Шакури Мухаммадджон. Хуросон аст ин чо
Подождите немного. Документ загружается.
Хуросон аст ин љо
падараш такякунон чунин аќида баён кард: «Чунонки дар тамоми
љањон дида мешавад, забонњои зиндаи њозираи Эрон низ дар бисёр
мавридњо аз ќадимтарин забонњои эронї, яъне аз забонњои ќадимии
авастої ва пањлавї њам кўњнатаранд».
1
Профессор Иосиф Самойлович Брагинский аз
мулоњизаронињои Ю.Н.Марр чунин натиља гирифта буд: «Ба чунин
хулоса омадан мумкин аст, ки забони тољикї нисбат ба забони
пањлавї ва суѓдї ќадимтар аст, чунон ки нисбат ба забони кўњнаи
арманї хеле ќадимтар будани забони нави(њозираи) арманиро
академик Н.Я. Марр исбот кардааст».
2
Н.Я ва Ю.Н Марр барои исботи ин назария далелу бурњони
ќотеъ овардаанд. Месазад, ки ин назария њамаљониба тањќиќ
шавад.
Аз эњтимол дур нест, ки форсии дарї аз њама забонњои эронї
ќадимтар буда, дар тўли асрњо сайќал дида ва дорої афзуда, гоње
бар баъзе забонњои эронї бартарї ёфта (чунончи ба дарбори
Сомониён имтиёз пайдо карда), пас аз исломият ба њама забонњои
эронї пирўзї ёфт ва дар шарќу ѓарби Эрон њукмрон шуд. Баски
форсии дарї баробари дигар забонњои эронї вуљуд дошт, аз
имконоти онњо ѓаномандї мегирифт, тавоно ва зебо мешуд ва бо ин
сифатњои худ, бо таљрибаандўзии чандинасра имкон ёфт, ки дар
љањони ислом дувумин забони мазњабї ва фарњангї бошад.
Барои зўр гирифтани порсии дарї ва густариши бештари он
дар Осиёи Миёна љангњои шадиди зидди лашкари араб низ сабаб
шуд. Саъиди Нафисї, Садриддини Айнї ва дигар донишмандон ба
он њаќиќат диќќат љалб кардаанд, ки исёни мардумони Хуросону
Осиёи Миёна бар зидди њукуматдорони араб - исёни Сунбод,
1
Ю.Н. Марр. Статьи и сообщения, т. 2, Изд. Ан СССР, М.-Л.,
1939, стр. 79.
2
И.С. Брагинский. Доир ба масъалаи ба даврањо таќсим кардани
таърихи адабиёти тољик // Шарќи сурх, 1947, № 2-3, сањ. 38.
173
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
Устоди Сис, Гурдаки Ѓичдувонї, Рофеъ ибни Лайси Самарќандї,
ба хусус шўриши Абумуслим ва Муќаннаъ барои рушди забони
дарї наќши муассир дошт. Ин муборизањои бузург басо
сарнавиштсоз омаданд: рўњи озодихоњї ва њувиятљўйии мардумро
баланд бурданд, дар байни вилоятњои гуногун ва табаќањои
мухталиф иттињод ва њамдиливу њамзабониро ќувват доданд, аз њар
љињат, аз љумла дар забон ягонагї эљод карданд. Забони пањлавї,
суѓдї, хоразмї ва ѓайра ба сабаби мањдудияти густариш кам имкон
дошт, ки њар кадоме ба алоњиддагї дар ташаккули ягонагї наќши
куллї адо намояд. Танњо забони дарї ки дар байни соњибони њамаи
ин забонњо амал мекард ва аз имконоти онњо бањра мебурд,
метавонист чунин наќше ба ўњда бигирад. Шояд ба њамин ваљњ
устод Айнї њатто ташаккули гунаи адабии порсии дариро ба
шўришњо вобаста донистааст. Вай гуфтааст, ки «дар миёни ин
исёнњо забони адабии тољик, ки дар терминњои илмї «форсии
љадид» меномиданд... ба вуљуд омад».
1
Муборизањои озодихоњї дар Хуросону Мовароуннањри садаи
њафти мелодї барои ташаккули халќи тољик замина тайёр кард. Як
љузъи ин замина забони ягона - форсии дарї буд, ки дар рафти
мубориза ќувват гирифта ва доман пањн карда, иттињоду њамбуди
мардумро таъмин намуд.
Моњиятан форсии дарї буд, ки ќавми тољикро ба вуљуд овард.
Пеш аз пайдо шудани ќавми тољик аљдоди мо масалан дар Осиёи
Миёна сугдї ё хоразмї ё бохтарї ва ё номи дигаре доштанд, иборат
аз чанд ќавму халќ буданд. Эрониёни шарќї он гоњ ки порсии дарї
дар миёни онњо пирўз шуд, он гоњ ки кам ё беш дорои як забон
шуданд, як забон онњоро ба њам муттањид намуд, дар њамин сурат
њама якљоя як халќро ба вуљуд оварданд. Ва номи «тољик», ки ба
1
Ниг.: К. Айнї, асари мазкур.
174
Хуросон аст ин љо
њама эрониён аз Форс то Чин итлоќ мегардид, рафта-рафта бештар
ба њамин эрониёни шарќї нисбат пайдо карда, номи инњо шуд.
Њоло маънои вожаи «тољик» ва пайдоиши он чандон маълум
нест ва дар ин бора чанд тахмини илмї мављуд аст ва як њукми
ќатъї баровардан њанўз имкон надорад. Шояд дуруст аст, ки чун
форсигўйњо пештар аз дигарон ислом оварда, гўё ба тозињо - арабњо
нисбате пайдо намуданд, номи онњо тозик ва тољик шуд ё «тољик»
аз калимаи «тот» (ки эронї гуфтан аст) пайдо шудааст (тот+љик) ва
ё аз номи ќавми «додик», ки дар Хуросону Тахористон сукунат
доштанд, омадааст ва ё ки зардуштиёнро, ки кулоњи тољмонанде
доштаанд, тољик меномиданд ва баъд ин калима ба њама эрониён,
хусусан ба эрониёни шарќї итлоќ шуд ва њоказо - пайдоиши вожаи
тољик чи сабаби таърихї, ки дошта бошад, ба њар њол метавон гуфт,
ки як номи муштарак пайдо кардани суѓдињо, хоразмињо,
бохтарињо, ањли Зобулу Систон ва ѓайра ба забони муштарак пайдо
намудани онњо вобастагие дорад. Чунонки дар китоби академик
Нўъмон Неъматов ба тафсил омадааст, ташаккули халќи тољик дар
Мовароуннањру Хуросони ањди Сомониён дар натиљаи «ташаккули
умумияти забон, умумияти њудуд, умумияти маданият» сурат
гирифтааст
1
, вале равшан аст, ки умумияту ягонагии фарњанг дар
байни ќавмњои эронии ин сарзамин пеш аз дигар ўмумиятњо оѓоз
ёфта, густариши забони форсии дарї њамгунии онњоро хеле ќувват
дод ва нињоят фаро расидани умумияти њудуд, яъне муддати дуру
дарозе устувор мондани давлати Сомомиён фароянди ташаккули
ягонагии ин ќавмњо, фароянди шакл гирифтани халќи тољикро ба
анљом расонид. Дар ин занљираи омилњо забони ягона аз халќањои
асосист. Забони ягонаи форсии дарї аз ќавмњои эронї як халќи
эронї ба вуљуд овард ва эрониёнро ба эњёи миллї расонд. Забони
1
Ниг.: Н. Неъматов. Давлати Сомониён. - Душанбе, Ирфон, 1989,
сањ. 232-254.
175
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
њамагонии муќтадири дарї заминаи нумўъи эњёи миллї ва
тараќќии беназири фарњангу маънавият шуд.
3
Агар форсии дарї хусусан аз оѓози исломият ба суръати
бештаре љойгузини забонњои пањлавию портї, суѓдї, хоразмї ва
лањљањои гуногун гардид, яъне на забони арабї, ки забони
њукмрони замон буд, балки форсии дарї ба он забонњо ѓалаба кард,
ин љо сабаби љиддї дар миён буда, яке аз сабабњои асосї шояд он
аст, ки ин забон дар он замон на танњо бештар густариш дошт,
балки як забони иќтидорманд буда, имконоти билќувва бештар
гирд оварда буд, то дар андак муддат дар як сарзамини пањновар ба
мартабаи забони адабї расид, дар ањди оли Сомон забони расмии
њасти иљтимоъиву сиёсї, забони шеъри љањоншумул ва илмњои
гуногун шуд. На дар ѓарби Эрон, балки дар шарќи он ба нуќтањои
олии тараќќї расидани форсии дарї аз он аст, ки дар ин сарзамин
решањои амиќи таърихї дошт, аз суннатњои чандинасраи фарњанги
зодгоњи худ ѓизо гирифта, пайваста роњи такомул мепаймуд.
Бинобар ин њамин ки шароити мусоиди иљтимоъї фаро расид,
тавонист ба пешсафи таърих бигузарад, вазифањои бузурги таърихї
ба зимма бигирад ва ба ваљњи аъло иљро бикунад.
Донишмандон ёдрас овардаанд, ки то ќарни XII-XIII-и мелодї
нумўъгоњи асосии забони дарї ва адабиёти форсї Мовароуннањру
Хуросон буда, дар он овон бузургтарин устодони сухани форсї
Рўдакї, Фирдавсї, Ибни Сино, Носири Хусрав, Хайём аз ин
минтаќа хостаанд. Профессор Е. Э. Бертелс мисол оварда буд, ки аз
106 шоире, ки дар «Лубо6-ул-албоб»-и Авфии Бухорої (ќарни XIII
мелодї) номбар шудаанд, 85 фоизи онњо аз њамин сарзамин ва 15
176
Хуросон аст ин љо
фоиз аз дигар љоњо, танњо 16 нафар аз вилоятњои ѓарбии Эрон
будаанд
1
.
Дар се сад-чор сад соли аввал, то њуљуми муѓулон асосан дар
Хуросону Мовароуннањр инкишоф ёфтани адабиёти форсї низ
муњаќќиќонро бар ин фикр овардааст, ки форсии дарї аз ќадим
бештар мањз ин љо поя устувор дошт.
Дар ин муддат забон сайќал меёфт ва хусусиятњои зотии он
барљастатар падид омада, бо иќтидори азим ва њусни дилорое њама
атрофиёнро тасхир мекард. Чунонки дар «Бурњони ќотеъ» таъкид
гардидааст, форсии дариро «бењтарини луѓати форсї» медонистанд
ва ба унвони «њар луѓате, ки дар он нуќсоне набошад», дар њама
олами ислом намунаи ибрат ба шумор овардаанд.
Хусусияти асосии форсии дарї фасоњат ва содагист.
Барљастатарин соданависњо, ки сухани софи беѓубор доштаанд, -
дар шеър Рўдакї, Даќиќї, Фирдавсї, Фаррухї, Манучењрї, дар
наср Абулъалии Балъамї, Абулфазли Байњаќї, Унсурулмаолї, дар
илм Ибни Сино, Берунї ва дигарон - њама аз Хуросону
Мовароуннањр ба зуњур омадаанд.
Забони форсї дар олами маънавии исломї на љое одї, балки
љойгоње олї ёфт, ки баробари мавќеъи забони арабї буд. Ин аст, ки
гуфтанд: «Лисону ањлу л-љанната арабию ва форсию дарийа» -
Забони ањли бињишт арабї ва форсии дарист. Дар ин маърид
калимаи «дарї» тавзење низ дорад, ки таъкид кардаанд: ќавл ад-
дарийа сифатун ли-л-форсийа» - сухани «дарї» сифати форсист.
Яъне на форсї умуман, балки он порсии асил, ки сифати дарї
дорад, аз љаннат манзалат ёфтааст. Азбаски ташаккули ин порсии
бостонии асил ба шарќи Эрон бештар алоќаманд аст, бояд бо
ифтихори тамом бигўем: барои ин ки забони форсї ба ин
1
Е. Э. Бертельс. Персидский – дари – таджикский (Форсї – дарї -
тољикї). «Советская этнография», 1954, № 4.
177
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
мартабањои олї расад, забони ањли бињишт ва малоикаи осмони
чањорум дониста шавад, гузаштагони тољикони имрўзї басо
хидматгузорї кардаанд.
Баъзењо аќида доранд, ки он сухани машњур, ки гуфтаанд:
«Забони ањли бињишт арабї ва форсии дарист», њадиси шариф аст.
Аз љумла дар «Бурњони ќотеъ» ин сухан ба расули акрам нисбат
ёфтааст. Соли 1992 ќозиёти мусулмонони Осиёи Миёна (Тошканд)
ин аќидаро зери шубња гирифт ва ба ин муносибат дар њафтаномаи
«Сомон» (Душанбе) гуфтугузоре ба миён омад. Вале ба пиндори
камина имрўз муњим он аст, ки асрњои аср чунин гуфтае вуљуд
доштааст, форсии дариро забони ањли бињишт ва фариштањои
осмони чорум донистаанд. Ва ин ба њар њоле аз мавќеъи он дар
љањони ислом дарак медињад.
Суханњое, ки ба пайѓамбари ислом нисбат додаанд, вале ин
нисбат шубњаангез аст, бисёранд. Бо вуљуди ин, мављудияти чунин
суханњо ба ѓоят муњим аст. Кадоме аз он гуфтањо ва ё љузъе аз онњо
дар воќеъ аз доираи њадисњо берун бошад њам, пайдоиши он сабаби
љиддї дорад ва баъзе равандњои муњимми таърихиро дар худ акс
додааст.
Дуктур Насруллоњи Пурљаводї аз ин њадис ёд кардааст: «Дар
гирди арш ба форсї сухан гўянд. Ва вањйи худованд дар фармонњои
нарму ором ба форсист ва дар ў амри сахт ба арабї»
1
. Ин љо боз
њам мебинем, ки ба забони форсї ба ѓоят мартабаи баланд додаанд.
Ва ин њам муњим аст, ки як сабаби ба мартабаи олї расидани ин
забон њамоно ба сифатњои зотии он вобастагї дорад, аз нармї ва
малоњату ширинии он аст.
Дувумин забони љањони ислом шинохта шудани забони форсї
аз он сабаб аст, ки форсии дарї аз нахуст иќтидору тавоноии азим
1
Н. Пурљаводї. Њикмати динї ва таќаддуси забони форсї,
рўзномаи «Хабари љануб», 17 окт , 1993, сањ. «Дурри дарї».
178
Хуросон аст ин љо
ва имконоти камназир намоиш дод, на танњо монанди имрўз
мавзуну хушоњанг ва фораму гўшнавоз буд, балки зуд барои баёни
њар мафњуме - чи маънињои латифи шоирона, чи матлабњои
мураккабу нозуки илмї, ирфонї, њунарї ва дигарњо ќобил шуд. Ин
ќобилият барои њамаи халќњои атроф, барои тамоми чањони
исломиён зиёда ањамият дошт ва забони форсиро ба арсаи
байналхалќї баровард.
Ин аст, ки арзишњои олии фарњангии мардумони эронинажод
дар низоми дороињои маънавии ислом аз аввал љойгоње басазо ёфт,
дар ташаккулу тањаввули он пайваста наќш мегузошт ва ин нуфузи
офаринанда як воќеияти раднопазир аст, ки падидањои хурду калон
бисёр дорад.
Њангоме ки забони дарї ба пояњои баланди камолот расид,
овони дубора ќомат рост кардани Эрон, даврони оли Сомон буд.
Эрон бори гарони мутеъиву саркўфтагї ва вомондагии дуру
дарозро бартараф намуда, боз ќувваи азими эљодкории аќлу
заковат ва фарњанги худро ба ањли олам намоиш дод, истиќлоли
сиёсї ба даст овард ва давлати бузурги мутамаркизе устувор сохт.
Ќувваи ин худљўиву худрасии иљтимоъиву таърихї дар
давлатдории шукўњманде таљассум ёфта, худшиносии маънавї
бештар дар забон, дар форсии дарї ифода шуд. Рўњи эронї, дањои
миллат худро бештар аз њама дар форсии дарї ёфт. Форсии дарї,
сухани волои тавоно муќтадир њама њастии маънавии эрониён, аз
љумла аљдоди тољиконро ифода намуда, падидањои онро нахуст бо
сурудаву навиштањои Рўдакиву Фирдавсї, Абўалии Сино ва дигар
нобиѓањои даврон ба ањли олам бурд ва њанўз мебарад.
Аљдоди њамин тољикони кунунї буданд, ки ин растохези
миллиро барпо намуданд, бо як љунбиши таърихї тобу тавони
маънавии миллат ва имконоти фавќулъодаи забони онро аз ќувва
ба феъл оварданд, заминаи рушду камоли баъдии онро фароњам
карданд. Мардуми ин сарзамин як муддати тўлонї њама азму
179
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
иродаи миллї, њама неруи наљотбахшу офаринандаи Эронро дар
худ гирд оварда ва бо ин марказият он иродаву он неруро яке бар
чанд афзоиш дода, барои иљрои вазифаи бузурги таърихї ба кор
андохтанд. Форсии дарї дар ин муборизаи таърихии сарнавиштсоз
миллатро ба њам муттањид кард ва ба љањду љадал сафарбар намуд,
рафти мубориза онро сайќал дода, ќувва ба ќувваи он афзуда,
ќадам ба ќадам ќаламрави онро густариш дод. Форсии дарї ва
неруи рўзафзуни он яке аз падидањои асосї ва муњимтарин љузъи
иродаи миллат буд, ки дар роњи озодию истиќлол ва рушду камоли
маънавї амал мекард. Њама шукўњу азамати миллати мубориз на
танњо дар амалиёти ќатъии ў, балки на камтар аз он дар забони вай
таљассум ёфт. Пирўзии миллат боиси пирўзии форсии дарї гардид
ва дар баъзе мавридњо пирўзии форсии дарї чун яке аз сабабњои
асосии ѓалабаи миллат хизмат кард. Ин аст, ки бояд бигўем; дар
арсаи таърих худро устувор кардани миллат, пешрафти
иљтимоъию сиёсї, иќтисодию фарњангии баъдии он сахт њамбаста
бо ташаккулу тараќќии форсии дарист.
Ин пирўзї чунон мукаммал ва пурдомана буд, ки устод Рўдакї
сари ифтихор баланд кард ва гуфт:
Имрўз ба њар њоле Баѓдод Бухорост,
Куљо мири Хуросон аст, пирўзї он љост.
Оре, Бухоро Баѓдоди дувум ва форсии дарї дувумин забони
љањони ислом шуд. Ва ин њам бояд боз ба таъкид ояд, ки њамон
неруњои иљтимоъиву сиёсї ва фарњангиву маънавї, ки Бухороро ба
ин мартаба бардоштанд, забони форсиро низ ба он рутба
расониданд. Дар айни замон метавон гуфт, ки забони форсї
Бухороро бар маснади баѓдодї нишонид, яъне худ неруе буд, ки
њама ќуввањои иљтимоъиву сиёсї ва фарњангиву маънавиро
сафарбар ва пирўзии онњоро таъмин намуд, зеро зиёдтар аз њар
180
Хуросон аст ин љо
кадоми онњо имкон дошт, ки моњияти њамаи онњоро мукаммалан
ифода кунад.
4
Агар форсии дарї дар садањои IX-X ва XI-XII ба ѓоят сода,
софу беѓаш ва беолоиш буд, дар ёд бояд дошт, ки ин сифат аз нахуст
ба шарофати замони мубориза устувор шуд. Муборизаи роњи озодї
ва њифзи истиќлол, муборизаи роњи камолоти маънавї таќозо
дошт, ки забон сода, фањмо ва зудтаъсир бошад. Рўдакї бо «форсии
дарии рањи рост», яъне на бо забони сохтаву сунъї ва пурпеч, ки
омехтаи пањлавию арабї бошад, балки бо форсии софи содаву
равон рутбаи одамушшуарої ёфт, Фирдавсї ба форсии ноб «Аљам
зинда кард»: форсии ў низ поку беолоиш, содаву равон ва орї аз
муарработ аст.
Содагї ва покиву тозагї яке аз хусусиятњои давраи аввали
рушди забон аст. Баъдтар сухан мураккаб ва ороиши он зиёдтар
шудан гирифт. Афзоиши ќолабњои вожасозї, иборабандињои нав,
љумлапардозињои тоза ба тоза иќтидори забонро зиёд мекард,
имконоти он дар баён бештар мешуд. Дар айни замон рўйдодњои
манфї њам пеш омад. Ќаламкашњо кам-кам аз «форсии дарии рањи
рост» берун ќадам гузоштанд, таркиботи печида пайдо шуданд,
љумлањо дарун ба дарун рафтанд, таъсири забони арабї ба омили
фишороваре табдил ёфт. Хусусан дар замони бўњронњои таърихї
пасттабъї ва душворписандињои сабукбори нораво падид омад.
Масалан пас аз истилои муѓул «забони адабии дарї дигар равонї
ва пурмаѓзии деринро надошт, дар бештари насрњо лафз фаровон,
маънї андак, мутародифњо ѓайри лозим, санъатњо ношиёна
181
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
(навкорона) услуб номунсаљим (бидуни назму тартиб) ва хулоса он
ки љумлањо дароз ва тињї аз фоида аст"
1
.
Ин гап бештар дар њаќќи навиштањои Эрони ѓарбї гуфта
шудааст. Осиёи Миёна дар ин давра ба касофати истилои
чингизиён ва талафоту харобињои гўшношунид тамоман аз ањли
сухан мањрум монд. Якумин бор пас аз эњёи миллии даврони
Сомониён ањамияти Хуросону Мовароуннањр чун маркази асосии
фарњангу маънавияти Эрон чанд муддат аз даст рафт ва адабиёт дар
ин сарзамин рў ба инќироз нињод. Вале дар садаи 15 њамин ки
шароити мусоид фароњам омад, Мовароуннањру Хуросон боз ба
тамаркузгоњи фарњанги пешќадам табдил ёфт. Устод Евгений
Бертелс боз усули шумурро ба кор бурда, ќайд карда буд, ки
чунонки аз «Маљолис-ун-нафоис» - тазкираи машњури Алишери
Навої маълум мешавад, дар нимаи дувуми садаи 15 аз се саду панљ
шоир танњо бисту њашт шоир берун аз њудуди Осиёи Миёна «кор
мекард», яъне 92 фоизи эљодкорон аз Осиёи Миёна буданд.
2
Файзу
баракат ба ин сарзамини маънавиятхез боз баргашт. Ин њам муњим
аст, ки аз он 305 шоир 217 нафар танњо ба форсї ва фаќат 31 нафар
ба форсиву туркї шеър мегуфтанд, дузабон буданд. Пайдост, ки бо
вуљуди вањшонияти Чингизу Темур ва тољиккушии онњо мардуми
эронинажод ва забону адабиёти форсї дар ин сарзамин њамчунон
мавќеъи куллї доштанд. Зиёда аз ин, адабиёт аз доираи дарбор
берун шуда, дар байни њунармандону пешаварон густариш ёфт ва
аксари шоирон пешаварон будаанд. Яъне нумўъгоњи забони адабї
беш аз даврањои пештар доман пањн кард ва сухансанљї дар миёни
1
Сайид Љаъфари Шањидї. Забони форсї, рўзномаи «Хабари
љануб»-и Шероз, 4 мурдоди 1371 – 26 июли 1992, сањ. «Дурри
дарї».
2
Е. Э. Бертельс. Литература на персидском языке в Средней Азии
(Адабиёти ба забони фосрї дар Осиёи Миёна), маљмўаи
«Советское востоковедение», љилди 5. – М. - Л., 1948, сањ. 218-219.
182