакладзена ў аснову назвы, вы-

дзяляюць матываваныя і нематываваныя назвы. Для нематывава-

ных назваў нельга вызначыць, на аснове якіх рыс, прымет яны ўзніклі,

нельга растлумачыць іх з дапамогай іншых слоў. Нематываванымі

звычайна бываюць словы з невытворнай асновай: стэп, луг, нос,

год і пад. Аднак трэба памятаць, што калі перад вамі слова мна-

газначнае, то ў ім матывацыя мае зусім іншы характар і не зале-

жыць ад марфемнага складу слова. Так, у слове ‘дуб’ першае зна-

чэнне (‘буйное лісцевае дрэва з моцнай драўнінай’) нематывава-

нае, а іншыя значэнні (‘драўніна гэтага дрэва’, ‘высокі моцны чала-

век’) павінны кваліфікавацца як матываваныя (матывуюцца пер-

шым, зыходным значэннем). Словы з вытворнай асновай – маты-

ваваныя. Можна лёгка вызначыць, на аснове якой прыметы яны

ўзніклі, і матывуюцца, тлумачацца яны з дапамогай іншых слоў:

буслянка – ад слова бусел, падбярозавік – ад бяроза, дзялянка –

ад дзяліць і інш.

Выкарыстанне назвы з тым значэннем, якое за ёю замацава-

лася ў працэсе развіцця мовы, – галоўнае правіла словаўжывання.

Ніколі нельга карыстацца словам, калі сэнс яго дакладна невядо-

мы. Трэба высветліць значэнне слова ў тлумачальным слоўніку і

толькі тады ўжываць яго вусна або на пісьме.

Адрозніваюць два асноўныя тыпы лексічных значэнняў слова:

прамое і пераноснае. Прамое значэнне – гэта першаснае, зыходнае

значэнне слова, якое непасрэдна паказвае на прадмет, дзеянне, якасць

і замацавалася за ім як асноўнае

. Так, у сказе На гэтых прасто-

рах рос густы і незвычайна высокі чарот (Колас) усе словы ўжы-

ваюцца ў прамым значэнні. Пераносным называецца такое значэн-

не, якое развіваецца ў выніку пераносу назвы з аднаго прадмета,

дзеяння, з’явы, працэсу на іншыя, чым-небудзь падобныя. Такое

значэнне слова набывае пры свядомым вобразным яго ўжыванні,

напрыклад: усміхацца – 1) выражаць усмешкай радасць, задаво-

ленасць, іронію, пагарду і пад. Маці дабрадушна

ўсміхаецца і ледзь

паспявае адказваць (Васілевіч); 2) перан. Я адзін пайшоў даро-

гай І, не гледзячы на месяц, Што халодна

ўсміхаўся, Пра яе

[дзяўчыну] з тугой нязвыклай Думаў так і думаў гэтак... (Пан-

чанка). У мове твораў мастацкай літаратуры ўжыванне слоў з пе-

раносным значэннем – яркі сродак стварэння вобразнасці і маляў-

нічасці апавядання [2].

Словы, якія маюць толькі адно значэнне, называюцца адна-

значнымі, ці монасемантычнымі (ад грэч. monos – адзін і

semantikos – той, што абазначае), напрыклад: івалга, дудар, груб-

ка, гуслі, учора і інш. Адназначныя словы заўсёды маюць толькі

прамыя значэнні. Здольнасць слова ўжывацца з некалькімі значэн-

нямі называецца мнагазначнасцю, або полісеміяй (ад грэч.

рolysemos – мнагазначны). Першапачаткова ўсе словы ўжываюц-

ца як адназначныя. Мнагазначнасць развіваецца пазней, паколькі

моўных сродкаў недастаткова для таго, каб кожная з’ява рэчаіс-

насці атрымала асобнае слова-назву (у мове дзейнічае закон эка-

номіі). І тады па аналогіі, асацыяцыі, падабенству адбываецца пе-

ранос назвы аднаго прадмета, з’явы, прыкметы і г.д. на другі. Не-

каторыя даўнія па часе ўзнікнення словы маюць вельмі многа зна-

чэнняў (напр., слова ‘біць’ – 18 значэнняў, слова ‘ісці’ – 28 і інш.).

Аднак не варта думаць, што мнагазначных слоў больш, чым ад-

назначных. Як слушна заўважае прафесар І.Я. Лепешаў, «у любой

мове мнагазначных слоў не больш, а куды менш, чым адназнач-

ных. Так, у 1-м томе «Тлумачальнага слоўніка беларускай мовы» з

16 354 слоў на долю мнагазначных прыпадае толькі 3908 слоў, у 2-

м томе з 19 269 слоў толькі 4222 мнагазначныя словы. Прыкладна

такія колькасныя паказчыкі мнагазначнасці і адназначнасці выяў-

ляюцца і ў іншых мовах (напрыклад, рускай і французскай): толькі

чацвёртая частка слоў – мнагазначныя»[9].

Вылучаюцца наступныя спосабы пераносу значэнняў: на ас-

нове метафары, метаніміі і сінекдахі.

Метафарычныя (ад грэч. metaphora – перанясенне) значэнні

ўзнікаюць у слове ў выніку пераносу назвы аднаго прадмета ці з’я-

вы на другі прадмет ці з’яву на аснове падабенства формы (напр.,

слова конь: ‘жывёла’; ‘шахматная фігура’; ‘гімнастычны сна-

рад’), колеру (белыя палотны і белыя ночы), функцыі (слова

дворнік: 1) ‘работнік, які падтрымлівае чысціню і парадак на двары

і на вуліцы каля дома’ і 2) ‘прыстасаванне ў выглядзе стрэлкі, якое

служыць для ачышчэння ветравога шкла аўтамашыны ад снегу,

вільгаці, пылу’). Часам слова набывае мнагазначнасць паводле

дзвюх якіх-небудзь прымет. Так, слова крыло: ‘крыло птушкі і кры-

ло самалёта (падабенства і па форме, і па функцыі); слова іголка:

1) ‘прыстасаванне для шыцця’, 2) ‘тонкі металічны стрыжань, звы-

чайна з завостраным канцом, рознага прызначэння (патэфонная ігол-

ка, іголка ў медыцынскім шпрыцы для ін’екцый, іголка насоса і інш.)’,

3) ‘ліст хвойных дрэў і кустоў’, 4) ‘тонкі востры крышталь чаго-

небудзь (іголкі інею)’, 5) ‘тонкая калючка на целе некаторых жы-

вёл’ (падобныя па форме і сваёй уласцівасцю калоцца) і г.д. Ус е

прыведзеныя вышэй прыклады – прыклады агульнамоўных мета-

фар. Існуюць і т.зв. сцёртыя (або мёртвыя, акамянелыя) метафары

са страчанай вобразнасцю: ідзе дождж, сонца садзіцца, прыйш-

ла вясна, корань слова і мн. інш. Пры частым ужыванні перанос-

нае значэнне становіцца прывычным, семантычная двухпланавасць

яго сціскаецца. Самымі ж вобразнымі сярод метафар з’яўляюцца

паэтычныя (параўн.: гарыць вогнішча і гараць гронкі рабіны і

інш.). Як бачым, метафара – гэта словазлучэнне, якое мае семан-

тыку прыхаванага параўнання.

Метанімічныя (ад грэч. metonymia – перайменаванне) значэнні

ўзнікаюць у словах на аснове пераносу назваў адных прадметаў ці

з’яў на другія, калі асацыяцыі, аналогіі ўзнікаюць па сумежнасці