Шакури Мухаммадджон. Хуросон аст ин чо
Подождите немного. Документ загружается.
Хуросон аст ин љо
Дар Тољикистон њам дар андак муддат аз «Шоњнома» достони
«Рустаму Сўњроб», «Бањроми Чўбина» ва чанд пораи дигар,
шеърњои Рўдакї, «Мунтахабот»-и Њофиз, Зебуннисо ва дигарон
паи њам аз чоп баромад. Муњимтар он ки Айнї љиддан ба
пажўњиши илмї оѓоз намуд ва дар байни ду - се сол шаш китоби ў
ба табъ расид: «Шайхурраис Абўалї Сино» (1939), «Устод Рўдакї»
(1940), «Дар бораи Фирдавсї ва Шоњномаи ў» (1940), «Шайх
Муслињиддин Саъдии Шерозї» (1940), «Алишери Навої» (1941),
«Як симои номашњури адабиёти тољик – Восифї» (1941). Ду
рисолаи охир дар маљалла чоп шуда буд. Ѓайр аз ин вай чанд
маќола дар бораи таърихи иљтимоъиву сиёсї, забон, мусиќї
навишт. Сабки Айнї дар он рисолањо аксаран соф сабки илмї нест,
балки муаллиф бо њиссиёти баланд ќалам меронад, бештар ба
љунбиш овардани шуури иљтимоъии хонандаро дар назар дорад,
мехоњад, ки дарњои ганљинаи забону адаб ва таърихи фарњангро ба
рўи миллат кушояд. Аксари ин асарњои ўро публисистикаи илмї
метавон њисобид, ки муаллиф илмро чун силоње дар майдони
муборизаи иљтимоъї ба ѓоят устокорона ба кор бурдааст.
Дар аксари китобњое, ки Айнї дар бораи классикони адабиёт
навиштааст, масъалаи забон дахл шудааст, хусусан дар рисолањои
рољеъ ба Рўдакї, Фирдавсї ва Ибни Сино масъалаи забон аз
масъалањои асосї буда, наќши њар кадоми онњо дар ташаккули
забони форсии дарї баррасї гардидааст, муносибати забони онњо
ба лањљаи тољикони Осиёи Миёна нишон дода шудааст.
Устод Айнї аз забони ин се бузургвор пеш аз њама содагї ва ба
форсии тољикии кунунї бисёр наздик будани онро ба таъкид ќайд
мекунад. Чунончи дар бораи Рўдакї мегўяд: «Забони шеъри Рўдакї
бисёр содда ва њамафањм аст, ў калимањои арабиро бисёр кам кор
мефармояд ва аз суханњои форсї-тољикї њам бештар соддатарин ва
оммафањмтаринашонро чида гирифта ба кор мебарад. Рўдакї
хошок, дош, хархаша ва фартут барин калимањои кўчагии
213
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
тољикиро њам ба кор даровардааст. Гуфтан мумкин аст, ки
бештарин шеърњои Рўдакиро тољикони имрўза ба осонї
мефањманд. Њар гоњ ки касе аз шеърњои ў: «Аёл не, зану фарзанд не,
маунат не…» барин мисраъњоро хонад, шунаванда гумон мекунад,
ки як дењќони нохондаи тољик ба њамдењаи худаш гап зада
истодааст.
1
Аз ин иќтибос равшан мешавад, ки Айнї дар шеъри Рўдакї
хусусиятњои форсии дариро таъкид кардааст ва он хусусиятњоро
вобаста ба мардуми тољиќ ба дирўзу имрўзи онњо дидааст. Вай
такрор ба такрор мегўяд, ки «шеърњои Рўдакї бисёр содда ва
табиист ва бар болои ин бисёр лаззатбахш ва њаяљоновар аст» (сањ.
148). Айнї инро аломати бузургї медонад. Ба ин тарз падидањои
бузургии Рўдакї ба миллати тољик ва њаёти маънавии кунунии вай,
яъне аз њазор соли пеш то имрўз ба таърихи дуру дарози тољикон
алоќамандй пайдо карда, ба зиндагии рўзмарра ва одитарин
хусусиятњои лањљаи онњо вобастагї ёфта, чун нишонаи бузургии ин
миллат намудор меояд. Чунонки Айнї дар сарсухани «Намунаи
адабиёти тољик» гўё рў ба рўи туркпарастон истода миллати
тољикро «як ќавми бузург» номида, барои исботи ин бузургї
кўшида буд, дар китоби «Устод Рўдакї» ва баъзе асарњои дигар њам
маќсади ў њамин аст.
Инро аз китобчаи «Дар бораи Фирдавсї ва «Шоњнома»-и ў»
низ мебинем. Айнї дар ин асар бо унвони «Муносибати забони
«Шоњнома» ба забони тољикї» фасли алоњида кушода, дар
масъалаи забон њам миёни Фирдавсї ва тољикон як риштаи
пайванд ба устувории тамом мекашад. Устод дар бораи
«Шоњнома» мегўяд: «На ин ки сар то пои он ба оммаи тољикон
фањмост, балки бештарини онњо (вожањо - М. Ш.) имрўз дар забони
зиндаи мардуми тољик кор фармуда мешаванд; њатто дар
1
С. Айнї. Куллиёт, љ. II, ќ. I, сањ 148.
214
Хуросон аст ин љо
«Шоњнома» он гуна луѓатњои форсї ва бо он гуна талаффуз кор
фармуда шудаанд, ки имрўз дар забони адабии Эрон кор
намефармоянд, аммо дар миёни тољикон зинда аст. Баъзеи онњоро
«сухани кўчагї» гўён њатто баъзе тарљумон ва адибтарошони тољик
њам кор намефармоянд. Аммо Фирдавсї кор фармудааст ва
тољикон њам бо вай гап мезананд»
1
. Пас чун мушт - намунаи хирвор
55 калимаро бо шарњу эзоње мисол овардааст, ки «дар байни забони
зиндаи тољик ва «Шоњнома» муштарак буда, дар адабиёти имрўзаи
Эрон кор намефармоянд ё кам кор мефармоянд».
Ин аст, ки Айнї дар забон њам Фирдавсиро ба тољикони
кунунї ва гузаштагони њазорсолаи онњо сахт алоќаманд дониста,
барои исботи ин матлаб хеле кўшиш ба кор бурдааст. Асоси ин
китобчаи Айнї њамон маќолаи ўст, ки соли 1934 ба муносибати
њазораи Фирдавсї навишта шуда буд. Он ваќтњо ягон
адабиётшиноси Осиёи Миёна ва шарќшиноси Русия розї намешуд
бигўянд, ки миёни тољикони кунунї ва Фирдавсї робитае њаст,
инњо ба якдигар нисбате доранд. Мегуфтанд, ки чун Фирдавсї ё
Хайём ва ё Абдурањмони Љомї аз хоки Тољикистони њозира ё
лоаќал аз Бухорову Самарќанд нестанд, ба тољикон ва аљдоди онњо
робитае надоранд.. Марзњои сиёсии сунъиву сохтаи замони мо
сарњадди мероси миллї ва андўхтањои адабию фарњангии халќњо
дониста мешуд. Љуѓрофияи таърихиро ба назар намегирифтанд, ин
њаќиќат ки дар таърих гоњ њудуди миллї ва марзњои сиёсии давлат
аз њам хеле фарќ мекунанд, эътироф намешуд. Айнї нодурустии
чунин рафторро пештар аз дигарон дарк кард. Дар охири дањаи сї ў
оњиста оњиста ба њаќиќати таърих бештар наздик омад. Нишонањои
ин дигаргунии фањмиш аз китоби Айнї «Дар бораи Фирдавсї ва
«Шоњнома»-и ў дида мешавад. Ин рисолаи ў ба шакли китоб соли
1940 баробари китоби ў «Устод Рудакї» аз чоп баромад. Дар як
1
Њамон асар, сањ. 44.
215
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
ваќт ба табъ расидани ин ду китоб маънои људогона пайдо карда,
робитаи назарї ва дорои як фикри илмї будани онњоро
барљастатар падид овард. Айнї «Шоњнома»-ро чи дар мазмуну
мундариља ва чи дар шаклу забон пайоварди њамон равандњои
таърихи медонад, ки Рўдакиро њам ба майдон оварда буданд. Он чи
Айнї дар бораи шеъри Рўдакиву Фирдавсї, аз љумла дар њаќќи
забони онњо мегўяд, чунонки дар боло дидем, бисёр ба њам монанд
аст. Ба гуфти ў забони Рўдакї ва Фирдавсї њарду як руйдоди
таърихист, мањсули равандњои ягона аст. Ин равандњои таърихї
чунонки тољикони кунуниро ба Рўдакї мепайванданд, ба Фирдавсї
ва «Шохнома»-и безаволи ў њам пайванд медињанд. Ин равандњо
дар њарду тарафи Ому баробар љараён дошта баъдтар сарзамини
пањновареро фаро гирифт ва тољикони Осиёи Миёна дар маркази
рўйдодњои бузурги ин пањно ќарор ёфта, силсилаљунбони
мўъљизањои фарњангие будаанд ва имрўз ба њамаи падидањои он
њаќќи меросхўрї доранд - њамин аст фикри асосии устод Айнї дар
асарњои илмии ў, хусусан дар китобчањое, ки дар бораи Рўдакї,
Фирдавсї, Ибни Сино ва Саъдї навиштааст.
Ин аст, ки охири дањаи сиюм устод Айнї истилоњи наве пеш
нињод. Вай аќида пайдо кард, ки адабиёти классикии садањои IX-
XV дар њама минтаќањои ќаламрави забони форсї адабиёти ягона
аст, ќатъи назар аз ин ки дар Мовароуннањру Хуросон ё маркази
Эрон ва ё ѓарби он ба вуљуд омадааст, як адабиёт аст ва онро ба
адабиёти тољикї ва форсї наметавон таќсим кард. Айнї бовар
њосил намуд, ки эрониён ва тољикони имрўз ба ин адабиёт баробар
њаќ доранд ва бино бар ин онро «адабиёти форс-тољик» бояд
номид.
Пешнињоди ин истилоњ чунин маънї надошт, ки эрониёни
имрўзї њам бояд њатман онро ќабул кунанд ва адабиёти худро
минбаъд чунин биноманд. Не, ин истилоњ танњо барои Тољикистон
ва кишвари шуравї пешнињод гардид ва зарур дониста шуд, ки
216
Хуросон аст ин љо
онро дар Маскав, дар доирањои расмї ва илмии шарќшиносии он,
дар дигар љумњурињои шўравї, чунончи дар Ўзбекистон, ки фикри
бисёр касон њануз олудаи зањри пантуркизм буд, бояд бипазиранд,
то ки иштироки аљдодони халки тољикро дар он адабиёти
оламшумул, ки ба номи «адабиёти форсї» машњур аст, эътироф
намоянд ва иќрор шаванд, ки миллати тољик ба як мероси адабии
бузурге њаќ дорад.
Ин аст, ки акнун вазифаи иљтимоъии устод Айнї хеле дигар
шуда буд. Акнун ў на фаќат мављудияти халќи тољиќ, мављудияти
забони адабии олї ва фарњанги ба худ хоси ўро исбот кардан
мехост, балки мехост эълом дорад, ки халќи тољик халќи бузургест,
ончунон бузург аст, ки на танњо Рўдякї, Ибни Сино, Носири
Хисрав, Камоли Хуљандї, Ањмади Дониш ва монанди инњо, балки
Фирдавсї, Хайём, Низомї, Саъдї, Њофиз ва дигарон низ аз
фарзандони ўянд.
Аз ин бинишгоњ чунин фикри Айнї хеле љолиб аст: «Худи
Саъдї на ин ки аз шоири форс-тољик будан метарсад, балки «беибо
ва нотарсона» худро тољик мешуморад, сабаби ин дар ин аст, ки ў
дар миёни форс-тољик њељ фарќ намегузорад» ва «дар яке аз
тарљеъбандњои худ... баъд аз ба мањбуб «ту маро бо шамшер куштї"
гўён хитоб кардан, менависад:
Аз бањри Худо, ки моликон љавр
Чандин накунанд бар мамолик.
Шояд ки ба подшањ бигўянд:
Турки ту бирехт хуни тољик.
217
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
С. Айнї пас аз зикри ин ду байт гуфтааст: «Бино бар ин мо њам
Саъдиро шоир ва нависандаи тољик ва яке аз устодњои гузаштаи
худ мешуморем ва аз вай меомўзем»
1
.
Чунонки мебинем, гўё мантиќи фикри Айнї ин аст миёни форс
ва тољик њељ фарќ нест, њама эрониён тољиканд ва калимаи «тољик»
њамеша ба тамоми эрониён итлоќ мешуд, тамоми эрониёнро тољик
меномиданд ва Саъдї њам худро тољик ба шумор овардааст. Пас
тољикони Осиёи Миёна ба тамоми он адабиёт, ки «адабиёти форсї»
номидаем њаќ доранд, адабиёти форсї моли эрониёни кунунї ва
тољикони кунунист.
Чунин гузориши масъала барои худшиносии тољикони Осиёи
Миёна, барои устувор кардани пояњои њастии онњо ба ѓоят
ањамияти бузург дошт.
Вале эълом доштани ин фикрњо хавфе дошт. Хавфи он буд, ки
Айниро «миллатчї» бигўянд, яъне ба ў миллатгарої, аз дигар
миллатњо боло гузоштани миллати худ, нописандї нисбат ба дигар
халќњои шўравї ва ин гуна гуноњњо нисбат бидињанд. Дар замони
шўравї миллатпарастї гуноњи азим ба шумор меомад. Аз ин рў
Айнї тасмим гирифт, ки консипсиюнеро, ки мафњуми «адабиёти
форс-тољик» ифода мекунад, дафъаи аввал на худаш, балки
ховаршиноси рус И. С. Брагинский баён намояд.
Инак соли 1940 китобе ба номи «Намунањои адабиёти тољик»
чоп шуд, ки дар сарсухани муфассали он асосњои илмии мафњуми
«адабиёти форс-тољик» эзоњ ёфтааст. Ин сарсухан бидуни имзо чоп
шудааст, вале баъдтар маълум шуд, ки муаллифи он профессор И.
С Брагинский будааст ва худи И. С. Брагинский ба камина
муаллифи ин сатрњо, ки аз шогирдони ў њастам, гуфта буд, ки
ќисми асосии њама фикрњое, ки дар ин сарсухан баён шудаанд, аз
љумла истилоњи «адабиёти форс-тољиќ» ба Айнї тааллуќ дорад.
1
С. Айнї. Куллиёт, љ. II, ќ. 1, сањ. 128.
218
Хуросон аст ин љо
Он консипсиюни таърих ва таърихи фарњанги миллати тољик
ки бунёди истилоњи «адабиёти форс-тољик» бар он аст, боз њам ба
њамон њаќикат асос ёфтааст, ки эрониёни шарќї ва эрониёни ѓарбї
як халќ буда, дорои як таърих, фарњанг ва забону адабиёт њастанд.
Модомки як ќисми он эрониёни шарќї имрўз тољик ном доранд,
љоиз аст, ки номи онњо ба номи адабиёт илова гардад, то ки ба онњо
њам тааллуќ доштани мероси адабии муштарак маълум шавад.
Истилоњи «адабиёти форс-тољик» моро ба асли њаќиќати
таърињ ба истилоњи аслии «адабиёти форсї» наздиктар бурд.
Истилоњи «адабиёти тољик», ки таќрибан соли 1924 пайдо шуд,
моро аз истилоњи таърихии «адабиёти форсї» хеле дур бурда буд,
агарчи хилофи њаќиќати таърих набуд, ба њар њол зоњиран чунин
вонамуд шуданаш мумкин буд, ки тољикони Осиёи Миёна
њамхунони хориљии худро аз мероси адабї мањрум кардан
мехоњанд. Истилоњи нави «адабиёти форс-тољик» имкони ин
каљфањмиро аз миён бардошт. Маънои истилоњи тоза ин буд, ки
адабиёти классикии мо њам адабиёти форсист ва њам адабиёти
тољикї. Ба ин маънї истилоњи нав моро ба асли њаќиќат, ба
истилоњи таърихї баргардонд. Мардуми тољик дар худшиносии
таърихии фарњангї ва худогоњии миллї ба суи њаќиќати воќеъї
чанд ќадам наздиктар рафтанд.
Он гоњ њуќуќи тољикони имрўза ба мероси фарњангї њанўз ба
дигарон чандон маълум набуд, чунончи дигар халќњои шўравї аз
он чандон огоњї надоштанд ва лозим буд, ки огоњ бошанд.
Истилоњи «адабиёти форс-тољик», дар Тољикистон расман
пазируфта шуд, доирањои расмии Маскав илољ надоштанд, ки онро
ќабул накунанд. Доирањои илмии Маскав ва Ўзбекистон низ онро
пазируфтанд. Он гоњ эътибори миллати тољик ва љумњурии
Тољикистон дар пеши Маскав ва дигар љумњурињои шўравї зиёдтар
шуд. Пас аз чанде ховаршиноси чех Ян Рипка, донишмандони
бузурги эронї Саъиди Нафисї, Парвези Нотили Хонларї,
219
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
Бадеъуззамони Фурўзонфар ва дигарон низ ба ин истилоњ розї
шуданд.
7
Аз замоне ки истилоњи «забони тољикї» ба расмият ва
истеъмоли умум даромад, бисёре аз равшанфикрони тољик њељ
фаромўш накардаанд, ки ин забон дар асл њамон аст, ки ба номи
форсї ва форсии дарї шўњрат дорад. Бинобар ин дар аввалњо њар
дафъа ки зарур омад, ин маънї гўшрас мешуд.
Аз љумла дар «Намунаи адабиёти тољик» дар бисёр мавридњо
ба кор рафтани истилоњи «забони форсї» нисбат ба забони осори
адабии Осиёи Миёна, њатто нисбат ба осори садаи XIX ва XX ба
фикри мо на аз он сабаб аст, ки чунонки оќои Љалоли Матинї
мепиндорад, Айнї «аз сари сањв» чунин кардааст. Не, ин љо сабаб
шояд он бошад, ки Айнї ба истилоњи «забони тољикї» њанўз одат
накарда буд ва гоњ беихтиёр «забони форсї» мегуфт. Аз сўи дигар
шояд ба њар њол аз истилоњи «забони форсї» даст кашидан
намехост ва мекўшид, гоњ-гоњ онро гўшгузори хонанда биёварад.
Ин маънї гоњ махсусан таъкид мешуд. Таъкиди махсуси онро
гоњ аз сиёсатмадорон, чунончи аз Абдулќодир Муњиддинов ва
Абдурањим Њољибоев низ мебинем. Раиси Шўрои комиссарони
халќї, яъне сарвари њукумати Тољикистон Абурањим Њољибоев
соли 1930 навишта буд: «Забони асосии тољиконе, ки дар
љумњурияти шўроии Тољикистон зиндагонї мекунанд ва њамчунин
дар Осиёи Миёна ва дар мамлакатњои њамсояи мо маскун
мебошанд, форсист»
1
. Айнї њам дар маќолањояш таъбирњое аз
ќабили «забони тољикї - форсии Осиёи Миёна» дорад.
1
А. Њољибоев. Љумњурияти њафтум – Тољикистон. Тошканд -
Исталинобод, 1930, сањ. 11.
220
Хуросон аст ин љо
Ин аст, ки он њаќиќат, ки забони тољикї њамон забони
форсист, инкор нашудааст ва њар гоњ шароит мусоидат кунад ва ё
зарурате пеш ояд, онро таъкидан ёдрас меоварданд.
Гоњ дар расмият њам истилоњи «забони тољикї (форсї)» ба кор
мерафт. Чунончи пас аз соли 1929, ки Тољикистон аз њайъати
Ўзбекистон баромада љумњурии мустаќил шуд, бо ќарори Шўрои
Олии Иттињоди Шўравї дар моддаи 34-и Ќонуни асосии шўравї
номи забони мардуми тољик ба ин ранг зикр гардид: «Маншуру
ќарордодњои Кумитаи Иљроияи Марказї, Раёсати он ва Шўрои
Комиссарони Халќии Иттињоди Љумњурињои Шўравии
Сотсиалистї ба забонњое, ки дар љумњурињои иттифоќї дар
истеъмоли умуманд (ба русї, украинї, белорусї, гурљї, арманї,
озарї ўзбекї, туркманї ва тољикї (форсї), чоп мешаванд»
1
.
Ин аст, ки номи забони тољикї чун забони форсї дар расмият
њам эътироф шуда буд.
Дар айни замон гоњ аз фарќњое, ки миёни форсии адабии имрўз
ва тољикии Осиёи Миёна њаст, ёдовар мешуданд. Масалан, А.
Њољибоев пас аз он чи дар боло аз навиштаи ў наќл кардем,
дафъатан илова намудааст: «Забони форсии тољикон аз забони
њозираи Эрон бо тозагии худ фарќ мекунад». Чунонки мебинем,
тафовути асосии форсии Эрон ва форсии Осиёи Миёна бо ифтихор
таъкид шудааст.
Ин гуна ифтихор аз навиштањои дигарон њам ба дид меояд. Аз
љумла устод Айнї соли 1928 гуфта буд: «Баъзе касон њастанд ки ба
сабаби ошно набуданашон забони тољикиро, яъне забони авоми
тољикро забони форсии вайроншуда мепиндоранд». Пас Айнї ин
пиндорро рад намуда, ба ќатъият афзудааст: «Содатарин ва
1
Съезды Советов Союза Советских Социалистических Республик,
сборник документов, 1922-1936 гг., т. III. - М., «Юридическая
литература», 1960, стр. 196.
221
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
софтарини лањљањои форсї забони тољик аст»
1
. Вай дар бораи
«Донишнома»-и Ибни Сино гуфтааст, ки «забони ин китоб форсии
сода - тољикї буда», яъне Айнї «тољикї»-ро њаммаънои «форсии
сода» донистааст. Вай дар љои дигар забони модарии Ибни Синоро
«забони форсї-тољикї» номидааст ва гуфтааст, ки Ибни Сино
«ќобилияти забони илмї шудани забони форсї-тољикиро нишон
дода тавонист»
2
.
Дар ин мавридњо истилоњи «забони тољикї» муродифи
(мутародифи) «забони форсї» ва «форсии дарї» мебошад. Њар гоњ
ки «забони тољикї» ба сифати муродифи «форсии дарї» омад, мояи
ифтихор ќарор меёбад, зеро маънои он «содатарин ва софтарини
лањљањои форсї» ва «форсии тоза» ба шумор омадааст.
Бояд бигўем, ки чун муродифи «забони форсї» ва «форсии
дарї» истифода шудани он њаргиз хилофи њаќиќати таърих нест.
Чунонки ишора шуд, «тољик» аз ќадим номи умумии њамаи
эрониён буд. «Эронї» дар асл номи халќе набуда, танњо нисбат
доштан ба кишвари Эронро мефањмонад. Эрониёни ориёитабори
порсигўй дар кадом кишвар, ки зиндагї кунанд, «тољик» номбар
шудаанд ё ки «тољик» яке аз номњои эшон будааст. Баъдтар ѓайри
туркро тољик гуфтанд ва њар эроние - ќатъи назар аз ин ки ањли
кадом вилояту минтакаи Эронзамин аст, чун дар пањлуи турке
ќарор бигирад, тољик ба шумор меомад. Ин аст, ки «тољик»
њаммаънои «эронї» буд. Модомки «эронї» ва «тољик» мафњумњои
њаммаъниянд, аз рўи мантиќ аст, ки бо амри зарурат «забони
тољики»-ро муродифи «забони форсї» ќарор доданд. Њамчунин
азбаски аз ќадим «бењтарини луѓоти форсї забони дарї» дониста
мешуд (Бурњони ќотеъ») ва имрўз њам форсии тољикии Осиёи
Миёна «содатарин ва софтарини лањчањои форсист», ба тамом
1
С. Айнї. Дар атрофи забони форсї ва тољикї. Куллиёт, љ. II, ќ. 2,
сањ. 353.
2
С. Айнї. Куллнёт, љ. II, ќ. 1, сањ 71, 69 ва 72.
222