Шакури Мухаммадджон. Хуросон аст ин чо

Подождите немного. Документ загружается.

Хуросон аст ин љо

мардум бештар роњ ёфт. Аз файзу баракати фарњангии ин

сарзамини маънавиятхез халќњои гуногун бањра бурданд.

Агарчи дар садаи 15 душворписандї ва маснўъият (масалан

дар «Равзат-ус-сафо») ривољ ёфт, соданависї ва такаллуфпарњезї

њамчунон аз тамоюлоти асосї буд.

Дар ин давра ва даврањои баъд форсии Хуросону

Мовароуннањр тавонист содагиву равонии аслии худро бештар аз

забони адабии дигар минтаќањо нигањдорї кунад. Лањљаи мардуми

Мовароуннањру Хуросон њанўз њам сода буд, вожањои арабї кам

дошт, ба хусус аз љамъи арабї ва љамъи шикаста парњез мекарданд.

Ин хусусиятњо ба навиштањои нависандагони ин диёр, чи ба наср ва

чи ба назми онњо наќше мегузошт.

Форсии Мовароуннањру Хуросон баъзе аз ин хусусиятњои

худро то ба Њиндустон бурд. Форсии Њинд бештар форсии

Хуросон аст, на умуман Эрон. Шояд аз њамин сабаб соданависї дар

форсии Њинд њамеша аз роиљтарин равияњо буд. Ин хусусият ба

забони урду њам гузашт. Инро дуктур Алї Акбари Љаъфарї таъкид

намудааст. Вай дар маќолаи «Аз урду порсии сара биёмўзем»

гуфтааст, ки урду монанди «форсии Хуросон камтар аз форсии

мардуми Порсу Сипоњон ва дигар љоњои ѓарб омехта ба вожањои

тозї шуда» ва «то метавонад аз овардани љамъи арабї дурї

мељўяд»

. Покиву содагии урду аз фазилати форсии Њинд аст, ки

дар навбати худ аз форсии Мовароуннањру Хуросон файз бурдааст.

Дуруст аст, ки дар Њинд печидагии сухан ва душворписандї

њам хеле ривољ ёфт. Дар сабки њиндї латофати сухан, нозуктасвирї,

борикандешї, мазмунофаринї гул кард ва дар осори баъзе аз

намояндагони он, чунончи дар насри Мирзо Абдулќодири Бедил

душворписандї ва адои дандоншикан ба нуќтаи олї расид. Ин

услуб ба Мовароуннањр њам нуфуз кард ва Малењои Самарќандї

Ниг.: њафтаномаи «Омўзгор», 25 марти 1992, № 13.

183

Муњаммадљони Шакурии Бухорої

соли 1100 њиљрї - 1688 мелодї дар тазкираи «Музокир-ул-асњоб»

навишта буд: «Алваќт афкори шуаро ба навъе печидааст, ки њар

нохуни тахайюл ба фикри бисёр осон наметавон кушудан»

. Дар

нозукадої шоирони забардасте чун Шавкати Бухорої (асри XVII)

дар арсаи адабиёт ба љавлон омаданд. Дар асрњои XVIII-XIX дар

Осиёи Миёна пайравию таќлиди Бедил ављ гирифт ва ба гуфти

устод Айнї дар Бухоро «бењтарин муншї ва мактубнавис њамон кас

њисоб меёфт, ки муддаоеро, ки бо як љумла ифода карданаш мумкин

аст, дар ду сањифа бо калимањои ќофиядор печонад»

Боз њам бояд бигўем, ки дар Мовароуннањр дар чунин шароите

њам соданависї ва содасарої чун як љараёни пурзўр идома дошт.

Њатто баъзе пайравони сабки њиндї дар адабиёти форсии Осиёи

Миёна содагўй буданд. Барљастатарин мисол Миробиди Сайидои

Насафист (ќарни XVII). Таъсири сабки њиндї дар шеъри ў кам нест,

вале содагиву равониро њамчунон нигоњ доштааст. Сайидо ба Соиб

ба вежа эњтиром дошта, ба ѓазалњои ў бештар мухаммас бастааст ва

сабаби инро академик А. Мирзоев чунин эзоњ карда буд, ки аввалан

«Соиб... шакли классикиро риоя кардааст» ва сониян «ба

масъалањои тарбиявї-ахлоќї ањамияти махсус додааст».

Сурудањои Соиб шояд инчунин ба сабаби он, ки шеъри софи

беѓубор ва дур аз печидагињост, диќќати Сайидоро ба худ кашида

бошад.

Шеъри худи Сайидо чунин аст, балки боз њам сабуктару

равонтар. Чунончи:

Ба дарё кардаам хў, мављи обам метавон гуфтан,

Ба каф дорам сари бетан, њубобам метавон гуфтан.

Иќтибос аз: А. Мирзоев. Сайидо ва маќоми ў. - Сталинобод, 1947,

сањ. 34.

С. Айнї. Куллиёт, љ.1, сањ 54.

А. Мирзоев, асарн мазкур, сањ 40 ва 41.

184

Хуросон аст ин љо

Ба шохи шўъла дорам ошён монанди парвона,

Самандартинатам, мурѓи кабобам метавон гуфтан.

Ба боѓи дањр чун шабнам надорам хоби осоиш,

Чу ањли корвон по дар рикобам, метавон гуфтан.

Ба мардум менамоям хешрову лек нобудам,

Дар ин сањрои бепоён саробам метавон гуфтан.

Либоси фаќру табъи равшане, эй Сайидо, дорам,

Ба зери абр пинњон офтобам метавон гуфтан.

Соданависї дар садаи XVII фаќат бо эљодиёти Сайидо махдуд

нест, балки намояндагони дигар њам дорад. Дар асри XVIII ва XIX

ин равия бештар инкишоф ёфт. Адибоне буданд, ки ќадри суханро

паст накарданд, меъёрро баланд доштанд, анъанањои сухани

баланди классикиро њар кадоме ба таври худ давом доданд. Инњо

Ањмади Дониш, Шамсиддини Шоњин, Рањматуллоњи Возењ,

Муњаммадсиддиќи Њайрат, Садри Зиё, Сиддиќии Аљзї, Тошхољаи

Асирї, Абдуррауфи Фитрат, Зуфархони Љавњарї буданд, ки дар

услуб аз њам фарќ дошта, баъзеашон ба сабки бедилї майл зоњир

карда бошанд њам, њама асосан бо соданависї ва сухани асилу

матин дар таърихи забону адабиёти форсии Осиёи Миёна љойгоње

ёфтаанд. Хусусиятњои забони форсии Осиёи Миёна, аз љумла

дигаргунињое, ки дар се сад - чор сад соли охир дар лањљаи мардуми

ин сарзамин рўй дод, аз осори номбурдагон ба хубї намоён аст.

Барои ин ки сухан мушаххас бошад, порае аз китоби

Абдуррауфи Фитрат (1886-1938) «Баёноти сайёњи њиндї» (1912)

мисол меорем:

«Рафтам. Дидам њавзи бузургест, ба давраш дуконњои

сартарошї ва самоворхонањо дуруст карда, дар гирди њавз

гилемњои дарида андохтаанд. Мардум бар онњо нишаста чой

мехўранд. Дар ин љо нишастам. Ба љониби ќиблаи њавз сањни

баланде, дар рўи сањн масљиди бузурге буд, ки бисёртарини

185

Муњаммадљони Шакурии Бухорої

мардуми Бухоро намози худро дар ин љо мехондаанд. Муддате дар

канори њавз нишастам. Ду нафар аз муллоњои Бухоро дар

баробарам омада нишастанд…»

Ин намунае аз наќлу њикоятпардозии Фитрат аст. Порчаи

дигар аз китоби ў «Рањбари наљот» (1915) меорем, ки наздик ба

андешаронии таърихї перомуни масъалањои илму маданият аст:

«Доноёни ањволи замони гузаштаро маълум аст, ки падарони

мо дар њар боб, хусусан дар боби илму маърифат ангуштнамои

љањониён буданд. Илму маърифати онњо иборат аз такрор кардани

«ќилу ќол»-и њавошї набуд, балки онњо ќавоиди асосияи њар илмро

неку дониста, неку истеъмол мекарданд, то дар андак замон

соњибмалака гардида, ба таълифу таснифи китобњои мўътабар

иќтидор пайдо менамуданд ва њар кадоме дањ-бист адад китоб

тасниф мекарданд ва аксари он китобњоро, ки њар як ганљинаи улум

буд, ба номи подшоњони аср, ки валинеъматони эшон буданд, њадя

менамуданд. Бо ин бањона њам мамлакату миллати худро аз осори

илмияи хеш бањраманд гардонида, мустањиќќи аљри азим мешуданд

ва њам номи подшоњонро дар миёни ояндагон ба некї гузошта,

шукри «неъмати њимоят»-и онњоро ба љо меоварданд».

Ба њукми ин ки мушт намунаи хирвор аст, аз ин порчањо

метавон тасаввур њосил кард, ки сухани содаву равони форсї дар

Бухорои оѓози садаи XX чи рангомезињо дошт.

Вежагињои форсии Осиёи Миёна хусусан дар навиштањои

устод Айнї хеле барљаста ифода ёфтааст. Садриддини Айнї (1878-

1954) яке аз бузургтарин устодони сухани форсии Мовароуннањр

аст, ки ѓаномандии андўхтањои луѓавї, њусни ибора ва имконоти

камназири баъзе шаклњои нањвии онро дар насри худ ба тарзе њар

чи тамомтар фаро гирифтааст. Падидањои гуногуни бисёре аз

равандњои инкишофи забон, ки дар Мовароуннањр аз чанд асри

пеш то замони мо ба дид мерасиданд, дар насри Айнї як љо гирд

омада, барои дарки моњияти онњо замина фарохтар шуд. Устод ин

186

Хуросон аст ин љо

равандњоро гўё љамъбаст кард ва барои муайян шудани роњу

равиши баъдї имкониятњои тоза љуст. Осори Айнї пулест, ки

дирўзро ба фардо мепайвандад. Мо мардуми тољик агар хоњем, ки

ба анъанањои бостонии форсии дарї, ба суннатњои «форсии дарии

рањи рост»-и бидуни печидагї ва муѓлаќї содиќ бошем, ба аќидаи

камина бояд дар роње, ки устод Айнї паймудааст, ќадам занем.

Форсии Осиёи Миёна дар як муддати тўлонии зиёда аз њазор

сол асолати форсии дариро нигањ дошта, чи дар гуфтор, чи дар

навиштор, чунончи дар осори бисёрии намояндагони асосии адаби

форсии ин диёр њамон равияњоеро, ки аз Рўдакиву Фирдавсї,

Абўалии Балъамї, Ибни Сино, Абулфазли Байњаќї ва монанди

инњо монда буд, идома додааст. Табиъист, ки бо мурури замон ба

таќозои шароити таърихї дигаргунињое ба забон ворид меомад,

чизе аз байн мерафт ва чизе нав пайдо мешуд, аз љумла забони

халќњои њамсоя таъсире иљро мекард, ки гоње таъсири мусбат буд,

гоње манфї буд. Бо вуљуди инњо асли моњияти форсии дарї мањфуз

монд. Аз ин љост, ки форсии Осиёи Миёна дар асрњои охир њам дар

дигар минтаќањои ќаламрави забони форсї эътибори худро аз даст

надод ва њамчунон намунаи ибрат буд. Имрўз њам форсии тољикї

хусусиятњое дорад, ки ба назари форсигўёни дигар ноњияњо

ибратомўз меояд. Бисёре аз ин вежагињои форсии тољикии имрўз ба

асли форсии дарї алоќа дошта, моро ба саргању сарманшаъњои

форсии асил мебарад ва аз ин рў сазовори он аст, ки махсусан

омўхта ва эњтиёткорона нигахдорї шавад.

Ин њам мояи ифтихори миллати тољик аст, ки дар тўли асрњо

форсии дарї – ин зодаи табъу завќи аљдодони, худро дар зодгоњаш

ба намо ва софию покї бидошт. Сазовори тањсин аст, ки агарчи дар

баъзе даврањо, хусусан асрњои охир замона сахт решакан омад,

тољикони Осиёи Миёна дар дил чунон ќувваю тавон ёфтанд, ки худ

ва забону фарњанги худро њифз намуданд ва чунон њифз намуданд,

ки асолату табиъияти аввалаи он осеб надид. Тољикони мо њазор

187

Муњаммадљони Шакурии Бухорої

сол асолатбонї карданд ва ин худ як ќањрамонии таърихист. Инро

инчунин хидмати бузурге дар пеши хамнажодону њамзабонони худ

бояд донист, ки онњо чи дар маркази Эрон ё ѓарби он, чи дар

љануби Афѓонистон ё Њинду Покистон ва њар куљо ки њастанд,

имрўз њам метавонанд аз ин муњофизаткории таърихї, аз ин

асолатбонї бањра бардоранд, на танњо ба воситаи шеъри Рўдакї ё

«Шоњнома» ва ё «Таърихи Байњаќї», балки аз осори С. Айнї ё ки

аз сухани як тољики кўњистонї ба оѓозгоњњои забону фарњанги худ,

ба табиъияти аслии он бирасанд.

Ин аст, ки чун тољикони Осиёи Миёна имрўз боз ба сўи љањони

нопайдоканори форсиён роњ пеш гирифтаанд, ба дасти холї

намеоянд, балки дастовезњои таърихї доранд, аз љумла форсии

дарї ва табиъияти аслии забону фарњанг меоранд.

Бешак, месазад, ки мардуми тољик инро њам боиси рўсурхиву

сарбаландии худ бидонанд.

Истилоњи «забони тољикї» асосан дар замони шўравї маъмул

гардида, истилоњоти «адабиёти тољик», «маданияти тољик» ва

монанди инњо асосан аз соли 1924, аз он ваќт ки Љумњурияти

мухтори Тољикистон таъсис ёфт, ба расмият даромад. Номи

«Тољикистон» њам пеш вуљуд надошт ва он гоњ пайдо гардид.

Мардуми тољик њам то он ваќт бештар худро мусулмон, гоње тољик

ва гоње форс ном мебурданд ва пас аз инќилоби октабри соли 1917

расман халќи тољик ном гирифтанд.

Сабаб чї буд, ки истилоњоти нави «забони тољикї», «адабиёти

тољикї» ва ѓайра дар замони мо дар Осиёи Миёна љои истилоњоти

аслии «забони форсї», «адабиёти форсї» ва амсоли онро ишгол

карданд?

188

Хуросон аст ин љо

Сабаби инро банда дар китоби «Забони мо њастии мост» (1991)

андак эзоњ дода будам. Вале фањмиши нодурусти масъала дар баъзе

доирањо њанўз идома дорад. Аз ин рў лозим меояд, ки боз каме дар

ин бора сухан ронем.

Донишманди мўњтарам оќои Љалоли Матинї дар маќолае ба

номи «Дар бораи форсї лангвиљ» бо ранљиш ва сарзанишњое

гуфтааст, ки «бархе аз ањли ќалам дар кишвари Афѓонистону

Љумњурии Тољикистон дар 50-60 соли пеш ба кори шигифтовару

бисёр бесобиќа дар дунёи адаб даст заданд ва бо барномаи

њамоњанг барои он ки собит кунанд форсизабонони Афѓонистону

Тољикистон ба њељ ваљњ њатто дар ќуруни гузашта низ бо Эрон

иртиботе надоштанд, номи забони форсиро дар ин ду кишвар

таѓйир доданд». Оќои Љалоли Матинї дар Тољикистон Айниро

оѓозгари ин кори нораво дониста, дар њаќќи ў ба оњанги коњиш

сухан мегўяд: «Садриддини Айнї - нависанда ва шоири маъруфи

Љумњурии Тољикистон китобе навиштааст дар се љилд ба номи

«Намунаи адабиёти тољик». Вай дар ин китоб шарњи ањвол ва

намунањое аз осори шоирону нависандагонеро, ки ба заъм (гумон)-

и вай ба «забони тољикї» шеър суруда ё китоб навиштаанд,

овардааст. Бо он ки Айнї сахт кўшидааст шоирони форсизабонро

аз Рўдакї ба баъд «тољик» биномад ва забонашонро «тољикї», дар

мавриде чанд зоњиран аз сари сањв аз забони тољикї ба унвони

«забони форсї» ёд карда ва ин амр њокї (њикоякунанда) аз он аст,

ки таѓйири номи «форсї» ба «тољикї» дар Тољикистон мароњили

нахустинро мепаймудааст.

Баъзе дигарон њам нисбат ба тољикони Тољикистон чунин эрод

гирифтаанд ва аз љумла Муњамадризои Ботинї гуфтааст, ки «имрўз

Иттињоди Љамоњири Шуравї (собиќ) саъй мекунад њамин

Љалоли Матинї. Дар бораи форсї лангвиљ, маљаллаи

«Эроннома», соли шашум, 1306-1988, шумораи 2. сањ. 171-199.

189

Муњаммадљони Шакурии Бухорої

Фирдавсии фиудол ва тарафдори низоми табаќотиро ба зўр ба худ

бичасбонад ва аз они худ кунад…, русњо онро шоири тољикї ё

тољикистонї мехонанд ва гузидаи ашъорашро дар гулчини ашъори

тољикї меѓунљонанд». Рўзноманигори тољик Мирзо Шакурзода ба

ин иддаои Ботинї посух гуфта буд

Пас аз он ки маќолаи оќои Љалоли Матинї ба табъ расид, дар

Тољикистон љавононе сар бардоштанд ва фарёд карданд, ки Айнї

хоин аст, ки миллати мо, забону адабиёту фарњанги моро аз номи

аслї мањрум сохт, моро аз олами эрониён берун оварда, байни мову

эрониён људої андохт ва њоказо.

Ин љавонон ва он оѓоёни даъвогар аз асли масъала бехабаранд

ва намедонанд, ки дар чоряки аввали садаи мо дигар шудани номи

забону адабиёти тољикони Осиёи Миёна сабабњои љиддї дошт ва

чунонки пайдоиши кишваре ба номи Тољикистон зарурати таърихї

буда, дар паи муборизањои сахте даст дод ва баќои умри миллати

тољикро дар Осиёи Марказї таъмин кард, њамчунон истилоњоти

«забони тољикї», «адабиёти тољикї» ва ѓайра ки ба љои «забони

форсї» ва «адабиёти форсї» расман пазируфта шуд, низ барои

зинда мондани тољикон дар ин сарзамин ва њифзи эронияти онњо

сабаб гардид.

Агар ба таърихи масъала нигоње андохтан ва сабабњои

пайдоиши истилоњоти «забони точикї», «адабиёти тољикї» ва

монанди инњоро донистан хоњем, таърихчаи тољикони Осиёи

Миёна ва худшиносии миллии онњоро дар садаи бист вараќ задан

лозим меояд.

Забони тољикони Мовароуннањр то садаи бист забони форсї

номида мешуд ва адабиёте, ки ба ин забон дар ин сарзамин аз

Рўдакї то Садриддини Айнї ба вучуд омадааст, адабиёти форсї

Ниг.: Мирзо Шакурзода. Ман дигарам! Ту дигарї?! «Кайњони

њавої». шумораи 1031, 29 урдубињишти 1372 19 маи 1993, сањ. 14.

190

Хуросон аст ин љо

ном дошт. Ин забон бо њамин номи «забони форсї» дар ќарни 8-9-и

мелодї дар Хуросону Мовароуннањр ташаккул ёфт, бо њамин ном

ба дигар минтаќањои Эрон рафта ва то имрўз тањаввул пазируфт,

дар Осиёи Миёна њам то дањаи бистуми ќарни бистум бо њамин ном

рушд мекард. Таъбири «забони тољикї» дар ќарнњои охир гоњ-гоњ

дар урфият ба кор равад њам, чун номи расмии ин забон пазируфта

нашуда буд.

Љадидони равшангар дар дањаи якуму дувуми садаи бист аз

миллат ва худшиносии миллї сухан сар карданд, вале дар миёни

мардуми гуногуннажоди Осиёи Миёна њанўз шуури миллї рушд

накарда буд, мардум худро ба унвони миллат нашинохта буданд.

Аз ин рў дар матбуоти он давра мафњуми «миллати мусулмон»

бештар ба дид меояд, аммо мафњумњое аз ќабили «миллати тољик»,

«забони тољикї» ва ѓайра ба чашм намерасад.

Аз охирин сеяки ќарни 19, аз он гоњ ки Осиёи Миёна ба

тобеъияти Русия даромад, ќуввањое ба майдони таърих ќадам

гузоштанд, ки аз пайдо шудани фарќе дар миёни форсият ва

тољикият суд мебурданд. Мустамликадорони рус ва панславистњо

бар зидди ислом ва Эрон мубориза мекарданд ва мехостанд

тољиконро аз Эрону Афѓонистон дур доранд ва агар имкон шавад,

бар зидди Эрону Афѓонистон истифода намоянд. Онњо аз љумла

чунон вонамуд мекарданд, ки миёни мардумони Осиёи Миёна ва

Эрон тафовут зиёд аст. Чунончи тафовутњои мазњабї - зиддияти

сунниву шеа, фарќњои ночизи форсии Мовароуннањр ва форсии

Эронро таъкидан гўшрас меоварданд, гоњ кўшиш менамуданд, ки

нисбат ба эронинажодони Осиёи Миёна истилоњи «забони тољикї»

љои истилоњи «забони форсї»-ро бигирад.

Аз кўшиши ба расмият даровардани таъбири «забони тољикї»

буд, ки соли 1899 дар Бухоро фарњанге ба номи «Луѓати русї-

тољикї» (Русско-таджикский словаръ) чоп шуд, вале ин китоб танњо

ба русї чунин ном дошта, номи тољикии он, ки ба хати форсї

191

Муњаммадљони Шакурии Бухорої

навишта шудааст, «Луѓати русї ба форсї» буд. Чунонки мебинем,

калимаи «тољикї» фаќат дар унвони русии китоб њаст ва дар

унвони тољикї бо калимаи «форсї» иваз шудааст. Тартибдињандаи

ин фарњанг Шоњњайдар Њотамтоев дар сањифаи унвони китоб пас

аз номи он навиштааст: «Руководство, как без посторонней

помощи выучитъся говоритъ русским по таджикски и таджикам по

русски». Тарљумаи ин гап дар њамин сањифаи унвон чунин

омадааст: «Аз мазмуни ин китоб сивои муаллим русиязабон форсї

гап зада метавонад ва мусулмониязабон русї гап зада метавонад».

Яъне мусанниф он чиро, ки дар матни асл «тољикї»- «по

таджикски» номида буд, дар тарљума «форсї» гуфтааст ва

«таджики» (таджикам)-ро «мусулмониязабон» тарљума кардааст,

нисбат ба форсигўёни Осиёи Миёна ба кор овардани истилоњоти

«тољик» ва «тољикиро» љоиз надонистааст.

Дар сањифаи савуми ин фарњанг чунин матн њаст. «По

настоящему словарю русские легко могут ознакомитъся с

таджикским языком, а таджики с русским, не зная грамоты этих

языков, ибо русские слова написаны русскими и таджикскими

буквами и наоборот». Ин матн дар њамон сањифаи 3 чунин тарљума

шудааст: «Маъ ин китоби луѓат форсиён забони русияро ба осонї

ва ба зудї ёд мегиранд, аз барои он ки иборати мусулмонї ва русї

ба калимоти мусулмонї навишта шудааст». Чунонки мебинем, ин

љо њам дар матни русї вожаи «тољик» се бор зикр шуда, дар

тарљума бо вожањои «форсиён» ва «мусулмонї» иваз гардидааст.

Дар дигар љойњои ин китоб њам дар матни русї вожаи «тољик» њаст,

аммо дар тарчумаи форсии он матн дида намешавад. Танњо дар

сањифаи 84 ибораи «њуруфњои тољикї» ба дид омаду бас. Яъне дар

матни русии ин китоб калимаи «тољик» чандин бор, аммо дар

матни форсии он фаќат як бор ба кор рафтааст.

Пурсише сар мезанад, ки чаро ин тавр шудааст? Аз чї сабаб

дар матни русї вожаи «тољик» ва «тољикї» чандин бор ба кор

192