Шакури Мухаммадджон. Хуросон аст ин чо

Подождите немного. Документ загружается.

Хуросон аст ин љо

Донишмандони замони мо аз сарчашмањои таърихї чанд

далелу санад ба даст овардаанд, ки пеш аз исломият дар Хуросон,

аз љумла дар Мовароуннањр ривољ доштани форсии дариро гувоњї

медињад, њама далолат бар он мекунад, ки форсии дарї дар

Хуросон, аз љумла дар Мовароуннањр пеш аз исломият ривољ дошт.

Аз љумла шеъри њиљоии монавиён, ки аз харобањои Турфон

пайдо шуда буд, ё суруди оташкадаи Куркўй, ки дар «Таърихи

Сиистон» зикр шудааст, ба гуфти маликушшуаро Бањор аз осори

забони дарї дар давраи сосонист. Чунонки Шафеъии Кадканї дар

маќолаи «Кўњнатарин намунаи шеъри форсї» («Яке аз

хусравонињои Борбад») овардааст, Борбад, ки хуросонист, дар ањди

Сосониён дар ситоиши Хусрави Парвез суруди хисравонї мехонд,

ки ба забони дарї будааст. Ин њам басо љолиб аст, ки чун арабњо

соли 56 њ. 676-и мелодї ба Мовароуннањр њамла карданд, чунонки

Наршахї дар «Таърихи Бухоро» овардааст, сардори арабњо Саъид

бинни Усмон ба маликаи соњибљамоли Бухоро ошиќ шуд ва

мардуми Бухоро дар бораи ишќи ў шеър гуфтанд, ки ба форсї

будааст. Устод Зарринкўб порае аз ин шеърро аз китобе ба даст

овардааст.

Он ду пора шеър, ки «ба забони бухорї», «ба забони хуросонї»

сурудаанд, ин аст:

Кўри хамир омад,

Хотун дурўѓ канда (?)

Баъзе донишмандон дар бораи ин ки ин байтро чи тавр бояд

хонд ва аз он чи маъние метавон кашид, мулоњизањои љолиб баён

Абулњусайни Зарринкуб. Суруди ањли Бухоро, кўњнатарин

намунаи шеър ба забони форсї, маљаллаи «Яѓмо». соли 11-1337,

сањ. 289-293.

163

Муњаммадљони Шакурии Бухорої

кардаанд ва мисраъи якумро «Гў вар хамир омад» хондаанд.

Шояд маънидодњои дигаре њам љоиз бошад. Ба назари мо чунонки

донишманди тољик Додихудо Саймиддинов лутфан шарњ дод,

вожаи «хамир» гунаи хоразмиву суѓдии вожаи арабии «амир» аст

Дар ин сурат «кўри хамир» њамон Саъид бинни Усмон хоњад буд,

ки чашмаш иллат доштааст, бино бар ин «кўр» номидаанд. Хотун

маликаи Бухорост, ки Хинг-хотун ном доштааст ва хинг ба маънои

сафед, моњ, субњи содиќ, аспи сафед меояд, ки шояд ба сабаби зебої

ба малика чунин лаќаб дода бошанд. Охирин калимаи ин байт к-н-

д-њ, номафњум буда, Зарринкўб њам пас аз он аломати суол

гузоштааст. Онро канда ё кунда ва ё ганда метавон хонд. Ба ин

муносибат гўшрас овардан мехоњем, ки имрўз дар Бухоро ва баъзе

љойњои дигари Мовароуннањр ба забони кўдакон масалан ба љои

ман хоб кардам мегўянд: ман хоб кундам, ё мегўянд: Ту оббозї

кундї? Шояд дар байти боло к-н-д-њ - кунда ба маънои карда

бошад? Он гоњ дурўѓ кардан шояд маънои найранг ва фиреб

карданро дињад?

Доктор Ањмадалии Раљоии Бухорої он ду пораи шеърии

болоро чунин хондааст:

Гўвар хамир омад

Хотун дурўѓ ганда

Дар ин бора мурољиа шавад масалан ба: Алї Ашрафи Содиќї.

Таквини забони форсї. Интишороти Донишгоњи озод. - Тењрон.

Дар бораи калимаи «хамир» дар забони хоразмї ва суѓдї

мурољиат шавад ба: Согдийские документы с горы Муг, вып. II,

чтение перевод и комментарии В. А. Лившица. - М., 1962, с. 108;

Согдийские документы с горы Муг, вып III, чтение. перевод и

комментарии М. Н. Боголюбова и Д. И. Смирновой. -М., 1963. с.

94.

164

Хуросон аст ин љо

Ин љо «хамир вар омад» ба маънои хамир расид ва маљозан ба

маънои мастї ва љуфтљўї эзоњ шудааст. Ва мисраъи дувум чунин

маънї шудааст: «Эй, хотун! Дурўѓ бад аст!»

Профессор Додихудо Саймиддинов маънидоди дигаре

пешнињод кард. Ў пешнињод кард, ки байти мазкурро ин тавр бояд

хонд:

Кўри хамир омад

Хотун дар ваѓи канда

Ва Додихудо Саймиддинов маънои онро чунин ёфт: Кўри амир

(Саъид ибни Усмон) омад ва Хотун дар ваѓ (бутхона)-и

вайрон(канда) пинњон шуд.

Мо њоло намедонем, ки кадоме аз ин хонданњо ва маъникардњо

ба њаќиќат наздиктар аст. Ба фикри мо бар њар њоле байти мазкур,

ки устод Абулњусайни Зарринкўб аз як китоби арабї ба даст оварда

буд, санади муњиммест ва гувоњї медињад, ки форсии дарї, ки

ровии ривоят «забони бухорї» ва «забони хуросонї» номидааст,

пеш аз соли 56 њ. – пеш аз расидани лашкари араб дар

Мовароуннањр вуљуд доштааст. Аз ин ки забони байт ба Бухоро ва

Хуросон нисбат дода шудааст, метавон гуфт ки забони њар ду сўи

рўди Омў њамгун будааст, форсии дарї дар њар ду сўи Омў вуљуд

доштааст.

Ба њар њол байти мазкур, санади муњиммест ва гувоњї медињад,

ки форсии дарї, ки ровии ривоят «забони бухорї» ва «забони

хуросонї» номидааст, пеш аз соли 56 њиљрї - пеш аз расидани

лашкари араб дар Мовароуннањр вуљуд доштааст.

Д. Саймиддинов. Шарњи ду пора шеъри куњан аз сурудањои

мардуми Бухоро // Номаи пажўњишгоњ, 2005, № 7, сањ. 13.

165

Муњаммадљони Шакурии Бухорої

Он пажўњишгарони имрўзии араб, ки робитањои бостонии

забони форсї ва арабиро мељўянд, дар замони Сосониён ва

аввалњои исломият дар Ироќи Аљам, дар Басра, Куфа, Њира, њатто

Миср интишор ёфтани форсиро гуфтаанд. Яке аз сабабњои

густариши форсї дар он љоњо ин будааст, ки эрониён дар он

сарзаминњо зиёд буданд. Доктор Тања Нидо аз љумла он њодисаи

маълумро зикр кардааст, ки соли 673-и мелодї њокими Хуросон

Убайдуллоњ ибни Зиёд ба Бухоро њамла овард ва хеле аз мардуми

Бухоро асир гирифт ва «онњоро низ дар Басра маскан дод…

Миќдори онњо чањор њазор буд». Тања Нидо инро низ як сабаби он,

ки «забони форсњо, фарњангашон, санъату њунармандии эшон хеле

густариш ёфта буд», медонад».

Аз ин њама маълум мешавад, ки форсии дарї пеш аз исломият

дар Бухоро ривољ дошт ва ба дараљаи забони шеър расида буд. Пас

њељ наметавон гуфт, ки форсии дарї аз омезиши забони пањлавї ва

арабї пайдо шудааст, зеро он гоњ ки дарї дар Хуросон ва Осиёи

Миёна ривољ дошт, ислом ва забони арабї њанўз ба ин сарзамин

нарасида буд. Пас инчунин наметавонем бигўем, ки забони форсї

бо лашкари араб ва «маволиён» ба Осиёи Миёна омад.

Аз ин ки форсї дар Осиёи Миёна пеш аз расидани лашкари

араб вуљуд дошт, ин њам гувоњї медињад, ки чун њокими араб Асад

бинни Абдуллоњ соли 725 ба Хатлон њамла овард ва сахт шикаст

хўрда ба Балх омад, мардуми Балх дар њаќќи ў шеъри

тамасхуромезе суруданд, ки низ ба форсист:

Тања Нидо. Забони форсї ва наќши мантиќи арабї. - Ќоњира,

1962, сањ. 7, тарљумаи проффесор Т. Бердизода, ки лутфан

каминаро бо маќолаи Тања Нидо шинос кард ва аз ў

сипосгузорам. Њамлаи Убайдуллоњ бинни Зиёд ва Саъид бинни

Усмон дар ќиссаи Сотими Улуѓзода «Ривояти суѓдї» тасвир

шудааст.

166

Хуросон аст ин љо

Аз Хаталон омазињ,

Ба рў табоњ омазињ.

Обор боз омазињ,

Хушк низор омазињ.

Шеъри форсии Ибни Муфарриѓ, ки академик Бобољон

Ѓафуров ба он ишора кардааст,

барои бовар њосил кардан ба ин

њаќиќат, ки дарї дар Хуросон ќадимист ва ба пайдоиши арабњову

забони арабї вобастагї надорад, низ асос медињад. Ибни

Муфарриѓ дар асл араб будааст, вале дар Хуросон нашъу намо

ёфтааст ва то он дараља форсї ёд гирифтааст, ки соли 60 њиљрї - 680

мелодї, яъне чандин сол пеш аз он ки арабњо Хуросонро забт

кунанд, дар Басра барои эронибачањо ба дарї шеър гуфтааст.

Забони дариро ба ин дараља ёд гирифтани Ибни Муфарриѓ ба

эњтимоли ќавї ба он сабаб аст, ки ин забон дар Хуросон ривољ

дошт. Ва «форсї омухтани ин шоир мавкул ба вуљуди забоне расмї

ва умумї дар Хуросон ва Басра будааст, на забоне дар њоли ба

вуљуд омадан».

Дигар пажўњишгарон низ чунин аќида изњор кардаанд. Аз

љумла далелу бурњони Садриддини Айнї хеле ќавист. Вай мегўяд:

«Дар асоси забони пањлавї пайдо шудани забони форсии љадид...

нодуруст аст… Дар шеъри Рўдакї ва Даќиќї калимањои пањлавї

њеч нест ё ин ки ками дар кам аст».

Њаќ ба љониби Неъмати Озарм аст, ки чанде аз далелњои

љолиберо аз назар гузаронида, дар охир чунин хулоса баровардааст:

«Агар ин забон натиљаи омезиши забони арабї бо пањлавии сосонї

Б. Ѓафуров. Тољикон, ќ. 1. - Душанбе. 1983, сањ. 504.

Шеъри имрўзи Хуросон, сањ. 14.

Ниг.: Камо.ш Айнї. Як сина сухан барои гуфтан дорам,

њафтаномаи «Адабиёт ва санъат», 16 сентабри 1993, № 38, сањ. 5.

167

Муњаммадљони Шакурии Бухорої

мебуд, ночор бояд дар шањрњои љануби ѓарбии Эрон, ки бештар

мањалли бархўрди ду забон ва тасаллути аъроб буд, ба вуљуд ояд, на

дар шимоли шарќии кишвар, дар минтаќае, ки њамеша худро аз

нуфузи аъроб барњазар медоштааст».

Дар масъалаи ин ки форсии дарї дар Хуросон хеле пештар аз

исломият густариш доштааст, бештарин пажўњишгарон шак

надоранд, вале бархе аз онњо Мовароуннањрро аз Хуросони он

овон људо мекунанд ва аќида изњор менамоянд, ки дар

Мовароуннањр пеш аз исломият танњо забони суѓдї ва хоразмї дар

амал буд ва форсии дарї ба ин сарзамин њанўз нарасида буд. Ин

муњаќќиќон бар онанд, ки «Бар асоси осори таърихии

нависандагони араб дар замони фатњи Бухоро аз сўи Саъид ибни

Усмон ба соли 56 њ. (=675 м) ва ќарнњои баъдї забони Бухоро ва

атрофи он суѓдї будааст».

Дар бораи ин ки дар ќарни аввали ислом забони ањли Бухоро

суѓдї будааст, пажўњишгарон чанд далел меоваранд. Яке аз ин

далелњо гуфтаи Маќдисї дар «Ањсан-ут-таќосим фї маърифат-ил-

аќолим» аст. Маќдисї гуфта: «Суѓдиёнро низ забоне људост, ки

наздик ба забони рустоиёни Бухоро мебошад ва чанд гуна аст, ки

њамагї онњоро мефањманд […] Камтар шањре аз онњо, ки ёд кардам,

ёфт мешавад, ки рустоаш забони људогона надошта бошад».

Вале аз ин пора маълум нест, ки забони ањли Бухоро чї буд.

Маќдисї мегўяд, ки забони рустоиёни Бухоро наздик ба суѓдї буд,

ва аз забони ањли шањр фарќ мекард. Ў таъкид кардааст, ки дар

дигар љойњои Мовароуннањр низ русто «забони људогона» дошт, ки

аз шањр тафовут дошт. Пас забони мардуми шањр, ки аз суѓдии

Д. Саймиддинов. Шарњи ду пора шеъри кухан аз сурудањои

мардуми Бухоро // Номаи пажўњишгоњ, 2005, № 7, сањ. 9.

Абуабдуллоњи Муњаммади Маќдисї. Ањсан-ут-таќосим фї

маърифат-ил-аќолим. Тарљумаи доктор Алинаќии Мунзавї.

Тењрон, 1361, сањ. 491.

168

Хуросон аст ин љо

русто фарќ доштааст, чї буд? Ба фањми мо, агар «забони

људогонаи» рустоиёни Бухоро як лањљаи забони суѓдї бошад,

«забони људогонаи» мардуми шањри Бухоро њамоно љуз форсии

дарї буд.

Ин тахминро навиштаи Ибни Њавќал низ ќувват медињад:

Ибни Њавќад дар «Сурат-ул-арз» овардааст: «Забони мардуми

Бухоро њамон забони ањли Суѓд аст, љуз он ки баъзе аз калимотро

тањриф мекунанд ва ононро забони дарист». Ин сухани Ибни

Њавќал, ки хеле љолиб аст, инчунин навиштаи Маќдисї, Истахрї ва

дигарон дар пажўњишњои сершумор шарњу баён гардидааст ва мо

алъон ба ин чиз љалби диќќат кардан мехоњем, ки дар ин гуфтаи

Ибни Њавќал њам аз ду забон сухан меравад: њам суѓдї, њам дарї.

Ибни Њавќал њукми ќатъї дорад, ки «ононро забон дарист».

Пас ин њамаро бояд чунин маънї кард, ки форсии дарї дар

Мовароуннањр пеш аз исломият, пеш аз садаи 7-и мелодї густариш

дошт.

Аз далелњои зиёде шак намемонад, ки форсии дарї пеш аз

исломият дар ѓарби Эрон бештар забони дарбор буда (ва аз ин љо

дарї, яъне дарборї ном гирифта) инчунин дар шањрњо ва

марказњои маъмурї роиљ буда, асосан дар Хуросону

Мовароуннањр хеле густариш доштааст. Ин хулоса аз баррасињои

бисёр донишмандон пайдо мешавад. Дар ин бора Муњаммадтаќии

Бањор, устод Садриддини Айнї, академик Абдулѓанї Мирзоев,

академик Бобољон Ѓафуров, дуктур Сафо, Ќазвинї ва дигарон

андеша рондаанд. Мо њоло аз баёни андешањои Лазар, Бертелс,

Оранский, Семёнов, Фрай ва дигарон дар бораи пайдоиши форсии

дарї худдорї мекунем ва фаќат њаминро гўшгузор меорем, ки ба

аќидаи маликушшуаро Бањор забони дарї «лањљаи хоси мардуми

Хуросон, Мовароуннањр, Нимрўз ва Зобулистон будааст».

Бањор. Сабкшиносї, к. 1, 1942, сањ. 22.

169

Муњаммадљони Шакурии Бухорої

Абдулѓанї Мирзосв њамфикри Бањор аст ва аќида дорад, ки дарї

ба Мовароуннањр «дар ќатори забонњои пањлавї (форсии миёна) ва

суѓдї то ваќти истилои араб давом карда омадааст».

Садриддини

Айнї дар номае, ки ба номи фарзандаш Камоли Айнї навишта буд,

дар бораи ноњияњои густариши дарї дар Мовароуннањр боз њам

мушаххастар сухан рондааст. Вай гуфтааст, ки дарї хеле пештар аз

исломият «дар Хуросони шарќї (марказаш Балх), дар Чаѓониён

(дар Тирмиз ва Њисор, дар Хатлон ва дигар кўњистони

тољикнишин) зинда буд».

Бар ин ки дарї он гоњ дар Бухоро њам интишор дошт, на танњо

аз суруде, ки дар бораи ишќи саркардаи араб Саъид бинни Усмон

мардуми Бухоро гуфтаанд, балки аз ин њам бовар њосил мекунем,

ки њамчунонки машњур аст, чун Ќутайба бинни Муслим соли 713-и

мелодї дар Бухоро масљиди љомеъ бино кард, маљбуран чанд сураи

Ќуръонро ба порсї тарљума кунонид ва мардум ба порсї намоз

мехонданд. Аз ин ки мањз ба порсї тарљума кунонидани намоз

лозим омад, ошкор аст, ки мардум њама ё аксарият порсигўй

будаанд. Соли 728-и мелодї як мубаллиѓи ислом дар Самарќанд аз

таблиѓот даст кашид ва чунин узр пеш овард, ки забони форсиро

хуб намедонад

. Пас дар аввали исломият дар Самарќанд њам

барои таблиѓ порсї донистан лозим буд, яъне ошкор аст, ки мардум

њама ё аксарият порсигўй будаанд.

Гумон намеравад, ки ба форсї тарљума кардани намоз ё ба

форсї ваъз гуфтан ба он сабаб зарур омад, ки аз Эрони сосонї ба

А. Мирзоев. Забони адабиёти классикї ва муносибати он бо

забони имрўзаи тољик, маљаллаи «Шарќи сурхи», 1949, № 4, сањ

14.

Ниг.: К. Айнї. Як сина сухан барои гуфтан дорам, њафтаномаи

«Адабиёт ва санъат», 16 сентабри 1993, № 38, сањ 4-5.

Ниг.: Н. Неъматов. Таджики, исторический Таджикистан,

современный Таджикистан (Тољикон, Тољикистони таърихї,

Тољикистони кунунї). - Гиссар, 1992, стр. 20-21.

170

Хуросон аст ин љо

Осиёи Миёна пеш-пеши лашкари араб гуреза бисёр омада буд ё

њукуматдорони араб порсигўёнро зиёд ба муњољират оварданд ва аз

ин сабаб забони форсї забони мазњабї шуд. На, он гоњ ки лашкари

араб ба тозагї Мовароуннањрро тасхир карда буд, порсигўёни

омада дар ин сарзамин њанўз зиёд набуданд. Шак нест, ки тарљумаи

Ќуръон ва ваъзи форсї асосан барои ањолии мањаллї зарур омада

буд, њамин ањолии мањаллї порсигўй ё порсидон буданд. На

гурезањои эронии ќарни VII, на онњое, ки дар садаи VIII-IX аз

Арабистон ва Эрон ба Осиёи Миёна, чунончи ба водии Зарафшон

кўчонида шуда буданд, наметавонистанд муњити забониро ба куллї

дигар кунанд. Онњо асосан заминаи мављудаи забонї ва нуфузи

забони форсиро ќувват доданд, барои пирўзии забони форсї бар

суѓдї ва ѓайра мусоъидат карданд.

Аз он чи гуфта шуд, метавон натиља гирифт, ки порсии дарї

пеш аз исломият дар Хуросон ва Осиёи Миёна, аз љумла дар Суѓди

Бухоро ва Суѓди Самарќанд, дар Чаѓониён ва Хатлон хеле

густариш дошт ва шояд њаќ ба љониби академик Абдулѓанї

Мирзоев аст, ки мегуфт: дарї дар ин љоњо «забони омма буда» аст

яъне густариши њамагонї доштааст.

Албатта пас аз ривољу равнаќи ислом калимаю иборањои

арабї дар порсии дарї њар чи бештар ворид омадан гирифт. Лекин

дар аввалњо, масалан дар садаи нўњу дањи мелодї, яъне дар ањди

Сомониён калимаю иборањои арабї дар забони форсї хеле кам буд.

Ба шумурди Муллољон Фозилов дар «Таърихи Табарї»-и Абўалии

Балъамї миќдори вожањои арабї аз 8-10 фоиз зиёдтар нест

. Дар

А. Мирзоев, асари мазкур, сањ. 14.

М. Фозилов. Некоторые особенности таджикского литературного

языка эпохи Саманидов (по одной старинной рукописи «Таърихи

Табари» Балъами) (Баъзе хусусиятњои забони адабии тољикии

давраи Сомониён, дар асоси як нусхаи ќадимии «Таърихи

171

Муњаммадљони Шакурии Бухорої

назму насри даврони оли Сомон хеле кам будани вожањои арабиро

дигар пажўњишгарон њам таъкид кардаанд Дар «Шоњнома»-и

Фирдавсї, ки шаст њазор байт доштааст, ба аќидаи баъзе

донишмандон шумораи калимањои ѓайри форсї аз 830 зиёдтар

нест. Аз ин љињат њам њаргиз наметавон гуфт, ки дарї аз омезиши

пањлавиву арабї фароњам омадааст.

Аз ќарни ёздањи мелодї шумораи калимаву иборањои арабї

дар форсї афзудан гирифт. Вале ин афзоиш њам имкон намедињад

аз омезиши ду забон ва пайдоиши забони саввум гап занем. Аз

афзоиши унсурњои арабї забони дигаре ба миён наомад, балки

сохтори сарфиву нањвии забони форсї њамчунон устувор монд,

асосан захираи вожагони он таѓйир ёфт, ки ин њам бештар

дигаргунии миќдорї буд, яъне шумораи калимаву иборањо зиёд

шуд. Дороиафзоии захираи луѓавиро, ки ќисман аз дороињои

луѓавии забони дигаре вомгирї шудааст, омезиши ду забон

наметавон ба шумор овард. Ин на омезиш балки ѓаноафзої дар

натиљаи иртибот асту бас.

Ин аст, ки форсии дарї яке аз забонњои худвежаи эронї буда,

аз ќадим дар мењани эрониёни шарќї, дар сарзамини аљдоди

тољикон, дар Хуросону Мовароуннањр решањои амиќи таърихї

дошта, дар баробари забонњои бостонии суѓдї, хоразмї, бохтарї ва

ѓайра амал мекард ва дар ќаламрави онњо бо суръат густариш

меёфт.

Чун аз ќидмати порсии дарї сухан меравад, як назарияи

илмиро, ки солњои сивуми садаи бист пеш нињода буданд, ёдрас

овардан мехоњем.

Профессор Юрий Николаевич Марр, ки фарзанди академик

Николай Яковлевич Марри машњур аст, ба дастовардњои илмии

Табарї»-и Балъамї): Труды АН Тадж. ССР, т. XXVII, 1954, стр.

174.

172