Шакури Мухаммадджон. Хуросон аст ин чо

Подождите немного. Документ загружается.

Хуросон аст ин љо

Масъалаи растагорї масъалаи асосии замон буд, ки дар он њар

равшанфикре ба таври худ ба андеша рафт. Љадидон дар ин

љўяндагї гоњ ба њам наздик меомаданд ва гоње аз њам дур рафта,

хилофи якдигар фикр меронданд. Вале њама бозљустро ба сифати

мардони фарњангї ва маърифатпарвару тараќќихоњ давом

медоданд.

Аз љумла Аљзї, ки аз равшангарони Самарқанд, яъне

қаламрави Русия буд, илољи воқиаро боз ин тавр тасаввур кардааст:

Њалокат мекунад ин чархи гардун,

Нахонї илми шаръу фанну қонун

Ин чо мақсад аз «қонун» қонунњои Русия аст, ки донистани

онњо барои муњофизати худ, барои њақталабї ва њаќрўёнї зарур

буд. «Фан» ба маънои техника омадааст, ки омухтани онро зарур

медонистанд.

Ин аст, ки Аљзї ин бор барои рањої ёфтан аз нобудии миллї се

чиз – омўзиши шаръи шариф, илму фанни аврупої ва ќонунњои

Русияро зарур донистааст, яъне ба аќидаи ў як кардани асаоњои

маънавии исломї ва аврупоии зиндагї зарур аст.

Мањмудхољаи Бењбудї низ чунин ақида дошта, аз љумла

зарурати иштирок дар органњои қонунгузории Русия, чунончи дар

Думаи давлатиро таъкид карда буд. Њама љадидон фаро гирифтани

донишњои замон, фан (техника), илми саноату кишоварзї, ривољ

додани бозаргонї ва монанди инњоро лозим донистаанд.

Биниши баъзе равшангарон боз њам амиқтар рафта, ба

решањои маънавии њастї расид.

Ба фањми камина, дар натиљаи бозљустњои Фитрат яке аз

љиддитарин посухњои пурсиши «чї бояд кард?» ва «сабаби наљот

Сиддиќии Аљзї. Миръоти ибрат. – Тифлис, 1331-1913, сањ. 19

133

Муњаммадљони Шакурии Бухорої

кадом аст?» пайдо шуд. Маълум гардид, ки гуманизми Фитрат, ки

шањпояи миллатпарварию равшангарист, на танњо фарњанггустарї,

балки бештар маънавиятљўї, густариши фарњанги маънавиро

тақозо дорад. Фитрат ба анъанањои Ањмади Дониш такя карда,

љустуљўњои маънавии чандин аср ва љамъбастљўињои Ањмади

Донишро идома дода, як консипсиюни эњёи маънавї, як барномаи

њартарафаи маънавию ахлоқї пеш бинињод, ки ба ақидаи ў бояд

боиси растагории миллат бигардад. Њамин консипсиюн, њамин

«барномаи растагорї» дар рисолаи «Рањбари наљот» баён шудааст.

Ин барномае, ки Фитрат тарњрезї кардааст, аз чї иборат аст?

Фитрат ин асари худро «маљмўаи ахлоќия» номидааст, ки аз

«ањкоми қуръония ва ањодиси набавия» фароњам омадааст.

Дар

њақиқат андешањои ў бештар такя ба ояту њадис, тафсири Қуръони

карим ва шарњи њадисњо, навиштањои ањли илоњиёт,

назарияпардозони ахлоқ, файласуфњо дорад, ки зуд-зуд аз гуфтаи

онњо иқтибос оварда, асарњояшонро ном мебарад. Бо вуљуди ин

«Рањбари наљот» асаре нест, ки онро «маљмўа» номидан (чунонки ў

худ хоксорона номзад кардааст) мумкин бошад.

Садриддини Айнї ин асари Фитратро китоби «ахлоқ ва

иљтимоъиёт» (яъне асосњои иљтимоъии њаёт) донистааст.

Ин

таъриф мазмуни «Рањбари наљот»-ро бењтар мекушояд. Рисолаи

Фитрат як тањқиқи илмии оммафањми фалсафист, ки муаллиф ба

мероси маънавии гузаштагон ва таљрибаи иљтимоъии муосирон, аз

љумла ба дастовардњои баъзе назарияпардозони Ғарб такя оварда,

бунёди маънавию ахлоқии њастии инсон ва љомеаи ояндаро муайян

кардан мехоњад. «Рањбари наљот» китобе дар фалсафаи њастист, дар

бораи он аст, ки зиндагии шахс, хонавода ва миллат поя бар кадом

пиринсипњои маънавї бояд дошта бошад.

Фитрат. Рањбари наљот. «Садои Шарќ». 1992, № 7-8, сањ. 16, 20.

С. Айнї. Намунаи адабиёти тољик, сањ. 539.

134

Хуросон аст ин љо

Муқаддимаи ин рисола «Њаёт ва ғояи њаёт» ном гирифтааст, ки

ин љо «ѓоя» ба маънои мақсади аслї омадааст. Аз њамин муқаддима

сар карда мафњумњое чун «сирри хилќати башар», «мақсади њаёт»,

«вазифаи инсония» ва ғайра, чанд гурўњи мафњумњо монанди а)

«вазоифи нафсия», «вазоифи оилия», «вазоифи навъия ё инсония»,

б) «фазоили нафсия», «фаризаи ахлоқї», в) «мављудияти шахсия»,

«мављудияти навъия», г) «ухуввати миллия», «ухуввати диния»,

«ухувати умумияи башария» (ки ин љо «ухувват» бародарї маънї

дорад) ва дигарњо, ки њама мафњумњои фалсафї ва оид ба фалсафаи

ахлоќанд, як-як маънидод шудаанд. Муаллиф бо ин мафњумњо

масъалањои ахлоќро аз сатњи фарду шахс то сатњи умуми миллат ва

умуми башар дар бар гирифтааст. Вай ба масъалањои хонавода

(оила), вазифањои хонаводагї, тарбияи хонаводагї, аз љумла

тарбияи фикрї ва ахлоқї, сифатњои тарбияи ақлї: «исобат» -

дурустии андеша, «истиќомат» - устувории андеша, «суръат» - тезии

фикр ва ғайра муфассал таваққуф намудааст. Дар бораи сифатњои

инсон: шуљоат, карам, бухл, наљд (мардонагї), субот, њилм, иффат,

сидќ, њамагї 28 сифати инсон ва тарбияи он сухан рондааст.

Аз номбари мафњумњое, ки мавриди баррасї гардидааст,

метавон пай бурд, ки муаллиф масъалањои назарию амалии

маънавияту ахлоқ, гоқ-гоње њатто таърихи баррасии онњоро

густурда фаро гирифтааст. Мақсади ў устувор кардани пояњои

одамият дар њастии инсон ва љомеа буда, инсонияти инсонро бедор

кардан, ќувват додан ва фаъол намудан мехоњад.

Вай бо мантиќи андешањои худ хонандаро бовар њосил

мекунонад, ки соњиби сифатњои инсонї шудан, ин сифатњоро дар

худ ва дигарон парвариш додан осон нест ва љањду љадал мехоњад,

вале зарур аст. Дар айни замон аз диди Фитрат тарбиятдидагї ва

тањсилдидагї њамбастаи якдигаранд, тарбият ва хуштарбиятї

бидуни илму дониш даст намедињад. Ў дар нахустин асари насрии

135

Муњаммадљони Шакурии Бухорої

худ «Мунозира» (1911) гуфта буд: «Њар беилм бетарбият аст»

Яъне илм на танњо барои пешрафти техника, саноат, кишоварзї ва

дигар соњањои иќтисод лозим аст, балки омили асосї дар

ташаккули маънавияту одамияти шахс аст. Бино бар ин охирин

хулосаи он асар ин буд: «Аввалин наљотдињандаи мо илм аст».

Аз

ин љо чун дар асари дувумаш «Баёноти сайёњи њиндї» гуфт:

«Сабаби умдаи тараќќии њар миллат илм аст»

, бо ин хулоса

тараќќии умумї - њам рушди иљтимоъї, иќтисодиву сиёсї, њам

рушди маънавию ахлоќиро ба назар дошт. Ба ин сабаб рисолаи

саввуми вай «Рањбари наљот» саропо дар бораи бузургдошти илму

дониш аст. Муаллиф ин љо барои илм, навъњои он ва суди њар

кадоми онњо 16 боб кушодааст.

Дар андешањои баъзе љадидон илму дониш асосан як омили

рушди иљтимоъиву иќтисодї буда, ахлоќ бештар иборат аз одоб аст

ва њам илму њам ахлоќ то андозае аз љанбаи маънавї њанўз људоанд,

ба сифати як мафњуми фалсафї намудор нашудаанд, ба муаммои

бунёди аслии мављудияти инсон ва љомеа робита пайдо накардаанд

ва ё робитаи амиќи онњо бо фалсафаи иљтимоъї номушаххасу хира

мондааст. Ин робитањо дар навиштањои Фитрат равшану возењ

намоён шуданд. Аз рисолаи «Рањбари наљот» равшангарї дар

фаъолияти Фитрат на танњо фарњанггустарї, балки аввалан

љустуљўи асосњои маънивии њастист.

Чун фарогирии илму дониш зарур аст, масъалаи ќобилияти

инсон, дар навбати аввал масъалаи аќлу хирад пеш меояд. Дар

аввали рисолаи «Рањбари наљот» боби махсусе дар бораи хирад љой

гирифтааст ва Фитрат мегўяд, ки аќли фитрї дар натиљаи шинохти

њаќиќат ва фарогирифти илм ба дараљаи олии рушд мерасад.

Муаллиф аз ин љо хулоса баровардааст, ки фаро гирифтани

Фитрат. Мунозара, сањ. 46, 50.

Баёноти сайёњи њиндї «Садои Шарќ», 1988, № 6, сањ. 26.

136

Хуросон аст ин љо

донишњо, илмњо ва њаќиќат зарур аст, бо ин кор боиси рушди аќли

худ шудан вазифаи њар кас аст, зеро зиндагии њаќиќии инсон

бидуни хирад имконпазир нест. Аз ин љо хулосаи дигаре ба миён

омадааст: «Рањбари саодати дунё аќл аст»

. Ин натиљагирї ба ин

тарз такмил шудааст «Рањбари саодати дорайн аќл аст»

. Ин љо

дорайн ду дунё, ин дунё ва охират аст, яъне њаёти дунявї ва динї

бояд ба аќл асос ёфта буд.

Бузургдошти илм дар навиштањои њама равшанфикрони Осиёи

Миёнаи охири садаи 19, хусусан ибтидои садаи 20 ба дид меояд.

Аммо баррасии аќл ба сифати як маќулаю категорияи олии

маънавию ахлоќї танњо дар осори баъзе маорифпарварон, аз љумла

Ањмади Дониш ва Абдуррауфи Фитрат дида мешавад. Фитрат дар

андешањои фалсафии худ ба натиљае расид, ки аќли иисонро такмил

ва тараќќї додан муњимтарин вазифаи шахс ва љомеа мебошад.

Инкишофи фикрии одамї ба дараљаи муњимтарин вазифањои

иљтимоъї бардошта шуд.

Ин аст, ки фалсафаи Фитрат поя бар хирадгароии

донишмандони асрњои гузашта, ки ба хусус дар тамаддуни ањди оли

Сомон ќувват гирифта буд, дорад: љомиаи нав, ки љадидон бунёд

кардан мехостанд, бояд хирадгарої, бо аклу заковат курсибандї

шафад.

«Аќл» ва «давлат» дар осори Ањмади Дониш ду мафњуми

људоинопазир аст, ки ин байти Саъдиро овардааст:

Аќлу давлат ќарини њамдигаранд,

Њар киро аќл нест, давлат нест

Фитрат. Рањбари наљот. «Садои Шарќ», 1992. №7-8, сањ. 28-29.

Ањмади Дониш. Наводир ул-ваќоеъ, ќ. I, сањ. 101.

137

Муњаммадљони Шакурии Бухорої

Ин љо «давлат» ба маънои дороиву сарват, бахту саодат,

њукмронї ва кишвару кишвардорист. Њамаи ин маънињои «давлат»

бо аќл алоќаманд аст. Аќлу хирад бо њама риштањои фаъолияти

инсон, љомеа ва давлат робита дорад. Аз ин рў такмили аќли инсон

аз вазифањои давлат аст. Чун Фитрат гуфтааст, ки «одамї аќли

фитрии худро… дар сояи ќавоиди илмия ва асосоти таљриба тавсеъ

ва тазйин намуда соњиби аќли касбї мегардад»

, ин кор на танњо як

вазифаи хусусї, балки вазифаи иљтимоъист.

Масъалаи аќл аз он сабаб ањамияти људогона пайдо кард, ки

маорифпарварон аз зимомдорони замон беандешагиву беаќлї

бисёр диданд. Ањмади Дониш пас аз овардани чандин мисол таъкид

намуд, ки «бе мудохилати аќлу арбоби аќл дар давлат осудагї ва

роњат љустан муњол бувад»

. Аз ин рў яке аз талаботи асосии

маорифпарварон аз ањли њукумату мансаб ин буд, ки аз илму дониш

пур бањра бардошта, аз одаму олам, аз кори дунёву охират огоњї

дошта бошанд, то ки аќлу фаросаташон тез шавад. Равшангарон

бовар доштанд, ки илму дониш ва таљриба асоси аќл аст.

Аз тарафи дигар маорифпарварон аќлро ба таќлиди мањз ва

анъанагароии кўр-кўрона муќобил гузоштаанд, мустаќилона

мувофиќи таќозои замон ва аз рўи аќли худ њукм баровардан ва

амал карданро талаб намудаанд. Гузориши масъалаи аќл дар

равшангарии тољикї наздик ба таълимоти Љамолиддини Афѓонї

(1838-1897) ва Муњаммади Абдўњ (1849-1905) аст, ки таќлиду

карахтфикриро мањкум карда, дар ислоњи ислом мулоњизаронии

мустаќилона ва иљтињодро зарур донистаанд.

Аќл ва илм аз диди Фитрат муњимтарин нишонањои замон аст.

Фитрат ягонагии љанбаи маънавї ва љанбаи ахлоќиро таъкид

мекунад. Ахлоќ моњиятан амри маънавист ва њатман бояд ба

Фитрат. њамон асар, сањ. 30.

Ањмади Дониш. Рисола, сањ. 24.

138

Хуросон аст ин љо

дараљаи маънавият бирасад, њар мафњуми иљтимоъии ахлоќї бояд

маънои баланди маънавї дошта бошад. На танњо мафњумњои олие

аз ќабили дин ва илм, дин ва аќл ба њам омадаанд, аз њам људої

надоранд ва Фитрат гуфтааст, ки «аввалин пояи диндорї илм аст»

њадисро зикр кардааст, ки «дин аќл аст»

балки гоњ он чи дар

назари аввал одитарин мафњуме менамояд, низ бо маънавияти

баланде алоќа пайдо кардааст: «Шарте, ки лозими заношавњарист,

илм аст».

Ин тавр ба њам омадани мафњуми олии маънавї ва одии

рўзмарра дар дигар мавридњо низ ба мушоњида мерасад. Чунончи ў

гуфтааст «Ин замон замони маданият аст. Маданият яъне муованат

ба навъ».

Ин гап чунин маънї дорад, ки муаллиф аз одитарин

муносибату муомилаи одамон маданияти баланд хостааст. Ин

маъниро Њусайни Воизи Кошифї дар садаи 15 дар «Анвори

суњайлї» таъкид карда буд: «Мурод аз тамаддун ёрї додан ва

муованат намудани ин навъ бошад мар-якдигарро».

Аз дидгоњи маънавияти баланд нигаристан ба масъалањои

ахлоќ дар чорумин асари Фитрат «Оила» (1916) низ мушоњида

мешавад.

Аз он чи гуфта шуд, метавон хулоса кард, ки он аќидае ки дар

бораи маорифпарварон дар љомеаи шўравї аз дањаи бист то нимаи

дањаи њаштод вуљуд дошт, яъне чунин пиндор, ки гўё љунбиши

љадидия танњо манфнитњои синфии (табаќотии) мањдуди

буржуазияи навхези мањаллї ва аќидањои иртиљоъии миллатгароии

буржуазиро ифода мекард ва зидди халќи рус равона шуда буд, ба

тамом аз њаќиќат дур аст. Бегумон љадидия манфиатњои

буржуазияи мањаллии кишвари мустамликаро ифода мекард ва

Фитрат, њамон асар, «Садои Шарќ», 1992, № 9, сањ. 42.

Њамон асар, сањ. 42.

Фитрат. Мунозара, сањ. 14. Муованат ба навъ – мададгорї ба

њамнавъон, ба мардумон.

139

Муњаммадљони Шакурии Бухорої

баъзе љадидон идеологи буржуазияи миллї буданд. Вале аввалан ин

ифодагарї нишонаи иртиљоъият нест, зеро буржуазияи навзоди

миллї дар Осиёи Миёнаи мустамлика наќши мусбати таърихї њам

дошт. Сониян, чунонки дар боло омад, бозљустњои фалсафии

арзишњои баланди башарї аз муњимтарин фазилатњое дар

фаъолияти љадидон, ба хусус маорифпарварони тољик буда, ба

пешрафти маънавии шахсияти инсон ва љомеа, ташаккули идеалњои

иљтимоъї, ки поя бар таљрибаи чандин асри таърихи миллат ва

робитањои тозаи байналмилалии вай, бар дастовардњои фарњанги

русї ва ѓарбї дорад, мусоидат мекард.

Ин њам бояд таъкид шавад, ки бозљустњои амиќрави фалсафї

ва иљтимоъиву ахлоќии баъзе маорифпарварон хусусан Ањмади

Дониш ва Абдуррауфи Фитрат дар заминаи менталитети худвежаи

тољикон, дар асоси махсусиятњои зењни онњо реша давондааст, аз

анъанањои устувори фарњангии Хуросони бузург - Бухоро,

Самарќанд, Балх, Марв ва ѓайра, ки аз ќадим минтаќаи маънавияти

олї буда, Зардушту Авасто, эњёи Эрони даврони оли Сомон, забони

форсии дарї ва адабиёти бузурги форсиву тољикиро ба дунё дода

буд, ѓизо гирифтааст. Муњимтарин хусусияти зењнии мардуми

тољиќ маънавиятљуї буд. Маорифпарварони охири садаи 19 ва

оѓози садаи 20 аз он сарчашмањои маънавї сероб гардида, ќувват ва

илњом гирифта, барои навсозии маънавии кишвар ва эњёи миллии

тозае замина омода месохтанд.

Мероси равшангарон имрўз - дар садаи бисту як бештар аз

њама бо он љустуљўйњои фалсафї, ки маќсуд аз онњо заминае барои

бозсозии маънавї њозир кардан буд, арзиши баланд дорад. Имрўз

барои мо муњим он аст, ки омили маънавии рушди љомеа дар

назари барљастатарин маорифпарварон бештар ањамият пайдо

кардааст. Бисёре аз онњо огоњона ё бидуни огоњї моњиятан

зарурати амали якљояву баробари омилњои иќтисодї, сиёсї ва

маънавиро дар назар доштаанд. Онњо аз як сў масъалањои иќтисоди

Бухоро ва Туркистонро гарму љўшон мавриди бањс ќарор дода,

баъзењо манфиати истењсолгари хурдро ва баъзењо манфиати

140

Хуросон аст ин љо

сармоядори калонро њимоя кардаанд ва нашрияњои љадидон њама

мураккабию печидагии масъалањои истењсолот, тиљорат, воридоту

содирот ва ѓайраро дар худ инъикос додааст. Аз сўи дигар баъзе

масъалањои иљтимоъиву сиёсї мубоњисањое ба миён оварданд ва

дар Бухоро, чунонки ишора шуд, масъалањои сохтори давлат ва

ислоњоти иљтимоъиву сиёсї мавриди андеша омаданд. Ин ду самти

муњимми андешапардозињо - самти иќтисодї ва иљтимоъиву сиёсї

диќќати љадидонро аз самти асосии фаъолияти онњо, аз масъалањои

фарњанг ва мактабу маориф дур карда натавонист. Онњо «мактаби

усули љадид» мекушоданд, дарсномањои замонї тартиб медоданд,

рўзномаву китоб чоп мекарданд, забону фарњанги русї ва

аврупоиро таблиѓ менамуданд ва њоказо. Љанбаи фарњанггустарии

фаъолияти онњо гоњ амиќ рафта, дар эљодиёти баъзе равшангарон

њама мураккабињои фарњанги маънавиро фаро гирифт ва бо вуљуди

назардошти амали мутаносиби омилњои рушди љомеа омили

маънавї бартарї пайдо кард.

Ин нишон медињад, ки масъалаи фаъолияти баробари омилњои

асосии пешрафти љомеа - омилњои маънавї, иќтисодї ва сиёсї дар

назарияпардозї баррасї нашуда бошад њам, амалан дар назар буд.

Дар он овон мафњуми амали мутаносиби омили маънавї, омили

иќтисодї ва омили сиёсї њанўз вуљуд надошт. Ин мафњум баъдтар

дар асоси љамъбасти таљрибаи иљтимоъии замони нав ва љараёнњои

фалсафї ба вуљуд омад, ки бархе аз ин љараёнњо монанд ба

равшангарии мо буданд. Равшангарони тољик ба омили маънавї

бартарї доданд ва хостанд асосњои инсонии њастиро устувор

кунанд, то ки њама соњањои њаёт рўи пояњои мустањками маънавияту

одамият ќарор ёбад.

Ба назари мо инро дастоварди асосии маорифпарварон бояд

донист. Пурќиматтарин дастовези онњо барои насли имрўз низ

њамин аст. Агар мо аз маорифпарварон чизе омўхтанї бошем, ба

аќидаи камина нахуст ба бунёди маънавии таълимоти онњо бояд

диќќат кунем ва барои навсозии љомеаи кунунї аз њама пештар ба

кор оварем.

141

Муњаммадљони Шакурии Бухорої

Инќилоби октабри 1917 дар Русия ва инќилоби Бухоро дар

соли 1920 имкон надод, ки маорифпарварон љустуљўњои

иљтимоъиву фалсафии худро ба њамон љиддият, ки доштанд,

пайгирї кунанд, барномањоеро, ки тарњрезї карда буданд, амалї

намоянд. Маорифпарварї љавонмарг шуд ва натавонист рисолати

таърихии худро то охир адо кунад.

Мутаассифона, чанд гоње пеш аз инќилоб амалї нашудани

баъзе моддањои таълимоти маорифпарварї дар фаъолияти љадидон

ба мушоњида омадан гирифт. Масалан ба чанде аз онњо муяссар

нашуд, ки ягонагии се омили пешрафти љомеа - омили маънавї,

иќтисодї ва сиёсиро ќатъиян риоя намоянд. Гоњ дар назариёту

амалиёти онњо мабонии иќтисодї бартарї меёфт. Дар замони љанги

якуми љањон, ба вежа баъди инќилоби феврали соли 1917 дар

фаъолияти бисёр љадидон омили сиёсї боло гирифт.

Табиъист, ки чун љанги љонкоњ ба пояњои импиротурї сустї

овард, ба хусус баъди сарнагун шудани подшоњ ва љумњурият

ёфтани Русия дар дили мардумони мустамликањо, аз љумла дар

Осиёи Миёна умеди озодї ва истиќлоли миллї пайдо шуд. Дар ин

шароит фаъол шудани омили сиёсї дар љунбиши љадидия њодисаи

ќонунманде буд. Љадидони миллатпарвару ватандўст аз зиён

дидани иќтидори истеъморгарон шод гардида, муборизаи

озодихоњии миллатро ќувват додан хостанд. Муборизаи

маорифпарварї ба вежа дар Туркистон бо суръат ранги сиёсї

гирифт.

Дар баъзе аз шароити таърихї, дар бархе аз даврањои

инкишоф мумкин аст, ки яке аз омилњои сегона ањамияти вежа

пайдо кунад ва нисбат ба ду омили дигар фаъол шавад. Вале ин

бартарии муваќќатии як омил набояд бо ќатъияти тамом зидди

омилњои дигар, ба хусус зидди мабонии маънавї равона гардад.

142