Шакури Мухаммадджон. Хуросон аст ин чо

Подождите немного. Документ загружается.

Хуросон аст ин љо

љоњо мањз ба сабаби тасаллути Сомониён ё ки муњољирати эрониён

набуда, сабаби њаќиќї мављудияти як ќавми бузург ба номи тољик,

ки мансуб ба ирќи орист, дар ин љоњост

Устод Лоњутї дар сарсухани «Намунаи адабиёти тољик»

навишта буд:

«Асосан Осиёи Миёна њамеша яке аз марказњои бисёр

муњимми адабиёти форсї буда, балки пас аз нобуд шудани

адабиёти ин забон ба воситаи њуљуми араб ва сўзондани осор ва

китобњои форсї, Осиёи Миёна ќадимтарин манбаъу сарчашмаи

адабиёти форсист»

Исботи њамин муддао маќсади асосии устод Айнї аз тартиб

додани «Намунаи адабиёти тољик» буд. Вай таърихро ба забони

гувоњї оварда, дар асоси мадорики сершумори таърихї собит сохт,

ки халќи тољик ва забону фарњанги вай дар ин сарзамин аз ќадим

вуљуд дошт ва имрўз њам њаќ дорад арзи њастї бикунад. Чунонки

худи Айнї гуфтааст, «Намунаи адабиёти тољик» «пардаи он

иѓвогаронро (яъне пантуркистњоро - М. Ш. ) даронид ва ба дањони

онњо мўњри хомўшї зад»

Таъсиси Тољикистон, китоби «Намунаи адабиёти тољик» ва

фаъолияти адабии баъдии Айниву Лоњутї барои худшиносии

таърихї ва худогоњии миллии тољикони Осиёи Миёна басо судманд

омад. Агарчи Тољикистон соли 1924 дар як гўшаи харобазори

сарзамини тољикон таъсис ёфта, соли 1929 танњо вилояти Хуљанд ба

Тољикистон пайваст ва шўравиён Бухорову Самарќандро

њамчунон дар њудуди Ўзбекистон гузоштанд, бо вуљуди ин,

мардуми тољик то андозае имкон ёфт, ки худро соњиби як гўшаи

ватани худ, соњиби як фарњанги олї, як адабиёти љањоншумул, ки аз

С. Айнї. Намунаи адабиёти тољик. -М., 1926, сањ. 3.

Лоњутї. Садридднни Айнї, дар: С. Айнї. Намунаи адабиёти

тољик, сањ. VIII.

С. Айнї. Куллиёт, љ. 1. - Сталинобод, 1958, сањ. 97.

203

Муњаммадљони Шакурии Бухорої

Рўдакї то Садриддини Айнї осори намоёне ба љањониён додааст,

эњсос бикунад. Худшиносии тољикон аз бисёр љињатњо ба љараёни

дуруст дохил шуд.

Ба китоби «Намунаи адабиёти тољик» танњо он ќисми

адабиёти форсї, фаќат он суханварон, ки аз Мовароуннањр

хостаанд, дароварда шуда буданд. Яъне танњо адаби форсии

Мовароуннањр «адабиёти тољикї» номида шуд. Мафњуми «забони

тољикї» низ фаќат бо њамин сарзамин мањдуд гардид. Гўё забону

адабиёти форсии он сўи Ому дигар асту ба дигарон тааллуќ дорад

ва забону адабиёти ин сўи Ому чизи дигарест, ки соњибаш он моем.

Чунин њудудгузорї албатта як кори сунъиву сохта буд, ки асоси

илмии таърихї надошт, вале вазъи иљтимоъиву сиёсии дањаи

бистум донишмандон ва сиёсатмадорони тољикро ба чунин

сохтакорї водор кард. Агар пешвоёни тољикњои Варорўд дар дањаи

бистуми садаи бист ба таври расмї пофишорї бар ин мекарданд, ки

тољикони ин сўи Омў ба мероси адабии он сўи Омў низ шариканд,

яъне бахше аз эронитаборони Хуросони таърихиянд, бечуну чаро

панэронист ва панисломист ва унсури зидди шўравї ном

мегирифтанд. Ин талќини сарварони тољикњои Варорўд чунин

маънї дошт, ки масъалаи бузурги таърихї – масъалаи пайдоиши

халќе, ки тољик ном гирифт, як тарафа ва номукаммал њал шудааст.

Ба ин маънї фањмиши таърихии онњо ва худшиносии мардум

норасо буд. Њамин пиндору худшиносии норасо њам ба дили

тољикон тавоноие медод ва онњо ба устувор кардани пояњои њастии

худ иќдом намуданд.

Оре, мављудияти тољикони Осиси Миёна, консипсиюни њастии

миллї, таъриху фарњанг ва забону адабиёти онњоро бо

муборизањои сахти илмї ва иљтимоъиву сиёсї исбот ва устувор

кардан лозим омад. На танњо дањаи бистуму сиюм, балки баъдтар

њам муборизаи илмї ва муборизаи иљтимоъиву сиёсї аз њам фарќ

204

Хуросон аст ин љо

надошт. Илм ба хидмати миллат миён баста буд, њар рўз барои

исботи њаќќу њуќуќи тољикон ба талош медаромад.

Мухолифони консипсиюни њастии миллии тољикон бисёр

буданд. Чунончи њамин ки «Намунаи адабиёти тољик» чоп шуд,

«њамаи шарќшиносон муќобил баромаданд ва забони адабї

доштани халќи тољикро инкор карданд» (С. Айнї)

. «Аз ин хатои

шарќшиносон пантуркистон истифода бурда, будани тољиконро

дар Осиси Миёна инкор карданд». Устод Айнї идомаи ин ќиссаро

ин тарз овардааст: «Дар соли 1926 дар Тошканд ваќте ки

конфаронси ба алифбои лотинї гузаштани тољикон барпо шуд, як

ќисми шарќшиносон гуфтанд, ки «тољикон њастанд, аммо забони

адабї надоранд, ин забони адабие, ки дар вай шоирони гузашта ва

њозираи осиёи миёнагї шеър мегўянд, аз они Эрон аст, бояд дар

асоси забони кўчагї барои тољикон забони адабї аз нав сохта

шавад". С. Айнї он гоњ «бисёр шўрида мунозира кард», то исбот

намояд, ки тољикон забони адабии олиљанобе доранд. Вай соли

1930 дар пешгоњи конфаронси забоншиносии Самарќанд «бо хатти

љалии настаълиќ» шиоре навишт:

«Тољикон забони адабии њазорсола доранд!» Њамон сол Айнї

дар конфаронси забоншиносии Сталинобод «бо профисур Андреев

даст ба гиребон шуда љанг кард» ва боз њам маќсади ў ба фањми

мардум расонидани њаќиќати таърих, њаќиќати мављудияти халќи

тољик дар Осиёи Миёна, забони адабии сайќалдида ва адабиёти

классикии њазорсолаи вай буд

Устод Айнї на танњо бо мунозираву муноќишањои илмї, бо

чандин маќола ва «Намунаи адабиёти тољик», балки инчунин 6о

Ниг.: К. Айнї. Як сина сухан барои гуфтан дорам. «Адабиёт ва

санъат», 16 сентабри 1993, № 38, сањ. 5.

Њамон љо. Дар ин маќолаи Камоли Айнї як номаи муњимми

Садриддини Айнї чоп шудааст, ки њама иќтибосњои њозира аз он

нома гирифта шуд.

205

Муњаммадљони Шакурии Бухорої

асарњои адабї, масалан бо ќиссаи «Одина» (1924) ва румони

«Дохунда» (1930) собит намуд, ки халќи тољик вуљуд дорад ва

забони адабии ў њамон форсии дарї, форсии асил ва софу беѓубор

аст.

Нињоят шарќшиносон Евгений Бертелс ва Александр Болдирев

«розї шуданд, ки адабиёти тољикро аз асри ХУ1-ХУ11 ин љониб

дар њудуди Мовароуннањр ќабул намоянд»

. Аммо устод Айнї ба

ин ќаноат накард ва муборизаро барои исбот кардани ин ки

адабиёти классикии тољикї аз Рўдакї оѓоз ёфтааст, њамчунон

идома дод.

Дар ин миён воќиае рўй дод, ки ба наќшањои устод зарба зад ва

ба иљрои он монеъ омад. Охири дањаи бистум ба чобукдастони

ќудратманди пантуркист ва панславист муяссар гардид, ки тифоќ

шуда, ба устод Айнї ва «Намунаи адабиёти тољик» айбњои калони

сиёсї нисбат дињанд. Яке аз гуноњњое, ки ба «Намунаи адабиёти

тољик» нисбат доданд, ин буд, ки Айнї дар аввали китоб шеъри

Рўдакї "Бўи љўи Мўлиён"-ро овардааст ва бо ин шеър, чунончи бо

ин байт, ки:

Эй Бухоро, шод бошу дер зї,

Шоњ сўят мењмон ояд њаме,-

амир Олимхонро, ки пас аз пирўзии инќилоби соли 1920 ба

Афѓонистон гурехта буд, ба Бухоро даъват кардааст. Гўё Айнї, ки

захми 75 чўби амир Олимхон дар тахтапушташ њанўз сўзиш дошт,

њамон амирро ба Бухоро даъват мекардааст! Шарм накарда дар

њаќќи Айнї дар Тошканд ин гапро гуфтанд ва Н. Бухарин, ки он

Њамон љо.

206

Хуросон аст ин љо

ваќт яке аз сарварони шўравї буд, онро аз Маскав такрор карда,

китоби Айниро як падидаи «шоњпарастии аксулинќилобї» номид

Дар натиља соли 1930 «Намунаи адабиёти тољик»-ро манъ

карданд, яъне аз дўкону китобхона чида ба коми оташ партофтанд.

Худи Айнї ба чи сабабе, шояд ба сабаби он, ки румони «Дохунда»-

ро, ки дар васфи инќилоб аст, навишт, аз љазо эмин монд.

Ба ин тарз фитнагарон гуё «Намунаи адабиёти тољик»-ро

бадном карданд ва ба консипсиюне, ки асоси ин китобро ташкил

мекард, зарба заданд. Албатта онњо то андозае ба маќсад расиданд,

хусусан дар доирањои расмии Иттињоди Шўравї нисбат ба такопўе,

ки мардуми тољик дар роњи худшиносї ва устувор кардани пояњои

њастии миллии худ доштанд, нобовариро ќувват доданд. Аммо

китоби Айнї пеш аз он ки љавонмарг шавад ва баъд аз он њам дар

шуури миллии халќи тољик наќше носутурданї гузошт ва берун аз

њудуди Осиёи Миёна њам хидмати таърихї иљро намуд.

Аз ин рў чун имрўз «Намунаи адабиёти тољик»-ро ба даст

мегирем, бояд бо назари таърихї вараќ занем ва аз бинишгоњи он

вазифањои бузурги миллї, ки муаллиф барои иљрои онњо

фидокорона љавлон дошт, арзёбї кунем. Набояд фаромўш кард, ки

Айнї гуфтааст: «Дар тартиб додани ин китоб... фармудаи таърихро

ба љо овардаам". Њама фаъолияти Айнї иљрои амри зарурати

таърих, иљрои супориши миллат, иљрои аълои вазифаи бузурги

иљтимоъї буд.

Фармудаи таърих ин буд, ки нодурустии аќидањои

пантуркистњо, аз љумла ба ном «назарияи тўроният»-ро бояд исбот

кард. Назарияпардозони «тўроният» даъво доранд, ки вожаи

«Тўрон» ва вожаи «турк» аз як реша аст, «Тўрон» ва «Туркистон»

як маъно дорад, яъне Мовароуннањр, ки љузъе аз Турон аст, аз

Ниг.: Н. Бухарин. Путь к социализму (Роњи сотсиализм). -

Новосибирск, «Наука», 1990, стр. 305.

207

Муњаммадљони Шакурии Бухорої

ќадим як ќисми Туркистон буд, ватани аслии ќавмњои туркинажод

ва фарњанги онњост. Инкори мављудияти эронїёни тољик дар

Мовароуннањр поя бар њамин даъво дошт. Донишмандон, аз љумла

баъзе шарќшиносони аврупої чандин бор исбот кардаанд, ки

њамреша донистани вожањои «турк» ва «Тўрон» нињояти бесаводии

таърихист ва ин ду вожа дар пайдоиш ба њам робитае надоранд.

Асли эронии вожаи «Тўрон» ва ба вожаи «турк» робита надоштани

он аз китоби Айнї «Намунаи адабиёти тољик» худ ба худ ошкор

шуд. Аз ин китоби Айнї дигар љои шубња намонд, ки

Мовароуннањр аз ањди бостон ватани ориёиён, ватани порсии дарї

ва адабиёти нави форсї будааст ва аљдоди тољикони кунунї онро

ба вуљуд оварда, дар њазор соли охир барои равнаќу ривољи он

њиммат гумоштааанд. Устод Айнї нагузошт, ки миллати тољикро

аз ватанаш ва таърихаш, аз забони адабї ва адабиёту фарњангаш ё

ки аз як ќисми мероси адабиаш мањрум кунанд. Агар он аќида, ки

гўё тољикон забони адабї надоранд ва барои онњо аз гўиши кўчаву

бозор забони адабї бояд сохт, ё он аќида, ки адабиёти тољикї аз

ќарни 19, аз Ањмади Дониш ва ё аз ќарни 16-17 оѓоз ёфтааст, - агар

ин аќидањо ё ки яке аз онњо ѓалаба мекард, ташаккули миллати

тољик ва шуури миллї ба роњи нодуруст медаромад. Агар ин

аќидањо ќабул мешуд, натиља он мебуд, ки ёди таърихии мардуми

тољик номукаммал ташаккул меёфт, худшиносии маънавї ва

худогоњии миллии онњо аз заминаи воќеъияти таърихї канда шуда,

мазмуни нодуруст ва хилофи њаќиќати воќеъї пайдо мекард. Ёди

таърихї, ёди фарњангї, ки дар асоси воќеъият ташаккул ёфтааст,

рањнамои миллат дар љустуљўњои иљтимоъиву маънавии имрўзу

фардост. Бидуни ёди фарњангї ва бо ёди дурўѓин дар печидагињои

рафти таърих роњи дуруст ёфтан аз доираи имкон берун аст.

Талошњои Айнї худљўиву худрасии мардуми тољикро ба роњи

дуруст равон кард, барои ин, ки ёди таърихии миллат то њадди

имкон наздик ба воќеъият бошад ва худшиносии миллї аз бунёди

208

Хуросон аст ин љо

маънавї мањрум нагардад, замина фароњам овард. Айнї он кореро,

ки Ањмади Домиш ва љадидон пеш гирифта буданд, дар шароити

дањаи бистум идома дод ва кўшид, ки худогоњии тољикон бунёди

маънавї дошта ва ба ќадри имкон тибќи вежагињои зењнияти миллї

сурат ёбад. Фармудаи таърих њамин буд, ки иљро шуд.

Муборизаи зидди пантуркизм ва талошњои сахти дањаи бистум

барои ташаккули миллати тољик ва худшиносии миллии тољикон

дорои ањамияти куллї буд.

На танњо китоби «Намунаи адабиёти тољик» расман манъ шуд

ва ба коми оташ рафт, балки метавон гуфт, ки нашри осори

адибони асрњои гузашта умуман манъ шуда буд. Идеологияи

шўравї бар ин аќида асос ёфта буд, ки адабиёту санъат саропо

моњияти синфї (табаќотї) дорад ва осори адабии гузаштагон

асосан манфиатњои синфии феодалони истисморгар ва таълимоти

диниро ифода кардааст, аз ин рў барои мардуми шўравї, ки љомеаи

бесинф месозанд ва њама бояд бедин бошанд, зарар дорад. Ин аст,

ки бахши Осиёи Миёнагии њизби коммунистии шўравї соли 1927

чунин тасмим гирифта буд:

«Интишори назми давраи феодализм њоло ба доираи

вазифањои мо наметавонад бидарояд ва њизб онро бояд дастгирї

накунад... Аз чопи минбаъдаи китобњое чун осори Махдумќулї,

маљмуаи назми бостонии Ўзбекистон, Тољикистон ва ѓайра худдорї

бояд кард»

О задачах печати в борьбе на идеологическом фронте

(Вазифањои матбуот дар муборизаи љабхаи идеологї), резолюция

среднеазиатского совещания работников печати и редакторов

газет, утвержденная исполкомиссией Средазбюро ЦК ВКП(б).

журн. «За партию», 1927, № 4, стр. 129.

209

Муњаммадљони Шакурии Бухорої

Зиёда аз ин азбаски мероси адабию илмии гузаштагон чизи

зарарнок дониста шуд, китобњои ќадимї, осори дастнавис ва чопи

сангиро, ки дар дасти мардум хусусан дар Бухорову Самарќанд

бисёр буд, гирд оварда нобуд карданд. Шўравиён аз дањаи бист то

охири дањаи чил - ќариб сї сол китоб сўзонданд ва њар касро, ки

саводи кўњна дорад ё аз хонааш китобе ба хатти арабї ёфтаанд,

таъќиб карданд ва ба балоњои бад гирифтор намуданд. Аз ин рў

бисёр китобхонањои шахсиро худи соњибони он китобхонањо нест

карданд.

Ба ин тарз шўравиён мардумро аз гузаштаи худ, аз њастии

маънавї ва саргању сарчашмањои он дур мекарданд, аз андўхтањои

чандин аср, аз ёди таърихї мањрум кардан мехостанд. Лозим буд,

ки мардум аз худ, аз оламу одам бехабар бошанд, танњо имрўзро

донанд ва фаќат идеологияи шўравиро рањнамои фардо шуморанд.

Асосан бо њамин ният хатро дигар карданд: тољикон соли 1929

аз хатти форсї ба лотинї ва соли 1940 ба кириллики русї

гузаштанд. Ин корро на танњо тољикон карданд, балки њама

халќњои Шарќи шўравї ба як фармон ва њамзамон иљро намуданд.

(Дар дањаи њаштоду навад дар Тољикистон љавононе пайдо

шуданд, ки гуфтанд ва њанўз мегўянд: хати форсї дар Тољикистон

бо кўшишњои Садриддини Айнї ба лотинї гузаронида шуд ва ин

њам яке аз хиёнатњои Айнист. Ин даъво асосе надорад ва онро

бадхоњони нифоќандоз, ки байни тољикони кўњистон ва водињо

људої андохтан мехоњанд, бофтаанд. Магар дар дигар љумњурињои

шўравї њам хати лотиниро Айнї љорї кард?! Не, ба лотинї ва

кириллик гузаштани њама љумњурињои Шарќи Шўравї (ѓайр аз

Арманистону Гурљистон) лозим омад ва Тољикистон наметавонист

аз ин маљбурият берун монад. Айнї хати лотиниро шахсан ќабул

надошт ва то охири умр - соли 1954 - њама асарњояшро ба хати

форсї менавишт, дигарон дастнависи уро ба лотинї ва кириллик

210

Хуросон аст ин љо

мегардониданд. Дар ин бобат аз бойгонии ў бовар њосил кардан

мумкин аст.)

Љомеа ба роњи маънавиятзудої даромада буд, бемаънавиятї

реша меронд, одамият ва ахлоќу одоб аз байн мерафт.

Дар шароити бемаънавиятї ва суст шудани бунёди одамият аз

рушду камоли забон, аз забондонии мардум умед нахоњад монд.

Инќирози забони форсии тољикї то рафт зиёд мешуд.

Шахсоне њам буданд, ки фаъолияташон ба тарбияи маънавии

ањли љомеа ва амиќбурди худшиносии миллат хизмат мекард.

Навиштањои адабии устод Айнї, устод Лоњутї ва баъзе

нависандагони дигар чунин хизмат адо намудааст. Аз љумла осори

Айнї ќиссаи «Одина», румони «Дохунда» ва румони «Ѓуломон»

барои бедории иљтимоъии мардуми зањматкаш мусоидат карда, ва

пояњои асосии худшиносии онњоро аз фањмидани шаъни инсонї то

донистани нируи таърихсозии худ нишон дод. Ќалами сењрофарини

Айнї дар ин асарњо њусни сухани тољикї, оњанги дилнавоз, ќувваю

иќтидор ва имконоти њайратангези онро падид овард. Ин њам

хидмате дар роњи худогоњии халќи тољик буд, зеро ба чашми

тољикон чигунагии худи онњоро намоиш дод, аз њусни сухани

тољикї њусни маънавии онњоро ба љилва овард, дидањоро дар

дидани зебої, дар дидани њусни худ ва миллати худ нуре бахшид ва

бо ин њусннамої мояи инсонии инсонро таќвият кард.

Обу тоби сухани Айнї решањои амиќи таърихии миллатро, ки

аз аъмоќи њаёти маънавии мардум, аз шеъри Рўдакиву Фирдавсї ва

дигар суханварони дањ ќарн ѓизо мегирад, намудор овард.

Аз роњи намоён кардани њусни падидањои маънавият

мардумро ба сўи шинохти худ бурдан аз душвортарин ва

пуртаъсиртарин тарзњои њувиятнамоист, ки устод Айнї ба он даст

ёфта буд.

Њама фаъолияти устод Айнї ба худшиносии таърихиву

маънавии халќи худ мусоидат мекард, миллати тољикро ба худаш

211

Муњаммадљони Шакурии Бухорої

ва дигарон мешиносонид, аз моњияти њастии вай ба худаш ва ањли

олам огањї медод, њуќуќи таърихии ўро ба субут расонида, вайро ба

роњи њаќталабї, ба бедориву талош далолат мекард, дигаронро ба

эътирофи њуќуќи вай водор месохт.

Азбаски муносибати расмии замон ба таърих ва мероси

адабиву фарњангї асосан манфї буд, фаъолияти илмии Айнї аз

оѓози дањаи си як андоза суст шуд. Албатта равшанфикрон гоњ-гоње

дар маљаллањои тољикї маќолае дар бораи саромадони сухани

форсї чоп мекарданд, вале ба тањќиќи доманадори илмї ва нашри

осори классикон љуръат нишон намедоданд.

Соли 1934 дар Эрон ва бисёр кишварњои дигар њазораи

Фирдавсї љашн гирифта шуд. Ин љашн дар Маскаву Ленинград

(Санкт-Петербург) ва љумњурињои Ќафќоз њам хеле бошукўњ

гузашт. Ба ин муносибат дар Тољикистон њам манъи таљлили

бузургони асрњои гузашта андаке рахна дид. Хусусан маќолаи

устод Айнї «Дар бораи Фирдавсї ва Шоњномаи ў», ки дар

маљаллаи «Барои адабиёти сотсиалистї» чоп шуд, ањамияти калон

дошт.

Соли 1936 ба чанд муњаќќиќи рус баъди кўшиши зиёде муяссар

гардид, ки дар баландтарин доирањои њизбии Маскав исбот

намоянд, ки Александр Пушкин (1799-1837) аз бузургтарин

нависандагони рус буда, фарњанги маънавии миллат бидуни номи ў

тасаввурпазир нест. Дар натиља иљозат шуд, ки бузургдошти ў соли

1937 ба муносибати садсолагии њалокаташ бо тантанаи тамом ба љо

ояд. Баъд аз ин роњи таљлили бузургони гузашта кушода шуд. Бо

агару магари зиёде, бо таъкиди њатмии махдудиятњои синфї

(табаќотї)-и аќидањои бузургон бошад њам, ќариб дар њама

љумњурињо тањќиќи таърихи адабиёт кам-кам шурўъ шуд. Озарињо

барои баргузории љашни 800-солагии Низомї ва ўзбекњо барои

љашни 500-солагии Навої иљозат гирифтанд.

212