Шакури Мухаммадджон. Хуросон аст ин чо
Подождите немного. Документ загружается.
Хуросон аст ин љо
пазириши онњо тайёр кунанд, коре кунанд, ки фалокати
муносибатњои бозаргонї ва азобњои анбошт (љамъовари)-и аввалии
сармоя то њадди имкон пешгирї шавад.
Имрўз њам савдогарон ва соњибкорон дар љомеа њар чи бештар
мавќеъ мегиранд ва аз эњтимол дур нест, ки муддате сарнавишти
миллат ба дасти онњо хоњад гузашт. Агар дар њаќиќат чунин шавад
лозим аст, ки љомеа ва худи бозаргонон ба адои ин рисолат тайёр
бошанд. Њоло љомеа њозир нест, ки таќдири худро ба дасти
савдогари сари кўча бисупорад. Бештари соњибкорон њам ќатъан
омодаи хидмати бузурги иљтимоъї нестанд. Њоло аз савдогарони
навбаромади мо њама ба дод омадаанд, зеро савдогарон аз фанни
савдо кам хабар доранд ва бисёр ноинсофанд. Пас лозим аст, ки кори
онњо ба шартњое, ки Фитрат гузоштааст, мувофиќат ёбад, яъне «аз
ростиву саховат дур набошад». Мо бояд инро ба онњо ёд бидињем.
Вазифаи љомеа, вазифаи давлат аст, ки собњибкорон ва бозаргонњоро
ба хидмати иљтимоъї тайёр кунад, онњоро кордонї ва адлу инсоф
омўзад. Мо бояд таълимгоњњои бозаргонї зиёд дошта бошем, ки на
танњо илми тиљорат, балки бештар аз он илми одамият омўзанд.
Илми одамият - яъне чи? Илми одамият њамаи он донишњоест, ки
шахсро одамгарї, рањму шафќат, њалолкориву њалолхўрї, ахлоќу
одоб ёд медињад. Мутаассифона, дар таълимгоњњои тиљоратї,
саноатї, кишоварзї ва ѓайра дарси одамият нест, агар бошад, чунон
ночиз аст, ки таъсир надорад. Чунин таълимгоњњо танњо касбу њунар
ва ихтисосу кордонї ёд медињанд, аммо одамият ва фарњангу
маънавият намеомўзанд. Ва њол он ки одамияту маънавият бештар аз
донишу ихтисос зарур аст. Шахс донишу кордонї дошта бошаду аз
одамият мањрум монад, мутахассиси беодамият хоњад буд, ки аз ў
чандон некї умед наметавон кард.
153
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
Барои љомеа лозим аст, ки њар кас аввал инсон, баъд
мутахассиси кордон бошад. Ин аст, ки дар таълимгоњњои соњавии мо
илми одамият бештар аз илми тиљорат, илми зироат, илми саноат ва
ѓайра бояд љойгоњ биёбад. Донишњои инсонї - забон, адабиёт,
санъат (њунар), таърих инсоншиносї, илми ахлоќ, андарзномањои
классикї, хусусан ањкоми дин аз кўдакистон то охирин соли тањсили
таълимгоњњои соњавї, аз чумла омўзишгоњњои бозаргонї бояд ба
шакли шавќовартарин дарсе таълим дода шаванд. Он гоњ одамият
омўхтани донишљўёнро метавон чашм дошт. Он гоњ умеде пайдо
хоњад шуд, ки савдогарон на боиси мамот, балки боиси шукуфти
њаёти миллат метавонанд буд.
Вазифаи давлат аст, ки омўзиши илми одамиятро дар
таълимгоњњо хоњ таълимгоњи давлатї бошад, хоњ хусусї, таъмин
намояд ва зери назорат бигирад.
Таълимоти равшангарони тољик, ба хусус назариёти
маорифпарварон аз Ањмади Дониш то Абдуррауфи Фитрат далолат
бар ин мекунад, ки имрўз дар Тољикистон як барномаи инсонгароии
таълиму тарбия зарур аст. Зарур аст, ки одамонро аз кўдакї одамият
омўзем. Агар њар чи зудтар ба иљрои ин вазифа љиддан миён
набандем, аз эњтимол дур нест, ки дар андак муддат аз симои
инсонии чомеаи мо андак чизе боќї намонад. Замона сахт
одамиятсўз омадааст.
Ба ин ваљњ Тољикистон имрўз дар баробари инкишофи њамаи
соњањои илму дониш ба рушду камоли илмњои инсонї бештар эњтиёљ
дорад. Лозим омадааст, ки улуми инсонї дар Фарњангистони илмњо
ва курсї (кафедра)-њои гуманитарии донишгоњњо ба иљрои
вазифањои амалии инсонгароии љомеа наздиктар оварда шаванд.
Ваќти он аст, ки илмњои инсонї аз сиёсатгарої рў тофта ба
инсонгарої пардозанд.
154
Хуросон аст ин љо
Албатта масъалаи инсонгароии омўзиш ва инсонї шудани
љомеаро набояд одї фањмид. Набояд гумон кард, ки њар кас андак
илми одамият омўзад, одам хоњад шуд. Не, њаргиз бењуда нест, ки
гуфтаанд: Олим шудан чи осон, одам шудан чи душвор! Мумкин аст,
ки касоне таълими илми инсонї бисёр бинанд, вале фарсахњо дур аз
инсоният бимонанд. Аз ќадим маълум буд, ки «тарбият яксон асту
табоеъ мухталиф» (Саъдї). Таълиму тарбия ба њар кас ба навъе
дигар амал мекунад, ба баъзњо таъсир надорад. Бо вуљуди инњо бояд
бидонем, ки одам шудан душвор бошад њам, ба њар њоле имконпазир
аст. Љомеа ва давлат бояд ба њар њоле барои одам шудани одамон
шароит омода созад. Љомеаи мутамаддин, љомеае, ки инсонро азиз
медорад, зотан ва табиатан барои нашъу нумўи сифатњои инсонии
одамизод мусоидат мекунад. Пас чунин љомеае бояд бунёд нињем ва
бунёдгузории онро имрўз шурўъ кунем, ба фардо нагузорем, зеро
одам шудани одамро ба фардо наметавон гузошт. Дар душвортарин
даврони бўњрони иќтисодї њам барои мактабу маориф, илму
фарњанг, адабиёту санъат ва забон имкониятњои моддию молї ёфтан
лозим аст.
Мо бояд љомеае бар по кунем, ки маорифпарварон орзу
доштанд. Иљрои ин вазифаи таърихї бидуни рў овардан ба мероси
бузургони гузашта, бидуни бозгашт ба оѓозгоњњои фарњанги миллї
имкон нахоњад дошт. Агар бозгашт ба саргању сарчашмањои
маънавии худ шарти њатмии инкишофи минбаъдаи халќи тољик ва
ба пањнои љањони имрўз баромадани он аст, ин бозгашт, ба аќидаи
камина, бояд аз фарогирии мероси маорифпарварон сар шавад, ки
онњо чунонки дидем, таљрибаи гузаштагонро то андозае љамъбаст
карда, ба сўи фардо, аз љумла ба сўи имрўзи мо роњ мељустанд. Онњо
аз аввали садаи бист ба сўи мо мешитофтанд, мо аз оѓози садаи бисту
як ба пешвози онњо оѓўш бояд кушоем. Ин мулоќот муяссар шавад,
155
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
расидани мо ба оѓозгоњњои маънавї осонтар хоњад шуд ва мо
инкишофи фарњангиву маънавии чандин асрро ба таври табиї
идома хоњем дод. Нављўии маорифпарварон аз гузашта људо набуд
ва тозагињоеро, ки аз сўи Аврупо меомад, бо анъанањои устувори
миллї ба таври табиъї созгор овардан ба онњо бештар муяссар шуд.
Мо ба ин табиъияти робитањои доманадор, ба синтези табиъии
шарќиву ѓарбї имрўз бештар эњтиёљ дорем, то ки баъзе норасоињое,
ки дар замони шўравї дар робитањои шарќию ѓарбї руй дод, ба
хусус як дараља канда шудани мо аз оѓозгоњњои њастии худ бартараф
гардад.
Мулоќоти мо бо љадидон табиъияти идомаи моро аз дирўзу
парирўз ба сўи фардо амиќтар хоњад бурд.
156
Хуросон аст ин љо
АЗИЗИ МАН, ХУРОСОН АСТ ИН ЉО
1
20 июли соли 1994 дар иљлосияи Шўрои Олии Љумњурии
Тољикистон лоињаи Ќонуни Асосї баррасї шуд. Яке аз моддањои
Ќонуни Асосї ин буд: «Забони давлатии Љумњурии Тољикистон
забони тољикї (форсї) мебошад». Намояндаи халќ Шўњрат
Султонов аз номи интихобкунандагони як вилояти бузурги кишвар
пешнињод кард, ки аз он моддаи Ќонуни асосї калимаи «форсї»
фурўгузор шавад. Ш. Султонов барои ин пешнињоди худ чунин
далел овард, ки мо тољикем, на эронї, забони мо забони тољикист,
на форсї. Вай, ки ба забони русї суханронї мекард, гуфт: Ман
мефахрам, ки тољик њастам, мо аз миллат ва забони худ бояд фахр
кунем. Вай ва баъзе касони дигар гумон доштаанд, ки забони худро
форсї номидани мо ва ба худ эроният нисбат доданамон шаъни
миллии моро паст мекунад.
Пешнињоди он намоянда ва «далелу бурњони» вай ба
намояндагони халќ маъќул афтод. Порлумони Тољикистон он рўз
тасмим гирифт, ки вожаи «форсї» аз номи забони миллии тољикон
берун андохта шавад.
Ин ќарори Шўрои Олї чунин маънї дорад, ки лозим аст дар
«Ќонуни забон» низ ин гуна дигаргуние дохил гардад. Дар он
санаде, ки Шурои Олї соли 1989 ба унвони «Ќонуни забон» ќабул
карда буд, низ моддаи якум эълом доштааст, ки «забони давлатии
Љумњурии Тољикистон забони тољикї (форсї) мебошад». Азбаски
Ќонуни асосї болотар аз Ќонуни забон аст ва Ќонуни забон бояд
157
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
ба Ќонуни асосї созгор бошад, лозим меояд, ки аз Ќонуни забон
њам калимаи «форсї» партофта шавад. Он гоњ талошу
муборизањое, ки равшанфикрони тољик солњои 1988-1989 дар роњи
барќарории њуќуќи забони форсии тољикї ва номи таърихии он
карданд, ќисман ба њадар хоњад рафт. Мо ба Ќонуни забони
Љумњурии Тољикистон поинтар таваќќуф хоњем кард.
Дар иљлосияи Шўрои Олии Точикистон аз таркиби номи
забони тољикони Осиёи Миёна фурўгузор шудани вожаи «форсї»
нишон медињад, ки аксарияти кулли намояндагони халќ (њамаи
онњое, ки барои ин ќарор овоз доданд) аз сарманзили худшиносии
таърихиву фарњангї фарсахњо дуранд. Дар њаќиќат на танњо ин
вакилон, балки бисёре аз тољикони Осиёи Миёна њанўз чандон
намедонанд, ки худ кистанд, халќашон чи халќест, забону
фарњангашон аз куљоњо сарчашма гирифтааст, чи хусусияту
вежагињо дорад ва имрўз ба кадом сў бояд биравад. Баъзе зиёъиён
њам дар ин масъалањо тасаввури равшан ва мушаххас кам доранд.
Як њадафи сиёсати миллии импиротурии шўравї
миллиятзудої буд. Мехостанд, ки халќњои мустамлика аз
хусусиятњои миллии худ, аз фарњанг, забон ва ѓайра мањрум
шаванд, худогоњии миллї то њадди имкон кунд бошад, шинохти худ
яктарафа ва мањдуд, ноќису номукаммал бимонад, аз доираи
идеологияи шўравї берун наравад. Бо вуљуди мањдудиятњои зиёде,
ки шароити таърихї, шароити мустамлика пеш оварда буд,
Садриддини Айнї бо асарњои адабї ва пажўњиши илмї бисёр љањду
љадал кард, ки худогоњии миллии тољикони Осиёи Миёна ба роњи
дуруст дарояд, худшиносии иљтимоъиву фарњангии онњо мутобиќи
воќеияти таърихї ё наздик ба он сурат бигирад. Фаъолияти
донишмандоне чун академик Бобољон Ѓафуров низ чунин маќсад
дошт ва пажуњишњои ў дар таърихи Осиёи Миёна, ба хусус китоби ў
«Тољикон» (1972) барои ташаккули ёди таърихии мардуми мо басо
пуртаъсир буд. Нависандагоне монанди Сотими Улуѓзода, хусусан
158
Хуросон аст ин љо
намоишномањои таърихии ў низ дар њамин роњ хидмат кардаанд.
Ин фаъолиятњо аксаран як љузъи муборизањои сахти иљтимоъї
буда, бар зидди пантуркизм ва боќимондањои он, ба муќобили
миллатзудої амал мекарданд, дар шуури мардум наќше
мегузоштанд. Вале сахт осеб диданї бунёди маънавии љомеа имкон
надод, ки хештаншиносии миллї амиќ равад. Њар гоњ заминаи
маънавии рушди љомеа суст шавад, раги худљуиву худрасии шахс аз
љунбиш мемонад, ру ба карахтї меорад ва худшиносии миллат
наметавонад баланд биравад, сатњи он паст хоњад буд. Аз ин љост,
ки тољикони Осиёи Миёна дар замони шўравї ба худогоњии њаќиќї
нарасиданд.
Љанги хонагии соли 1992 дар Тољикистон, идомаи он дар
солњои 1993 ва 1994 даст задан ба худкушии миллї буд ва нахуст
андешаро кушт, аз љумла андешаи миллиро аз байн бурд ва ё хеле
заиф сохт.
Њоло овардани љомеа ба сари андешаи миллї аз муњимтарин
вазифањои таърихї дар Тољикистон аст. Мардумро дар сари
масъалањои умдаи њастии миллї - њастии таърихї ва имрўзї, дар
сари вазифањои фардову пасфардо ба андеша кашидан лозим аст,
то ки устувории пояњои маънавии зиндагонї ва пояндагии умри
миллат имконпазир ояд. Худогоњии маънавї - шинохти фарњангї,
фалсафї, мазњабии хештан шарти асосии баќои умри таърихии
миллат аст. Танњо худљуии амиќрави маънавї шахс ва миллатро ба
худшиносии инсонї, фарњангиву ахлоќї ва миллї метавонад
биёварад. Миллати тољик, ки таърихи кўњан дорад, худогоњии
имрўзии вай бидуни андешањои амиќе дар сари гузаштаи фарњанги
маънавии худ суратпазир нахоњад буд.
Ин корро аз одитарин масъалањои таърих сар кардан лозим
меояд. Одитарин масъалањои пайдоиши халќ ва инкишофи
таърихии вай, ташаккули забону адабиёт, фарњанг, илм,
принсипњои ахлоќу одоб, хусусиятњои асосии њаёти маънавии ў
159
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
бояд як-як баррасї гардад, то ки имконе барои сабаќ гирифтан аз
печу тоби таърих пайдо шавад, шуури миллї мазмуну мўњтавои
лозим касб намояд ва њиссиёти салим эљод кунад.
Аз ин рў мехоњем нигоње ба сарнавишти таърихии забони
форсии тољикї андозем. Бисёре аз он чи гуфта хоњад омад, ба ањли
дониш ошкор аст, аммо ќисме аз он шояд њануз ба шарњу баён
эњтиёљ дошта бошад. Ба њар њол камина бар инам, ки имрўз
гуфтани он зиёда зарур аст.
2
Забони форсии тољикї њамон форсии дарист. ки дар садаи 9-10
мелодї, шояд њатто андак пештар аз он шакли адабї ба худ гирифт
ва дар ањди оли Сомон форсии меъёр - гунаи расмии он ки дар
муомилоти давлатї, коргузорї ва насри илмї ба кор меравад, ба
вуљуд омад. Гунаи расмї ва адабии форсии дарї дар Хуросон
ташаккул ёфт. Дар Хуросон ба ављи камолот расидани форсии дарї
сабаб дорад.
Зодгоњи эрониён ва нахустин ватани онњо, нумўъгоњи Эрони
бузург Хуросон буд. Будгоњи аслии ќавмњои ориёї, кишваре, ки
ориёиён аз он љо ба дигар нуќтањои сукунати баъдии худ сафар
карда буданд, Эронвиљ њисоб мешавад, ки љузъе аз шарќи Эрон, аз
Хуросон будааст.
Эрониён аз Хуросон ќадам ба сафи «халќњои мењвар»
гузоштанд. «Халќњои мењвар» тибќи назариёти файласуфи
њамзамони мо Карл Ясперс, чунонки зикраш гузашт, мардуми он
кишварњоеанд, ки њаёти маънавии башарият, яъне таърихро оѓоз
кардаанд ва аз ин рў мењвари таърихи љањон дониста шудаанд.
1
Таърихи љањон аз пайдоиши фалсафаи Чин, Њинд, Эрон ва Юнон,
аз пайдоиши динњои маънавиасоси љањонї чун оини буддої, оини
1
Ниг.: К. Ясперс. Смысл и назначение истории (Маънои таърих ва
њадафи он). -М., 1991.
160
Хуросон аст ин љо
зардуштї, дини яњудиён ибтидо ёфтааст. Аз ин љињат Эрон яке аз
саромадони таърихи башар аст ва ин саодат ба вай ба шарофати
Хуросон рух намуд: Хуросон яке аз минтаќањои маънавияти олї
дар таърихи халќњои љањон аст, ки оини Зардушт ва Авасто ин љо
арзи вуљуд кард ва баъд ба дигар ноњияњои Эрон интишор ёфт.
Камина дар ин бора дар маќолаи «Маънавият ва эњёи миллї»
муфассалтар сухан ронда будам ва њоло фаќат њаминро таъкидан
гўшгузори насли имрўз овардан мехоњам, ки ватани тољикон ва
аљдоди онњо гањвораи фарњанги маънавии Эрон ва яке аз
оѓозгоњњои маънавияти љањон аст, ки дар «даврони мењвар» - ќариб
се њазор сол пеш аз ин бо андешапарварињои Зардушт дар Балх
андешаи маънавї оѓоз ёфт, љустуљўи асрори њастї ва усули асосии
ахлоќу одоби одамї сар шуд. Агар парвози аќлу хиради инсон дар
љањони имрўз ба ќуллањои баланди илму фарњанг расид, бояд
бидонем, ки башарият барои ин парвоз аз чанд кишвар болу пар
кушода буд ва яке аз он кишварњо њамин Хуросон аст.
Ба љуз инњо Хуросон зодгоњи њамосаи эронист. Достонњои
машњуре, ки баъд Фирдавсї дар «Шоњнома» гирд овард ва ба
риштаи шеъри олї кашид, тахминан дар садаи шашу панљи пеш аз
мелод дар Хуросон пайдо шудаанд. Хуросон бо ин достонњо
ќудрату тавоної ва азамати инсонро таљассум дод ва рўњи миллиро
ба љилва овард. Агар бо оини Зардушт ва Авасто моњияти
маънавии инсон ва аќлу хиради ў фаъол шуда буд, бо достони
њамосї ќувваи љисмонї ва неруи рўњонии одамизод намоён шуд,
бунёди маънавии љунбиши ќувваи азими љисмонї ошкор гардид. Ба
ин тариќ мардуми Хуросон аз ќадим њама њастии инсон ва
љанбањои асосии онро њарљониба ба андеша гирифта буданд.
Аз ин њама пайдост, ки маънавияти олї аз ќадим дар хоки поки
Хуросон хеле амиќ, реша давонда буд.
Форсии дарї аз њамин сарзамин, ки хоку обаш парвардаи
маънавият аст, ба арсаи таърих баромад. Ба таъкид бояд гуфт, ки
решањои форсии дариро аз аввал як заминаи маънавиасос, як обу
хоки маънавиятхез ѓизо додааст ва парвариш кардааст. Ин таъкид
161
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
ба он сабаб зарур аст, ки бояд дар ёд дошта бошем, ки муњимтарин
хусусиятњои форсии дарї аз њамин заминаи маънавї сарчашма
гирифтааст, сарнавишти таърихии форсии дариро бештар аз њама
мањз саргању сарчашмањои маънавии он муайян кардааст.
Пеш аз он ки дар бораи хусусиятњои форсии дарї ва
сарнавишти таърихии он чизе бигўем, лозим аст, ки ишорае бар
чигунагии пайдоиши он бикунем.
Мегўянд, ки форсии дарї ба Хуросон, аз љумла ба
Мовароуннањр бо лашкари араб омад, яъне дар садаи њафту њашти
мелодї пайдо шуд ва аз омезиши забони пањлавї ва забони арабї
њосил гардид. Ин аќида хусусан ба таблиѓгарони пантуркизм ва
назарияи тўронизм маъќул афтодааст. Онњо даъво мекунанд, ки
њама халќњову ќавмњои Тўрон дар асл турканд ва масалан тољикон
низ турк буда, забони форсиро аз истилогарони араб, аз ислом ва
мактабу мадрасаи он ќабул намудаанд ва акнун ин халќњо, аз љумла
тољиконро боз ба асли худ, ба туркият баргардонидан лозим аст.
Ин даъвоњо аз оѓози ќарни бист садо медињанд, лекин ба вежа дар
дањаи бистуми ќарни мо, ки дар Осиёи Миёна руњияи ѓасбкории
пантуркистї ва шовинизми бузургўзбекї иќтидори сиёсї пайдо
кард, ба сари тољикон хавфи калоне омад. Аз нимаи дањаи њаштоди
садаи бист, ки нишонањои ларзиши пояњои импиротурии шўравї
падидор шуд, он даъвоњо боз аз њар сў ба гўш расидан гирифтанд.
Чунонки њамреша донистани вожањои «турк» ва «Тўрон» ба
тамом нодуруст аст (ва ин дар илм чандин бор таъкид шудааст
1
),
чунин пиндор ки форсии дарї бо лашкари араб ба Осиёи Миёна
омадааст ва онро махлуте иборат аз омезиши пањлавии сосонї ва
арабї бояд донист, аз њаќиќат дур менамояд.
1
Аз љумла ниг.: М. Шукуров. Агар ба тарозуи инсоф бисанљем,
рўзномаи «Садои мардум», 24 апрели 1991; Ю. Яъќубов. Тўрон ва
тўрониён. дар маљмўаи: «Шоњнома»-и Фирдавсї падидаи бузурги
фарњангї дар тамаддуни љањонї». - Душанбе-Тењрон, 1994-1373,
сањ. 116-118.
162