Шакури Мухаммадджон. Хуросон аст ин чо

Подождите немного. Документ загружается.

Хуросон аст ин љо

Устод Эраљи Афшор низ аз маълумоти «Музаккир-ул-ањбоб» -

асари Њасани Нисории Бухорї ва тазкираи Насрободї натиља

гирифтааст, ки тазкиранависони Мовароуннањру Эрон аз њаёти

адабии кишвари якдигар огоњї доштанд: «Аз Бухоро то Исфањон

ва аз Балх то Табрез пањнаи адабию фикрии удабову шуаро ва

хушнависони форсизабон ва дигар сунуф (синфњо)-и фарњангманд

буд ва онон бо дилпазирї меросу забони якдигарро мешинохтанд

ва дарк мекарданд». Вай ин маъниро ба такрор таъкид кардааст:

«Љавњари суханам ин аст, ки миёни удабову шуарои њамзабони ин

пањна ва он хитта (яъне Эрону Мовароуннањр - М. Ш. ) табодули

шеър ва иртиботи фикрї њамеша барќарор буд, магар дар ин

њаштод сол (яъне дар замони шўравї - М. Ш.)».

Эраљи Афшор дар бораи шўњрати Шавкати Бухорої дар Эрон

менависад: «Зоњиран метавон гуфт, љунгу сафинае нест, ки аз ќарни

ёздањум ба баъд навишта шуда бошад ва шеъре аз ин шоири

хушсухан дар онњо наёмада бошад»

Мо њам метавонем аз шўњрати шоирони Эрони садаи 16-18 ва

19 дар Мовароуннањр бисёр мисол орем. Вале њамин кофист, ки дар

боло сухани устод Айниро дар бораи муносибати Сайидо ба шеъри

Соиб овардем. Фаќат илова менамоем, ки Соиб дар пеши њама ањли

адаби Мовароунањр мањбубияти махсус дошт ва њанўз дорад. Ѓайр

аз ин, шеъри Нозим, Ќассоб, Зуњурї, Ќоонї ва дигарон дар

Мовароуннањр чунон машњур будааст

, ки номи баъзе аз онњо

њатто дар «Шашмаќом» дида мешавад ва ё баъзе бастакорони

Эраљи Афшор. Рагањои пайванди њамешагї дар «Музаккир

-ул-ањбоб» ва «Тазкираи Насрободї», маљаллаи «Оянда», соли

њаљдањум, 1371 - 1992. № 7-12, сањ. 314.

Њамон маљалла, сањ. 313.

Масалан ниг.: М. Муллоањмадов. Ќоонии Шерозї. - Душанбе,

«Доннш», 1992.

233

Муњаммадљони Шакурии Бухорої

муосири мо ба шеъри онњо оњанг бастаанд. Ин аз шўњрати азим ва

ќабулдошти њамагонї гувоњї медињад.

Аз инњо ошкор аст, ки Мовароуннањр ва Эрон ду њавзаи људо

ва дур аз якдигар набуд. Адабиёти форсигўёни ин ду кишвар

робитаи ќавї дошт.

Албатта монеаи сиёсї ва ѓайра дар роњи амиќрафти ин

њамбастагињо зиёд буд. Яке аз онњо нобуд шудани Марв аст «Марв

(ва воњаи он), ки яке аз марказњои бостонї ва бузурги иќтисоду

фарњанги Хуросон ва яке аз бузургтарин марказњои забони форсї

(тољикї) буд, бо вазъи љуѓрофии худ дар тўли чандин аср дар миёни

ањолии форсизабон (тољикизабон)-и Мовароуннањр ва ањолии

форсизабон (тољикзабон)-и Эрон муњимтарин њалќаи пайвандгарї

буд. Лашкари амири Бухоро дар охири ќарни 18 ва аввали ќарни 19

Марвро бо воњааш хароб карданд ва боќимондањои ањолии онро ба

Бухорову Самарќанд кўчониданд ва сарзамини атрофи Марвро

ќабилањои сариќ ва такаи туркман ишгол карданд. Ба ин тарз

охирни њалќаи пайванддињандаи вилоятњои форсизабон

(тољикизабон)-и Осиёи Миёна ва вилоятњои форсизабон

(тољикизабон)-и Эрон аз байн рафт».

Шубњае нест, ки нобуд шудани Марв зарбаи сахте ба забони

форсї ва фарњанги эронї дар Осиёи Миёна ва Хуросон буд. Вале

хушбахтона Марв «охирин њалќаи пайванд» набудааст ва

муносибатњои забонї, адабї, фарњангї баъд аз он њам идома дошт.

Чи дар нимаи аввали садаи 19, чи дар нимаи дувуми он, яъне баъди

истилои Русия, ба хусус дар ду дањаи аввали садаи 20 рафтуомади

мардуми Мовароуннањру Эрон ва табодули афкори адабї давом

ёфт. Инро аз сафарномаи ќорї Рањматуллоњи Возењ «Савонењ-ул-

масолик» (1304-1887) ва сафарномаи Мирзо Сирољи Њаким

«Туњафи ањли Бухоро» (1913) мебинем.

И. М. Оранский. Введенис в иранскую филологию (Усули

муќаддамотии филологияи эронї). - М., «Наука», 1988, стр. 284.

234

Хуросон аст ин љо

Њаќ ба љониби Худоназар Асозода аст, ки мегўяд: чун дар асри

XIX ё оѓози асри XX асари Зайнулобидини Мароѓаї «Саёњатномаи

Иброњимбек» аз Эрон, маљмуаи Мањмуди Тарзї «Аз њар дањан

сухане, аз њар чаман сумане» аз Афѓонистон ба Мовароуннањр

омада ба назари адибони ин кишвар расид, моли бегона нанамуд ва

«барои хонандаи тољик моли худаш ба шумор мерафт»

Боз њам таъкид мекунем, ки чун аз рафтуомад ва робитаи

адабиву фарњангї дар байни Мовароуннањру Эрон сухан меронем,

бояд дар ёд дошта бошем, ки ин робита гоњ як падидаи зоњирї,

андаке огоњии номунтазами тасодуфї бошад њам, дар баъзе

мавридњо хеле амиќ рафтааст ва њавзањои адабии Мовароуннањру

Эронро моњиятан ба њам наздик овардааст. На танњо дар масъалаи

сабки њиндї миёни Мовароуннањру Эрон дар ќарни 17-18 ягонагии

пурра мављуд аст, балки баъдтар љараёни маорифпарвариву

равшангарї низ бо вуљуди худвежагињои он дар Эрон, Афѓонистон

ва Мовароуннањр умумияти зиёде дорад. Оре, маорифпарвариву

равшангарї дар ин се кишвар мувофиќи инкишофи таърихии њар

кадоми онњо шояд ба тамом мустаќилона пайдо шуд, лекин дар

айни њол шак нест, ки аз робитањои ќавї бархурдор буд,

монандињои зиёде дошт ва агар гўем, ки моњиятан як буд, шояд

хато нашавад.

Ин аст, ки бисёр равандњои адабї дар Эрону Мовароуннањр

умумият доштанд.

Њатто адабиёти бозгашт на танњо дар ѓарб ва маркази Эрон,

балки дар нимаи дувуми садаи 19 дар Мовароуннањр низ ба шакле

хос шурўъ шуд: адибони тољик бо ташвиќи Ањмади Дониш -

сарвари љараёни равшангарї аз печидагињои дандоншикани сабки

бедилї рў гардонда, дар назму наср содагўї оѓоз карданд. Аљобат

дар ин аст, ки чунонки пажўњишгари тољик Мирзо Муллоањмадов

ёдовар шуда буд, чун дар Исфањон бозгашти адабї оѓоз ёфт, Мир

Х. Асозода. Адабиёти форсї ва се шохаи он. - Душанбе, 1991, сањ.

16.

235

Муњаммадљони Шакурии Бухорої

Наљоти Исфањонї ба услуби паст, ки хилофи сабки њиндист, шеър

гуфт, Волењи Доѓистонї дар тазкираи «Риёз-уш-шуаро» мегўяд:

«Мир Наљот... тарзи тозае ихтироъ кардааст, ки писанди табъи

авом шуда, яъне табоеъи рўзмарраи аљомира ва авбош ва бозориён

гардида, ба тариќи гуфтугўи эшон бинои шоириро гузоштааст... Ба

равиши ў раѓбати тамом пайдо шуда, аксар ба њамон тарз моил

гардида, татаббўи он менамоянд»

Чизе монанди ин, чизе, ки ба ин рўйдод аз баъзе љињатњо андак

монандї дорад, дар охирњои ќарни XIX дар Бухоро њам ру намуд.

Чун Ањмади Дониш шоирону носиронро ба соданависї тарѓиб

кард, шоироне пайдо шуданд, ки гуфтугўи одии мардумро ба шеър

дохил намуданд. Чунин шеър дар эљодиёти Савдо, Музтариб,

Њайрат, Айнї ва дигарон дида мешавад. Таваљљўњ ба гуфтугўи одї

боиси ѓано афзудани забони адабї гардида, рўњи халќро дар забону

адабиёт ќувват дод. Чунонки Волењи Доѓистонї он равияро «тарзи

тоза» ва «ихтироъ» номида буд, Шарифљон-махдуми Садри Зиё њам

дар «Тазкори ашъор» аз шеъри Айнї «тарзи наве» дидааст. Садри

Зиё дар бораи Айнї мегўяд:

Ба тарзи наве чун сухангустар аст,

Зи аќрони худ дар сухан бартар аст.

Чи мазмуни ашъори ў љумла бикр,

Ки њаргиз касеро нарафтаст фикр.

Агар бингарї сар ба сар шеъри ў,

Зи мазмуни пешин набинї дар ў.

Чунонки камина дар китоби «Садриддин Айнї» (1978, сањ. 25)

ва «Насри реалистї ва тањаввули шуури эстетикї» (1987, сањ. 29-31)

ишора карда будам, аз эњтимол дур нест, ки Садри Зиё ин љо

Иќтибос аз Ањмади Гулчини Маонї. Таърихи тазкирањон форсї,

љ. 1. - Тењрон, 1348, сањ. 656.

236

Хуросон аст ин љо

бештар њамон унсурњои сухани одии гуфториро, ки дар шеъри

Айнї фаровон истифода шуда ба шеър сифати наве бахшидааст,

дар назар дорад. Гумон меравад, ки ин равиш ба Мовароуннањр аз

Эрон наомадааст, балки ба таќозои маслаки маорифпарварии

тољикї пайдо шудааст.

Баргаштан аз сабки бедилї, майл пайдо кардан ба соданависї,

рўй овардан ба «муњовироти урфият» дар Мовароуннањр хоњ аз

бозљустњои эљодии шоирони Эрон илњом шуда, хоњ ба таќозои

вазъият мустаќилона рўй дода бошад, ба њар њол аз монандї ва

ягонагии муњимтарин равандњои адабии минтакањои гуногуни

ќаламрави забони форсї гувоњї медињад.

Ягонагии фарояндњои адабии садањои охир дар

Мовароуннањру Эрон њоло диќќати муњаќќиќонро њар чи бештар

ба худ мекашад. Баъзењо изњор доранд, ки адабиёти форсии

Мовароуннањр, Эрон ва Афѓонистони кунунї на танњо дар ќарнњои

9-15, балки дар ќарни 16-19 низ як адабиёт аст.

Масалан Худоназар Асозода чунин аќида дорад. Аз номи

китоби ў «Адабиёти форсї ва се шохаи он», аз сарлавњаи фасли

якуми ин китоб, ки гуфтааст: «Барои адабиёту фарњанг марзи сиёсї

гузоштан норавост», метавон пайхаст кард, ки ў адабиёти Эрон,

адабиёти даризабони Афѓонистон ва осори адибони тољикизабони

Мовароуннањрро дар садањои охир як адабиёт ба њисоб меорад.

Акбар Турсунов (А. Турсонзод) - ин муњаќќиќи нозукбин дар

бораи адабиёти форсизабонони Мовароуннањру Эрони чор-панљ

садаи охир ба тафсил андеша ронда, дар охир чунин натиља

гирифта буд, ки «оре, робитањои синхронии (њамзамони) ду шохаи

адабиёти ягона (-и форсї) як андоза суст шуд, вале ќатъ нагардид...

237

Муњаммадљони Шакурии Бухорої

метавон гуфт, ки яклухтии таърихии фарњанги халќњои эронї

(тољикон ва форсиён) то дањаи сиюми садаи мо мањфуз монд».

Ба назари мо мулоњизаву хулосањои А. Турсунов ба ѓоят

љолиби диќќатанд. Алњаќ, чунонки борњо таъкид шуд, маънавият

ва забон дар сарнавишти таърихии форсигўёни Эрон ва Хуросону

Мовароуннањр ањамияте фавќулъода дошта ва дар тўли ќарнњо дар

сахттарин шароити таърихї на танњо баќои умри онњоро таъмин

намуд, балки ягонагии фарњангии онњоро низ ба по ва устувор

дошт. Маънавияти олї ва забони дороиафзое дар њама минтаќањои

сарзамини форсигўён таъсири харобкор ва људоиандози омилњои

таърихиро бартараф ё кам карда решањои њастиву њамбудро

амиќтар меронд. Маънавияти олї мардумро ќувваи рўњ мебахшид,

забони ќудратманд њамназдикї, њамгароиву њампайвандии онњоро

ќувват медод. Њамин ду неруи бузург ягонагии адабиёти форсиро

дар Эрону Мовароуннањри чанд асри охир нигоњ дошт.

Алњаќ, месазад, ки мутахассисон ин масъаларо махсусан

мавриди баррасї ќарор бидињанд ва бо мадорики мўътабаре

бисанљанд. Банда бар инам: Дар Мовароуннањру Хуросон ва Эрон

мо њама як мардумем, як забон ва як адабиёт дорем. Агар мардуми

мо, забон ва фарњанги мо дар як минтаќа нисбат ба минтаќаи дигар

фарќе пайдо кардааст ва дорои баъзе вежагињост, инро аломати

ѓаномандї ва гуногуниву рангомезии дороињо бояд донист, на

нишони људої ва бегонагї. Бисёре аз ин тафовутњо ва нобаробарии

сатњи рушди адабї, ки гоњ дида мешавад, вобаста ба шароити

иљтимоъии минтаќањост. Њар рўйдоди бузург, ки як масоњати

пањноварро дар бар овардааст, њатман дорои чунин њаррангї ва

А. Турсунов. Исторические судьбы культур разделенных

наций (Таќдири таърихии фарњанги миллатњои чандпора),

маљаллаи Ахбороти Академияи фанњои РСС Тољикистон,

силсилаи шарќшиносї, 1991, № 3, сањ. 16.

238

Хуросон аст ин љо

гуногуниву танаввўъ хоњад буд. Ин гуногунрангї хилофи ягонагї

нест, балки аз ѓанои љилову тобишњои он пайдо шудааст.

Аз ин рў метавон гуфт, ќи адабиёти форсизабонони Эрон,

Мовароуннањр ва Афѓонистон дар ќарнњои 16-20 се шохаи як

адабиёти бузург аст. Ба фикри мо он чиро, ки дар бораи ягонагии

забони форсї дар ин се минтаќа гуфта шуд, аз бисёр љињатњо дар

бораи адабиёти ин минтаќањо низ метавон гуфт.

Чунонки маълум аст, дар Иттињоди Шўравї баъзе

забоншиносони назарияпардоз њастии забонро марбут ба низоми

иљтимоъии кишвар, вобаста ба ин, ки ба чи љомеае хизмат мекунад,

медонистанд. Онњо даъво доштанд, ки чун он солњо Олмон ду

таќсим буд, ду забони олмонї вуљуд дошта, яке ба љомеаи

сотсиалистї ва дигаре ба љомеаи сармоядорї хизмат мекард. Яъне

гўё забони олмонии сотсиалистї ва забони олмонии сармоядорї

вуљуд дошт. Аз ин ќиёс баъзењо њатто забони русии пеш аз

инќилоби сотсиалистии 1917 ва пас аз онро ду забон медонистанд.

Дар ин сурат албатта забони тољикони Осиёи Миёна, даригўёни

Афѓонистон ва мардуми Эрон се забон шумурда шуд. Ва њол он ки

забони форсї сарфи назар аз фарќњое, ки дар ин се минтаќаи

ќаламраваш дошт ва дорад, њељ гоњ аз ягонагї мањрум набуд ва ба

ин сабаб гуфтем, ки форсии Осиёи Миёна, Эрон ва Афгонистони

кунунї се шохаи миллии як забон аст.

Дар адабиёт шояд вазъ андак дигар бошад. Дар њаќиќат дар

садаи бист дар Эрон, Афѓонистон ва Осиёи Миёна се адабиёти

миллии форсизабон шакл гирифт. Њар кадоми ин адабиёт чун

адабиёти миллї аз дигаре хеле тафовут дорад. Аз љумла адабиёти

тољикї дар замони шўравї мазмунан нисбат ба адабиёти Эрон ва

Афѓонистон хеле дигар буд. Вале магар чизе, ки ин се адабиётро ба

њам наздик орад ва муттањид кунад, њељ вуљуд надорад?

Агар ба ин муносибат боз ба вазъи Олмони замони мо назар

андозем, дар њаќиќат пас аз љанги дувуми љањон адабиёти олмонї

239

Муњаммадљони Шакурии Бухорої

њам ду пора шуд ва ин ду пора њар чи бештар нишонањое пайдо

мекард, ки нишонањои дурї љустан аз якдигар буд. Вале дар айни

њол риштањои пайванд, ки ин ду пораро аз њам дур шудан

намегузоштанд, хеле пурзўр буданд. Агарчи он ду пораро ду

адабиёт мегуфтем, ба њар њол њар дуро адабиёти олмонї

меномидем, намегуфтем, ки яке аз инњо адабиёти олмонї нест.

Байни ду пораи адабиёти олмонї як асоси умумии миллї мављуд

буд, ки њардуро ба њам мепайваст.

Маълум аст, ки адабиёти халќњои шўравиро «адабиёти шаклан

миллї ва мазмуман сотсиалистї» ба ќалам меоварданд. Яъне

шакли миллии адабиёти њар кадоме аз ин халќњо эътироф мешуд.

Шакли миллї ва дар бисёр мавридњо асоси миллии адабиёти њар

халќ аз байн нарафта буд. Камина муаллифи ин сатрњо чандин сол

масъалаи анъанаву навовариро дар насри реалистии адабиёти

шўравии тољикї аз назар гузаронида, њар сари чанд гоњ таъкид

менамудам, ки агарчи насри реалистї, роман, ќисса ва њикояи

замонї дар адабиёти шўравии тољикї ба тамом чизи нав аст, ба

реализми сотсиалистї тааллуќ дорад, яъне дар мазмун аксаран ё

дар бисёр мавридњо аз фармудаи дастгоњи идеологии шўравї

гардан натофтааст (ва њаргиз наметавонист гардан битобад), бо

вуљуди инњо наќши анъанањои бостонии адабиёти Шарќ дар ин

наср ба ѓоят муассир аст, шакли миллии он ба ѓоят пурзўр аст.

Метавон гуфт, ки насри нави реалистии тољикї чи дар шаклу чи

дар мазмун асоси миллї дорад. Асоси миллии он гоњ камтар ва гоњ

бештар падид меомад, вале њељ гоњ аз байн нарафта буд. На танњо

наср, балки њама адабиёти шўравии тољикї чунин буд.

Њамин асоси миллии адабиёти тољикии кунунї аксаран дар

байни адабиёти форсии Эрон ва даризабони Афѓонистон муштарак

аст, чизест, ки инро бо онњо мепайвандад. Ва ин на пайванди андак

ва љузъї ва ё гоњ-гоњї, балки куллї ва њамешагї буд. Љањонбинии

иљтимоъиву сиёсї ва мазмуни идеологї дар адабиёти шўравии

240

Хуросон аст ин љо

тољикї аз адабиёти Эрону Афѓонистон тафовути амиќе дошт, аммо

бунёди миллї ва решањои таърихиву фарњангии адабиётро дигар

карда натавонист ва аз ин љињат адабиёти тољикї аз адабиёти

Эрону Афѓонистон дур нарафтааст. Решапайванди се шохаи

адабиёти форсї агарчи гоњ осеб медид, њамеша аз воситањои асосии

ѓизорасонї буд.

Фарќњои байни ин се њавзаи адабї, нобаробарии сатњи рушди

баъзе жанрњо, номонандињое дар љањонбинї, марому маслак ва ѓоя,

њама дигар тафовутњо ба фикри мо чизест, ки дар байни њавзањои

људогона њамеша метавонад каму беш вуљуд дошта бошад ва гоњ ин

њавзањоро аз якдигар кам ё беш дур барад, вале њар лањза имкон

хоњад буд, ки ин њавзањо боз ба њам наздик шаванд, чунонки ин се

њавза дар дањаи панљоњуму шастуми ќарни бист дар шеър якбора ба

њам хеле наздик омаданд, шеъри нав, арўзи озод, тафаккури тозаи

шоирона онњоро ба њам наздик овард.

Ба ин далелњо камина бар инам, ки адабиёти форсизабонони

Осиёи Миёна, Афѓонистон ва Эрон имрўз се шохаи миллии як

адабиёт аст. Ин адабиёт њаёти миллатњоеро ба тасвир гирифтааст,

ки агарчи шароити иљтимоъии таърихии ташаккули онњо аксаран

дигар буд, бунёди њастии маънавию фарњангии онњо як аст.

Ягонагии забон ва бунёди адабии миллї, ягонагии устувори

моњияти таърихї сарчашмаи асосии ягонагии ин адабиёт аст.

Донишмандон аз таъсири фалокатбори њуљуми муѓулон љилд-

љилд китоб навиштаанд. Наќши шуми он дар иќтисоди кишвар ва

фарњангу маориф њамаљониба нишон дода шудааст. Аз љумла баъзе

нуќсон ва равияњои носолим, ки аз садаи 13-и мелодї дар забони

форсї роњ ёфт ва мо дар боло ишора кардем, аз нањсияти муѓулон

буд.

241

Муњаммадљони Шакурии Бухорої

Бояд гуфт, ки ин гуна фољиае ба сари забони форсии

Мовароуннањр чандин бор омада ва хеле дуру дароз идома ёфта

осеби зиёд овардааст.

Аз ќарни 16-и мелодї ќабилањои туркони ўзбак Осиёи

Миёнаро тасарруф намуданд ва ин диёр муддати тўлонї ба

майдони љанги беохире табдил ёфт. Дар садаи 17 ва 18 љангњо боз

шадидтар шуд. Задухўрди доимии байни њокимони мањаллї,

ќазоќњо, ќараќалпоќњо, ќалмоќњо љанги онњо бо якдигар ва бо

ўзбекњо бефосила идома ёфта, харобкориву ѓорат ба нињояти

дараља расид, чандин бор ќањтиву ќиматї ва гуруснагї аз пай

овард, ки њафт сол, бист сол ва зиёдтар аз он давом мекард.

Ќабилањои кўчии њамлавар дар айни расидани њосилот зироати

мобайни Самарќанду Бухоро ва дигар минтаќањоро талаф карданд,

бењосиливу ќањтї тўл кашид ва мардум зиёд талаф шуданд, аз

шањру дењ фирор карданд. Дар Бухоро ду гузар мардум монд ва дар

Самарќанд касе намонд

. Ба гуфти Малењо Самарќанд чунон осеб

дид, ки «агар ќарнњо гузарад, натавон ба ислоњ овард». Мадрасањои

Самарќанд шаѓолхона шуданд.

Сайидо он гоњ гуфта буд:

Бухоро тали Хоља Исњоќ шуд,

Самарќанд як кўчаи ќоќ шуд.

Тали Хоља Исќоќ номи як пуштаи гўристон дар беруни

Бухорост, ки мазори Хоља Исњоќи Калободї он љост. «Тали Хоља

Исњоќ» ва «кўчаи ќоќ» ќариб ду сад сол рамзи харобазори

Мовароуннањр буд. Ин рамз на танњо ба водии Бухорову

Самарќанд, балки ба ноњияњои љангзадаву ѓоратшудаи Балх,

Ниг.: Б. Ѓафуров. Тољикон, к. 2. - Душанбе, Ирфон, 1985, сањ. 74,

81 ва 87.

242