Шакури Мухаммадджон. Хуросон аст ин чо

Подождите немного. Документ загружается.

Хуросон аст ин љо

Зидди омили маънавї рафтани яке аз омилњо пайомадњои

њалокатбор метавонад дошт.

Чун донишмандон воќиањои баъди соли 1917-ро ба андеша

гирифтанд, ба ин њаќиќат чандин бор бовар њосил шуд.

Аќидањое, ки инќилоб пеш ронд, чунончи моддиёт ва љанбаи

синфию табаќотиро асоси њастї донистан ва ањамияти

маънавиятро инкор кардан хилофи таълимоти Ањмади Дониш ва

дигар маорифпарварон буд, аз љумла бар хилофи фањмиши

Абдуррауфи Фитрат рафт, ки таъкид кардааст: «Њаёт амри

маънавист». Атеизму бединии љангљўёна, нињилизми таърихию

фарњангї боиси инкори арзишњои башарї гардида, њаёти

маънавиро аз беху бун хароб кардан гирифт.

Идеологияи шўравї синфу табаќањои љомеаро ба њамдигар

љанг андохт ва ба зудї баъзеи онњо аз байн рафтанд. Ин чанги

синфї ва сари якдигар хўрдан хилофи идеалњои маорифпарварон

омад, зеро дар пиндорњои хаёломези онњо ояндаи ормонї як љомеаи

мутамаддини баробарию бародарї ва њамкорї тасаввур мешуд, ки

њама барои якдигар кор мекунанд:

Хурсанду шод хайли халоиќ ба њар тараф,

Аз илми худ расонда ба кайњон сари шараф.

Ањвол алассавост ба њар асру њар замон,

Ашхос љумла якдилу якрўњу якзабон

Пас аз андак муддат муборизаи шиддатафзои синфї умеди бар

по кардани чунин љомеаи идеалиро бар боди фано дод.

Аљобат дар ин аст, ки ин инќилоб ба вежа дар Бухоро бо

иштироки фаъолонаи бисёр љадидон рўй дод ва ќариб њама

равшанфикрон онро бо мамнунияти тамом пешвоз гирифтанд. Дар

Хатоии Самарќандї. Саёњати фохта. «Оина», 1914, 17 май, № 30, сањ. 592-

593, иќтибос аз С. Айнї. Намунаи адабиёти тољик, сањ. 555, дар байти

дувум «алассаво» ба маънои баробарист.

143

Муњаммадљони Шакурии Бухорої

натиља баъзе аз ањли зиё баъди инќилоб кам ё беш аз рўи идеалњои

олии маънавию ахлоќие, ки худи онњо ё андешапарварони гузашта

пеш ронда буданд, ба дасти худ хати бутлон кашиданд.

Сабабњои ин дигардесиро ки худ як фољеаи рўњї буд, эзоњ

додан душвор аст. Шак нест ки ин љо сабабњои љиддї зиёд аст. Яке

аз онњо шояд гаравидан ба сиёсати дигарон, паноњ бурдан ба лонаи

пантуркизму болшавизм бошад.

Дар арафаи инќилоб чанде аз љадидон, њатто чанде аз

сарварону назарияпардозони онњо аз баъзе идеалњои маънавии худ

рў тофта дар роњи њокимиятљуї «дар арсаи сиёсати дигарон ќарор

ёфтанд», «рўњї туркї, рўњи љангљўиву љанговариро барои амалї

кардани фикри сиёсии худ ягона васила донистанд».

Онњо аз

хусусияти аслии зењни тољикон - аз маънавиятљўии анъании суннатї

даст кашида, ба сиёсатгароии зўроварона рў нињоданд.

Дар њассостарин замоне бар хилофи хусусиятњои асосии

инкишофи таърихии халќ амал кардан, аз вежагињои зењни миллї,

аз менталитети миллат чашм пўшидан ва ба фикри бегонагон

гаравидани пешвоён метавонад миллатро ба роњи хато барад ё ба

зарбањои сахти таърих дучор оварад. Ба ин њаќиќат аз оќибати

кори баъзе љадидон бовар њосил кардем.

Чун ба сабаби љанги якуми љањон ва ба ларза омадани пояњои

импиротурии Русия дар фаъолияти љадидон омили сиёсї бартарї

ёфтан гирифт, баъзењо рўи умед ба сўи пантуркизм оварданд. Аз

љумла Фитрат солњои 1910-1913 дар Туркия тањсил карда фикраш

ба зањри пантуркизм олуда буд. Ў худ гуфтааст: «Чун фањмидам, ки

панисломизм маънї надорад, аз паи фикри пантуркистї рафтам…

Зиндагї имкон надод, ки дар лонаи пантуркизм дер бимонам. Он

гоњ ба миллатгарои ўзбек табдил ёфтам. Солњои 1917-1918 дар

Осиёи Миёна љунбиши пантуркистї зўр гирифт. Хусусан дар

Тошканд гурўњњои гуногуне ба вуљуд омаданд, ки аз ѓояњои

Р. Шукуров. Оташе, ки Сиёвуш аз он гузашт, њафтаномаи «Адабиёт ва

санъат». 28 ноябри 1991, № 48, сањ. 5.

144

Хуросон аст ин љо

пантуркизм ѓизо мегирифтанд»

ва Фитрат аз фаъолони баъзеи ин

гурўњњо буд.

Пантуркизм чунин љараёни иљтимоъиву сиёсї буд, ки барои

амиќрафти худшиносии миллии халќњои туркинажод, иттињоди

миллии њар кадоме ва њамназдикии љамеи онњо, барои ќувват

ёфтани муборизаи озодихоњона ва зидди мустамликадорон наќше

басазо дошта дар байни ин халќњо аз рўи зарурати таърихї

густариш ёфт. Вале чунонки борњо таъкид шудааст, дар Туркистону

Бухоро пантуркизм на танњо ба муќобили мустамликадорон, балки

инчунин бар зидди тољикон равона шуда буд.

Аз ин рў «аз паи фикри пантуркистї рафтани» Фитрат

баробари рў гардондан аз мавќеъи маънавию ахлоќии пештараи

худ буд.

Ањмади Дониш дар «Меъёр-ул-тадайюн» аз зарурати пеш

гирифтани «роњи сулњу муолатаф» (бо њам лутфу мењрбонї кардан)

дар байни мусулмонон, яњудиён, масењиён, суннињову шеањо сухан

ронда буд.

Фитрат низ аз паи Ањмади Дониш рафта, чанд бор

зарурати созиши байни шеаву суннї ва зиндагии сулњомези онњоро

таъкид намуда ва боре аз шеъри машњури Саъдї ёд карда аз

ягонагии ањли башар сухан дар миён оварда буд. Чунончи гуфта буд:

Банї-одам аъзои якдигаранд,

Ки дар офариниш зи як гавњаранд…

Ту, к-аз мењнати дигарон беѓамї,

Нашояд, ки номат нињанд одамї.

Фитрат. Ўртоќ Бойбулатовга очиќ хат, рўзномаи «Ќизил Ўзбекистон»,

1929, № 215-216, иќтибоси мо аз: Фитрат и неуместные кудры, маљаллаи

«Диалог», 1991, № 7, с. 70. Инчунин, ниг.: Фитрат. Бошќормага очиќ хат,

«Ќизил Ўзбекистон», 4 маи 1931, № 100.

Дар ин бора ниг.: Р. Њодизода. Ањмади Дониш, сањ. 86-90.

145

Муњаммадљони Шакурии Бухорої

Њељ шубња нест, ки одамон ба њар диневу мазњабе ва аз њар

ќавмеву миллате ки бошанд, фарзанди як падаранд ва афроди як

љинс, ба иборати дигар бародарони якдигар њастанд. Пас лозим аст,

ки бидуни ќайду шарт бо њамдигар муњаббату шафќат дошта

бошанд».

Пантуркизми Фитрат хилофи ин аќидаи олии башардўстона

буда бар зидди манфиатњои тољикон равона гардид ва ўро ба он

водошт, ки нисбат ба халќи худ беинсофї ва зўроварї пеша гирад.

Зиёда аз ин вай нисбат ба тамоми љомеа адолати иљтимоъиро

поймол кард, зеро розї шуд, ки лашкари бегона Бухороро ишѓол ва

ѓорат намояд ва номи ин ишѓолгариро инќилоб гузошта, дар

«њукумати инќилобї» Фитрат њам ба курсии вазорат нишаст. Яке аз

нахустин корњое, ки пас аз инќилоб анљом ёфт, ин буд, ки бо

ташаббуси Файзуллоњ Хољаев - сарвари њукумати Љумњурияти

Халќии Шўроии Бухоро ва Фитрат мактабњои Бухоро ба забони

туркии усмонї ва баъдтар ба забони ўзбекї гузаронида шуд. Дар

идорахонаи Фитрат расме љорї шуд, ки њар кас ба форсии тољикї

њарф занад, панљ сўм љарима меситониданд.

Натиљаи њамин сиёсати пантуркистї буд, ки Бухоро ба сифати

як давлат барњам хўрд, Бухорову Самарќанд аз њудуди Тољикистон

берун монд, њатто чанд гоњ Хуљандро њам ба Тољикистон надоданд.

Фитрат. Рањбари наљот. «Садои Шарќ», 1992, № 9, сањ. 49. Байти аввали

шеъри Саъдї аз њадис омадааст. Пайѓамбари акрам фармуда:

«Фарзандони Одам аъзои як пайкаранд». Ин маънї дар достони Њинди

ќадим «Моњобњорот» низ омадааст: «Дар олами фонї њамагон аъзои

њамбастаи якдигаранд».

Шоњидони воќиа, аз љумла муаллим Саъидов соли 1930 дар анљумани

забоншиносони тољик, ки дар Сталинобод-Душанбешањр гирд омада

буданд, аз баъзе љузъиёту тафсилоти ин љаримаандозиву љаримаситонї

њикоят карданд. Мухтасари тунднавишти ин анљуман дар рўзномаи

«Тољикистони сурх» 1 сентабри 1930, № 196 чоп шуда буд, аммо аз љониби

Фитрат раддияе содир нашуд.

146

Хуросон аст ин љо

Ин аст, ки дирўза маорифпарвару башардўст, ки аз паи Саъдї

ва Ањмади Дониш рафта, њама халќњоро «бародарони якдигар»

њисобида буд, ба муќобили яке аз миллатњои шариф, ки боз њам худ

як љузъи он аст, зўроварї ба кор бурд. Сиёсї кардани ѓояи

маорифпарварї, дар њукуматљўї гаравидан ба неруњои сиёњкор

чунин натиља дод, ки яке аз барљастатарин љадидон ба идеалњои

олии маънавї, њатто ба халќи худ хиёнат кард.

Дигардесињои сарнавишти Фитрат басе ибратомўз аст. Алњаќ,

маънавиятљўї ва ѓояњои олии маорифпарварї шахсияти инсонро

ба мартабањои баланди одамият мерасонад, аммо сиёсатгароии

мањз ва њокимиятљўии мутлаќ ќобил аст шахсро ба ќаъри пастию

фурўмоягї рањнамун гардад. Печидагињои такдири Фитрат пеш аз

њама гувоњї медињад, ки агар дар фаъолияти амалї усулу принсипи

сегонаи ягона вайрон шавад, яъне омили сиёсї аз љумлаи омилњои

сегонаи њамгарою њампайванд бартарї ёбад ва ањамияти мутлаќ

пайдо кунад, боиси харобии шахсияти инсон гардида, мумкин аст

бўњрони иљтимоъї, мољарољўї, томравої ва ѓайра пеш орад.

Бартарї ёфтани омили иќтисодї низ дар шароити муайян

харобкорї метавонад оварад. Амали мутаносибу њамгароии

омилњои асосї, бартарию танзимгарии фарњанги маънавї бештар

имкон хоњад дошт, ки барои тараќќии љомеа замина фароњам орад,

барои шукуфти шахсият ва ривољу равнаќи кишвар шароит тайёр

кунад.

Гаравидан ба фикри туркї ва њокимиятљўии њаром гуноњи

бузургест, ки баъзе аз љадидон содир карданд ва оќибат љазои онро

диданд: дар зиндонњои шўравї ва яхзорњои Сибир аз дасти њамон

низомиёни рус, ки дирўз пушту паноњ ва ќувваи озодибахш ба

шумор меомаданд, ба њалокат расиданд ва ин руз ба сари бисёр

љадидони бегуноњ њам омад. Лекин аз касофати он гуноњи иддае ба

лавњи таќдири таърихии мардуми тољик наќши фалокатборе

нишаст, ки то имрўз сутурда намешавад.

147

Муњаммадљони Шакурии Бухорої

Аз ин рў чун асосњои назариву фалсафии љадидия ва фаъолияти

амалии љадидонро аз назар мегузаронем ва аз тањаввули он сабаќ

омўхтан мехоњем, набояд фаромўш кунем, ки бўњрони иљтимоъии

оѓози садаи бист ба ин љунбиш сањву хатоњо, њатто унсурњои

иртиљоъї ворид оварда буд. Инро бояд аз ёд набарорем, зеро имрўз

њам хавфи такрори ин хатоњо њар лањза пеш омада истодааст.

Оќибати фољиаомези кори баъзе љадидон, ки ба хатоњои фоњиш

роњ доданд, бояд боиси ба чашми кам дидани маорифпарварї ва

фаъолияти равшангарон нагардад. Маорифпарварї як љунбиши

пурзўру густурдаи иљтимоъиву фарњангї буд, ки пањлуњои гуногун ва

мухталиф дошта, гоњ аќидањои зидди якдигарро дар бар гирифтааст

ва бо мурури замон, бо дигар шудани вазъи иљтимоъиву сиёсии

Русия ё Осиёи Миёна гоњ яке ва гоњ дигаре аз тамоюлоти он бештар

амал кардааст. Њаракати љадидия як рўйдоди бузурги мураккабест

ва бо њама печидагињояш бояд баррасї шавад. Бисёре аз тамоюлоти

маорифпарварї, бисёре аз дастовардњои равшангарони Осиёи

Миёна, аз љумла равшангарони тољик имрўз ањамияти худро аз даст

надодаанд.

Пеш аз њама гуманизми маорифпарварон, кўшиши онњо барои

бузургдошти инсон ва падид овардани моњияти маънавии њаёти

одамї, муборизаи фидокоронаи онњо дар роњи фарњангу тамаддуни

нав, маорифи муосир ва пешрафти љомеа дар мавриди худшиносии

маънавию ахлоќии тољикон ва худогоњии миллии онњо наќши

чашмрасе гузоштааст ва имрўз дар назари мо арзиши баланд дорад.

Ба вежа он навиштањои маорифпарварон, ки ранги як барномаи

маънавиасоси навсозии љомеаро ба худ гирифтааст, имрўз ањамияти

људогона касб намудааст. Баъзе аз осори Ањмади Дониш, «Рањбари

148

Хуросон аст ин љо

наљот» ва «Оила»-и Абдуррауфи Фитрат, чанде аз таълифоти

Мањмудхољаи Бењбудї, Сиддиќии Аљзї, Тошхољаи Асирї, Садри

Зиё, Садриддини Айнї ва дигарон аз њамин љумлаанд.

Имрўз дар оѓози садаи бисту як на танњо баъзе муносибатњои

нави иќтисодї, масалан муносибатњои бозаргонї љомеаи тољиконро

ба давраи пеш аз инќилоб, ба оѓози садаи бист пас гардонидааст,

балки дар инкишофи маънавї низ тољикон аз баъзе љињатњо њанўз

дар замони маорифпарварон њастанд, њатто вазъе бадтар аз он

доранд, зеро на танњо шикояти маорифпарварон аз пастмаънавиятии

љомеа дар дањаи якуму дувуми садаи бист асоси љиддї дошт, балки

дар зарфи панљ-шаш дањаи охир баъзе равияњои дигаре њам, ки

хилофи маънавиятанд, ба шуури мардум сахт таъсири манфї

расониданд ва пастмаънавиятї боз њам афзуд. Аз ин рў он

масъалањои рушди маънавию ахлоќии љомеа, ки маорифпарварон

пеш гузошта буданд, имрўз боз бештар ањамият пайдо кардаанд.

Пас лозим аст, ки барои эњёи миллии тољикон аз омўзањои

маорифпарварон бисёр чизњо бигирем. Муњимтар аз њама ба

пиндори манда ин аст, ки барномаи навсозии маънавии шахс ва

љомеаро, ки маорифпарварон гоњ мушаххасан ва гоње тиратобу

хиранамо тарњрезї кардаанд, мо имрўз бояд идома бидињсм, аз рўи

дархости замон такмил кунем ва амалї созем. Нахустин коре, ки

маорифпарварон ба мо васият кардаанд ва мо бояд анљом бидињем,

барпо намудани љомеаи маънавибунёд аст, ки баќои умри миллатро

таъмин хоњад кард.

Оре, имрўз шароит чунон аст, ки дар бисёр мавридњо мањз ба

роњу равиши маорифпарварон ќадам зада ба сарманзили маќсуд

расидан имконпазир хоњад буд. Онњо гуё ба насли имрўз гуфтаанд:

«Мо худ нарасидем, ту шояд бирасї». Он марра, ки маорифпарварон

нарасиданд ва мо бояд бирасем, њамоно аз устувор кардани одамият

149

Муњаммадљони Шакурии Бухорої

ва инсофу адолат оѓоз хоњад ёфт, ки маќсади аслии даврони истиќлол

њамин аст.

Њатто баъзе љадидон солњои инќилоб ба сиёсатгарої рафта,

хатоњои афвнопазир содир карда бошанд њам, агар пеш аз он ё баъд

андешањои муњимме баён карда бошанд, зарур аст, ки имрўз он

андешањоро истифода намоем.

Гуноњњои Абдуррауфи Фитрат афвношуданист. Агарчи ў баъди

соли 1925 боз ба адабиёти тољикї баргашт, якумин намоишномаи

театрии тољикї «Шўриши Восеъ»-ро навишт (1927), алифбои

лотинии тољикиро тартиб дод ва ќоидањои имлои он асосан ба њамон

шакл то имрўз дар амаланд, дигар асарњои илмиву адабї ба вуљуд

овард ва њоказо - бо вуљуди инњо аз гуноњи ў гузаштан мумкин нест.

Вале бояд дар ёд дошта бошем, Фитрат бузург аст. Аз ин љост, ки њам

гуноњаш бузург аст, њам хидматаш. Пас аз инќилоб, он гоњ ки

Фитрат яке аз вазирони фаъоли Љумњурияти Бухоро буд, баъзе

корњои ношоям кард, ноинсофї, берањмї, њаромхўрї содир намуд.

Мардум њайрон буданд, ки аз он маорифпарвари шўълавар, аз он

нависандаи забардаст ва донишманди камназир чи тавр мумкин аст,

ки имрўз чунин корњо содир шавад. Рўзе аз ќиблагоњи ман

Шарифљон-махдуми Садри Зиё пурсидаанд: Ба аќидаи шумо Фитрат

чи касест, ки ин ќадар бўќаламун менамояд? Падарам гуфтаанд:

Фитрат чунон касест, ки ўро бояд бикушем ва сари гўраш бишинему

бигирйем. Аљаб сухане дархури њоли ў гуфтаанд! Пас аз чандин сол

Вадуди Мањмудї дар бораи Фитрат шеъре навишта низ ўро

«беназири куштанбоб» (сазовори куштан) номида буд. Садриддин

Айнї њам Фитратро ба сабаби туркпарастињояш хеле мазаммат

карда, дар айни замон ба осори адабї ва фаъолияти равшангарии ў

бањои баланд додааст.

150

Хуросон аст ин љо

Дар њаќиќат сипосгузорї дар пеши бузургон вазифаи инсонї ва

миллист. Мирзо Сирољи Сирољї пас аз зиёрати маќбараи Саъдиву

Њофиз навишта буд: «Ин ду бузургвор њаќќи зиёде ба гардани

миллат доранд. Вале мо адо карда наметавонем».

Оре, њар дафъа ки

ба роњи худљўиву худшиносї по мегузорем, бояд бикўшем, ки ба

њоли бузургон бирасем, зеро асрори њастии инсону миллат дар зоти

онњо бештар ва гоњ бо њама печу тобаш ѓунд омадааст.

Оре, аз гуноњњои Фитрат ва баъзе љадидони дигар њаргиз набояд

гузарем, њамеша онро гўшрас оварем, то ки наслњои њозираву оянда

чун панди талхи таърих ба гўш дошта бошанд. Вале масалан миёни

Фитрат ва Файзуллоњ Хољаев фарќ бояд гузошт. Файзуллоњ Хољаев

низ аз Бухоро, аз тољикон буд, лекин миллати тољик аз ў фаќат

гуноњњои азим, фаќат хиёнат дид. Вай ба халќи худ хизмате

накардааст, ки гуноњњояшро каме шўяд. Ў сарвари онњое буд, ки

соли 1920 лашкари шўравии Фрунзеро даъват карда, Бухороро

бомбаборон ва ишѓол кунонид. Пас худаш ба ноњаќ њукуматро ба

даст гирифта, соли 1924 давлати Бухороро барњам дода, ба Иттињоди

Шўравї илњоќ намуд, бо зулму заљр тољиконро ўзбек нависонда,

мактаб, матбуоту нашриёти тољиконро манъ кард ва њоказо.

Сабабгори асосии ин ки Бухорову Самарќанд аз Тољикистон берун

монданд, низ ўст. Файзуллоњ Хољаев хиёнаткорест, ки тавќи лаънат

ба як умр ба гарданаш нишаста буд.

Љадидоне њам буданд, ки гоње дар сиёсат каљравињо карда, баъд

дар пеши миллат тавбаву тазаррўъ намуда, боз камари њиммат барои

хидмат бастанд ва шояд каму беш аз гуноњ тоза шуданд. Яке аз онњо

Фитрат аст. Шарти инсоф аст, ки хидматњои Фитрат ва дигар

Мирзо Сирољиддини Њаким. Туњафи ањли Бухоро. - Душанбе, 1992, сањ.

199.

151

Муњаммадљони Шакурии Бухорої

љадидонро, таълимоти бузурги равшангарии онњоро низ фаромўш

накунем.

Ба пиндори банда, њоло дархости таърих чунон аст, ки

рисолањои Фитрат «Рањбари наљот» ва «Оила» дар сохтмони

фарњангии љомеаи имрўз њатман бояд истифода шавад. Чунонки

зикраш гузашт, дар ин рисолањо гўё як навъ барномаи худвежаи

бозсозии маорифпарваронаи љомеа баён гардидааст, дурусттар он ки

барномаи такомули маънавию ахлоќии инсон тарњрезї шудааст ва

њол он ки навсозии маънавии зиндагї аз њамин оѓоз мегирад. Камина

бар ин аќидаам, ки фикрњои асосии рисолањои «Рањбари наљот» ва

«Оила» дар мактабу маорифи имрўза, дар тарњрезии консепсиюни

мактаби миллї, барномаи инсонгароии омўзишу парвариш ва

инсонї шудани асосњои љомеа, дар тартиб додани дарсномањо ва

ѓайра њатман бояд истифода шаванд.

Фитрат соли 1912 гуфта буд: «Њаёту мамоти миллати мо ба

дасти савдогарони мост».

Аз ин љо соли 1915 хулосаи дигаре њам

бароварда буд, ки «Тавонгарон агар аз ростиву саховат дур

набошанд, аќлан ва шаръан сазовори мадњу саноанд».

Асрњост, ки савдогарї дар Осиёи Миёна ривољ дошт ва

савдогарони калоне саросари дунё мол мебурданду меоварданд.

Аммо нафаре аз андешапардозони мо дар бораи савдогарон чунин

сухане нагуфтааст ва сарнавишти миллатро ба дасти савдогарон

насупурдааст. Чунин сухане фаќат дар ибтидои садаи 20, ки

муносибатњои бозаргонї инкишоф ёфтанд ва сармояи бозаргонї дар

иќтисоди кишвар роли муњимме ба ўњда гирифт, гуфта шуд.

Соњибназароне чун Фитрат моњияти рўйдодњои нави таърихиро зуд

пай бурданд ва хостанд бо шарњу маънидоди равшан љомеаро ба

Фитрат. Баёноти сайёњи њиндї, сањ. 54.

Фитрат. Рањбари наљот. «Садои Шарќ», 1992, № 9, сањ. 38.

152