Шакури Мухаммадджон. Хуросон аст ин чо
Подождите немного. Документ загружается.
Хуросон аст ин љо
њаќќонї ду мафњуми «забони форсии тољикї ва «форсии дарї»-ро
њамрадиф шумориданд ва аз ин рў мебинем, ки аз солњои сї сар
карда дар баъзе навиштањо «форсї-тољикї» ба љои «форсии дарї»
ба кор рафтааст. Ба дурустии ин ќабулдошт љои шубња нест.
Ин аст, ки таѓйири номи забону адабиёт дар Тољикистони
солњои бисти ќарни бист њаргиз аз инкори аслу насаб ва саргању
оѓозгоњњои миллат ва ё кўшиши људоихоњиву тафриќаафканї
набуд, балки агарчи як иќдоми маљбурї буд, бо њамаљониба ба
назар гирифтани њастии таърихии халќ сурат пазируфт, барои
нигањдории пайвандњои таърихї заминаи заруриро таъмин кард,
боиси халал дидани хусусиятњои забони форсии Мовароуннањр
нагардид. Мо бо ин кор худро ба эрониёни дигар минтаќањо
муќобил нагузоштем, балки кўшидем, ки то хадди имкон пайванди
хунї ва њамбастагињои худро таъкид намоем.
Таъкиди ин, ки забони тољикї «софтарини лањљањои форсист»
ва аз ин љињат забони адабии имрўзаи тољикї бояд аз форсии
адабии эронии имрўза тафовут дошта бошад, низ нишонаи
бартариљўї ва њавобаландї ё нањй задани эрониёни дигар набуд,
балки ин њам аз як зарурати таърихї сар зада буд.
Он зарурати таърихї иборат аз ин буд, ки содагиву
бетакаллуфињои форсии дариро дар тољикии имрўз нигоњ доштан
зарур буд. Дар охири солњои бисти садаи бист дар бораи ин ки
имрўз забони адабии тољикї бояд чи гуна бошад, бањсе ба вуќўъ
пайваст. Он ваќт демократї шудани забони адабї суръат гирифта
буд: забони адабї сода ва ба тўдањову оммаи мардум наздиктар
мешуд. Аммо чунонки дар боло аз як гуфтаи устод Айнї дидем,
шахсоне пайдо шуданд, ки гуфтанд: азбаски забони тољикї як
лањљаи харобшудаи забони форсист, ба сифати забони адабї ба кор
намеояд ва барои тољикон забони адабї сохтан даркор аст, балки
забони адабии Эрони имрўзро ќабул кардан лозим аст. Садриддини
Айнї бар зидди чунин «забонсозњо» сахт мубориза сар кард. Вай
223
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
аќидае пеш ронд, ки њамон форсии содаи классикї бояд имрўз њам
забони адабии тољикон бошад ва онро ба оммаи мардум боз
наздиктар овардан зарур аст, то ки забони адабї аз «забони содаи
авоми тољик» дур наравад.
Ба ин муносибат масъалаи фарќи забони тољикї ва форсї ба
миён омад. Айнї соли 1928 гуфта буд: «Касе, ки ба адабиёти кўњна
ва нави форсї ва тољикї шиносої дорад, ба хубї медонад, ки дар
миёни инњо фарќи асосї нест»
1
. Чунонки мебинем, Айнї таъкид
мекард, ки байни забони форсї ва тољикї «фарќи асосї» набошад
њам, тафовуте њаст ва ба ин сабаб форсии адабии имрўзро барои
тољикон айнан пазируфтан ва забони адабї ќарор додан нашояд.
Айнї аз љумла ба таъкид гуфта буд, ки «забони нашри матбуоти
имрўзаи Эрон 60-70 фоиз ба арабињои мушкил омезиш ёфтааст» ва
номаеро, ки аз Кирмоншоњ расида дар маљаллаи тољикии «Рањбари
дониш» чоп шуда буд, мисол оварда, забони онро чунин арзёбї
карда буд: «Ин мактуби 15-сатра њамагї тахминан 150 калима буда,
аз онњо танњо 33 калима форсї аст, ки бештарини инњо њам
монанди «чун, ки, аст» адот ва робита аст».
Устод Айнї ба яке аз соњибони чунин номањо аз љониби
мудири «Рањбари дониш» љавобе навишта «далелњои лузуми сода
кардани забонро» баён намудааст ва аз Эрон ин љавобро
гирифтааст: «Далоили мазкураи рољеъ ба тарзи тањрири маљаллаи
«Рањбари дониш» мутобиќ бо аќл ва мантиќ аст. Ба тавре ки
марќум намудаед, љароиди Эрон мавриди истифодаи умумї
намебошад ва муњимтарин рўзномаи ин мамлакат шояд мутаљовиз
аз њазор хонанда дар байни дањ милюн нуфус надошта бошад».
Ошкор аст, ки он равшанфикри эронї, ки мутаассифона
номаш зикр нашудааст, роњу равиши Айнї ва њамфикрони ў, аз
љумла равияи услубии маљаллаи «Рањбари дониш»-ро маъќул
1
С. Айнї. Куллиёт, љ. II, ќ. 2, сањ 350.
224
Хуросон аст ин љо
донистааст. Устод Айнї аз ин љавоб ва ќабулдошти зиёъии эронї аз
ин, ки дар Эрон њам тарафдорони содагии забон њастанд ва
тољиконро дастгирї хоњанд кард, рўњбаландї ёфта, дар охир
навиштааст: «Агар муроди пурсанда аз забони форсии умумї
забони матбуоти имрўзаи Эрон бошад, на ин ки забони матбуоти
тољик рафта-рафта ба вай наздик хоњад шуд, балки дер аст ё зуд,
забони матбуоти имрўзаи Эрон ба сода кардани худ ва наздик
шудан ба авоми худ маљбур хоњад шуд, ки ин мешавад забони
форсии сода, забони тољикї - забони зинда дар байни авоми
имрўза»
1
.
Ба ин тарз Айнї бовар дошт, ки форсии адабии Эрон ва забони
тољикї кам-кам ба њам наздик хоњад шуд ва ин њамназдикї аз роњи
наздик шудан ба мардум фаро хоњад расид. Ин фикрро имрўз њам
метавон дуруст њисоб кард. Имрўз њам забони адабии форсии
тољикї ба тољикигўёни Осиёи Миёна њар чи наздиктар бошад, яъне
дороињои бепоёни забони умумии халќ, худвежагињои ин забонро
њар чи бештар фаро бигирад ва табиъияти мардумию классикии
худро њар чи зиёдтар устувор дорад, ба форсии асили Эрону
Афѓонистони имрўз наздиктар хоњад буд. Мо тољикон на танњо дар
забон, балки дар њама риштањои фарњангу маънавият умуман ба
асли мардумї чи андоза наздиктар биёем, ба њамон андоза ба
Эрону Афѓонистон наздиктар хоњем буд. Њамназдикии
Тољикистону Афѓонистону Эрон аз роњи дилњои мардум ба даст
хоњад омад ва ањли зиё аз њама пештар дили мардуми худро бояд
бишиносанд, то битавонанд аз дил ба дилњо рање бикашанд.
Дар шароити таърихии охири ќарни бист то њадди имкон ба
њам наздик шудани забони форсии тољикї, форсии Афѓонистон
(дарї) ва форсии Эрон зиёда зарур аст, то ки дороиафзоии
мутаќобили фарњангии кишварњои мо бештар густариш ёбад.
1
Њамон асар, сањ. 351, 352, 355.
225
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
Мутаассифона дар ин роњ мумониат њанўз зиёд аст. Сахттарини
монеањо монеаи сиёсист, ки њанўз дар њар ќадам аз пеш мебарояд.
Соли 1989 дар натиљаи дархосту пофишории мардум лозим
омад, ки дар Тољикистон ба номи «Ќонун забон» як санади давлатї
содир шавад, то ки забони тољикї забони расмии давлатї бошад ва
барои иљрои вазифањои иљтимоъї дар љомеа њаќ пайдо кунад. Чун
лоињаи ин ќонун омода мегардид, пешнињод шуд, ки «Ќонуни
забон» - ин њуљљати расмии давлат номи аслии забони моро аз нав
барќарор кунад, яъне чунонки дар номи адабиёти классикї
калимаи «форс» аз нав барќарор шуд ва адабиёти мо «адабиёти
форс-тољик» ном гирифт, њамчунон забони мо дар ин њуљљат забони
форсии тољикї номида шавад. Ин пешнињод аз баъзе зиёъиён,
хусусан аз сарварони шўравии кишвар хеле муќобилат дид.
Охируламр котибони якум ва дувуми кумитаи марказии њизби
коммунистии Тољикистон, ки он ваќт дар сари ќудрат буданд, розї
шуданд, ки номи забони мо «забони тољикї (форсї)» навишта
шавад. Аз ин рў моддаи якуми Ќонуни забон чунин омадааст:
«Забони давлатии Љумњурии Тољикистон забони тољикї
(форсї) мебошад».
Чунин навишти номи забони миллии тољикони Осиёи Миёна
бо Ќонуни забони Љумњурии Тољикистон моро ба номи аслии
забони худ, ки дар тўли асрњо «забони форсї» ном дошт, хеле
наздик овард. Мо ба сўи асли худ як ќадами дигар гузоштем.
Шароити таърихии номусоид дар дањаи бистум моро маљбур карда
буд, ки номи забону адабиёти худро дигар кунем. Имрўз ки он
шароити номусоид дар миён нест ва дар бисёр масъалањо ихтиёр
дар дасти худамон аст, зарур аст, ки он дигаргунињои маљбурии
солњои бистро ислоњ намоем, аз љумла номи аслии забони худро
барќарор созем.
Ба аќидаи камина имрўз ба номи аслии таърихии забони мо
илова шудани калимаи «тољик» зарур аст ва онро «забони форсии
226
Хуросон аст ин љо
тољикї» номидан ба њаќиќати таърихии кунунї муносибтар аст.
Зеро мардуми эронитабори Осиёи Миёна дар садаи бист, дар
замони шўравї бо номи «тољик» миллат шуданд, миллияти онњо,
кишвари онњо, њама њастии имрўзии онњо ба ањли олам ба њамин
ном шинос омад. Бино бар ин чун забони худро «забони форсии
тољикї» ном мебарем, як шохаи миллии забони форсиро дар назар
дорем, ки ба миллати мушаххасе нисбат дошта, дорои вежагињои
таърихї ва миллист.
Унвони «забони форсии тољикї» моро ба њаќиќати њастии
кунунии худ, ба њаќиќати сарнавишти иљтимоъиву таърахии
миллати тољик мерасонад.
Шояд рўзе расад, ки барои илова кардани вожаи
муайянкунандае ба унвони «забони форсї» дигар эњтиёљ намонад
ва мо дигар таъкидан «форсии тољикї», «форсии кобулї» ё «дарии
Афѓонистон» ва њоказо нагўем. Мутаассифона имрўз чунин эњтиёље
њаст. Имрўз бењтар он аст, ки њар шохаи миллии забони форсии
кунунї номе дошта ё дар номаш мансубияти миллии он ишора
шуда бошад.
8
Мутаассифона оќои Љалоли Матинї аз таърихи пайдоиши
истилоњоти «забони тољикї», «адабиёти тољик», «адабиёти форс-
тољик», ки зикр шуд, бехабар будааст ва онњоро дуриљўиву
људоихоњї аз хонадони форсиён дониста, тафриќаафканї байни
бародарони њамзабони тољику афѓону эронї» номидааст. Вай
мегўяд: «Донишмандони ин ду кишвар (яъне Тољикистону
Афѓонистон - М. Ш.)… њар як ба таври људогона муддаъї
гардидаанд, ки тамоми адабиёти як њазору саду панљоњсолаи
«форсї» мунњасиран мулки тилќи эшон аст ва шоирону
нависандагону олимони эронї, ки осори худро дар њазору як саду
227
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
панљоњ соли гузашта ба забони форсї суруда ё навиштаанд, бе
ќайду шарт дар як љо «афѓонї» муаррифї мешаванд ва дар љои
дигар «тољикї» ва ба мисдоќи зарбулмасали маъруфи «Алї
мондаасту њавзаш» Эрон дар чањордањ ќарни охир мондааст њатто
бе як шоиру нависандаву олим!».
1
Оќои Љалоли Матинї бо њамин
изтироб ин гуна натиља гирифтааст: «Шоирону нависандагони
форсизабони моро афѓонон ва тољикон байни худ таќсим
кардаанд» (сањ. 187).
Шояд баъзе аз шахсони дигар низ чунин пиндоре дошта
бошанд ва ё минбаъд чунин пиндоре пайдо кунанд. Ин андеша
андешаи ботил аст. Аз аввал, аз соли 1924 то имрўз, ки дар
Тољикистон истилоњоти «забони тољикї», «адабиёти тољик»,
«маданияти тољик» ва монанди инњо вазъ шуд ва ба кор меравад,
нияти ѓасбкорї, нияти мањрум кардани эрониёни кунунї аз мероси
фарњангї ё як ќисми он дар миён набуд. Маќсад фаќат барќарор
овардани њуќуќи таърихии тољикони Осиёи Миёна ба ин мероси
муштарак буду бас.
Ба ин муносибат ду љињати масъала эзоњ мехоњад. Якум.
Истилоњоти «забони тољикї» ва «адабиёти тољикї», њатто
«адабиёти форс-тољик» дар Тољикистон истилоњоти мављудаи
«забони форсї» ва «адабиёти форсї»-ро аз байн набурдааст. Ин
истилоњот њам эътироф ва истифода мешуд. Истилоњи «адабиёти
форс-тољик» ба даврањои ќадим ва асрњои Миёна - то охири садаи
15 татбиќ шуда буд. Азбаски аз садаи 16 ба баъд байни Осиёи
Миёна ва Эрон људоие руй дода, ихтилофе афтод ва марзњои сиёсї
устувор гардиду тољикони Мовароуннањр маљбур шуданд як андоза
људо аз эрониёни вилоятњои дигар роњи таърихї пеш бигиранд ва
забону адабиёту фарњанги онњо њам аз он чи дар Эрон дида мешуд,
1
Љалоли Матинї. Дар бораи форсї лангвиљ, маљаллаи
«Эроннома, соли шашум, 1366-1988, №2, сањ. 187.
228
Хуросон аст ин љо
як дараља фарќ пайдо кардан гирифт, чун дар охири дањаи сиюми
ќарни бист истилоњи «адабиёти форс-тољик» таъсис шуд, ба
адабиёти ин давра итлоќ нагардид ва адабиёти Мовароуннањри
баъди асри 15-ро «адабиёти тољик» номиданд, яъне адабиёти
Мовароуннањри баъди садаи 15 фаќат мутааллиќ ба тољикони
Мовароуннањр дониста шуд. Вале дар њамин сурат њам банда дар
ягон навиштае надидаам, ки гуфта бошанд: эрониёни кунунї ба
адабиёти Мовароуннањри баъди ќарни 15 њаќ надоранд. Чунин
гузориши масъала дар миён набуд. Маќсад аз вазъи истилоњоти
«забони тољикї» ва «адабиёти тољикї» на таќсими мероси ниёгон,
балки фаќат собит кардани њуќуќи тољикон ва ноил шудан ба
эътирофи он буд.
Дувум. Њаќиќатан замоне дар Тољикистон шахсоне (на зиёд,
њамагї як-ду нафар) будаанд, ки тамоми адабиёти форсиро
«адабиёти тољик» номиданд, яъне танњо мутааллиќ ба тољикони
кунунї донистанд. Агар хато накунам, ин даъво дар њудуди солњои
чилу панљоњ пайдо шуд. Донишманди эронї дуктур Иноятуллоњи
Ризо соли 1992 дар як нишаст, ки дар манзили ин камина сурат
гирифт, наќл кард, ки он ваќтњо «Мирзо Турсунзода мегуфт:
Њофизу Саъдї тољик њастанд». Дуктур Ризо, ки бо эътироз аз ў
пурсида буд чаро инонро тољик мехонї, дар посух гуфта буд: ба
хотири ин ки алъон дар Эрон як давлати иртиљоъї бар сари кор аст,
њар ваќт, ки давлати мутараќќї биёяд, мо инонро пас медињем»
1
.
Ин каминаи муаллиф низ дар ёд дорам, ки М. Турсунзода гуфта
буд: халќи Эрон њар гоњ инќилоб кунад ва мисли тољикон озод
шавад, ба мероси адабї њаќ пайдо мекунад.
Албатта ин як сиёсатбозї буд, ки мутаассифона бенатиља
намонд. Шарќшиноси маъруфи рус Евгений Бертелсро маљбур
1
Ниг.: Чингизи Пањлавон. Нигоње ба гирдињамоии форсизабонони
чањон. Гузориши як сафар. Маљаллаи «Килк», 1371-1992, № 31,
сањ. 36.
229
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
карданд, ки дар Донишномаи бузурги шўравї (Большая советская
энциклопедия) Фирдавсиро «шоири бузурги тољик» ќаламдод
кунад. Ин кор ба эътирози расмии Эрон рў ба рў шуд. Чун хавфи
љанљоли сиёсї пеш омад, М. Турсунзода ва њамфикрони ў аз даъво
гузаштанд.
Ин аст, ки хушбахтона он каљравї зуд ислоњ шуд ва боиси
каљфањмии мардуми тољик нагардид, натавонист худшиносии
таърихии миллатро ба роњи нодуруст барад. Ёди таърихию
фарњангиву маънавии тољикони Осиёи Миёна имрўз њам ба њамон
назария, ки истилоњи «адабиёти форс-тољик»-ро ба миён оварда
буд, поя дорад ва бешубња ин фањмиш аз њаќиќати воќеъї дур нест.
Имрўз, ки дар Тољикистон ба шарофати дигаргунињои бузурги
иљтимоъиву сиёсии солњои њаштоду навад ба дирўзу парирўзи худ
бо биниши тозае назар афканда, навбањої пеш гирифтаем, ба
фикри мо зарурате њам ба миён омадааст, ки ба масъалаи номи
адабиёти давраи баъди садаи 15 низ бо навназарї нигарем.
Баъзе аз донишмандони Тољикистон бар инанд, ки ба адабиёти
Мовароуннањри баъди ќарни 15 њам сифати «форсї»-ро метавон
нисбат дод. Дуруст аст, ки марзњои сиёсї ва тафриќаи мазњабї
баъди асри 15 миёни Эрону Афѓонистону Мовароуннањр људої
андохт ва робитаро кам кард, вале инњоро ба тамом аз њам људо
накард ва робитаро ќатъ насохт. Ба назар мерасад, ки фарќе, ки дар
адабиёти ин се минтаќаи ќаламрави забони форсї дар садањои 16-
17 ва 18-19 пайдо шуд, аз он чи онњоро ба њам мепайвандад, зиёдтар
нест. Адабиёт дар Исфањону Шерозу Табрез ё ки Хуросону
Мовароуннањр ва Њинд албатта шаклќои мањаллї гирифт, масалан
дар мавзўъу масъалањо ва дар забон кам ё беш аз њам тафовут дошт,
вале чунин тафовутњо пеш аз асри 15 њам мављуд буданд. Баъди
садаи 15 чунин ихтилофот бештар шуда бошад њам, моњияти аслї
њамон буд, ки буд. Он чи адабиёти он минтаќањоро ба њам
мепайваст ва ба воњиди кул табдил медод, њаргиз кам нашуда,
230
Хуросон аст ин љо
њамчунон аз беху реша ѓизо медод. Пеш аз њама забони ягона (ки ба
ќавли Айнї, чунонки дидем, дар минтаќањои гуногун «фарќи
асосї» надорад) ва анъанањои устувори фарњангию маънавии
бостонї адабиёти минтаќањои гуногунро ба њам пайванд дода, он
чи њамбуду вањдати маънавии мардумро фароњам меовард,
адабиётро низ њамгунї, њаммазмунию њамшаклї мебахшид.
Дар бораи ин ки адабиёти форсизабонони Мовароуннањр дар
садањои 16-18 бо адабиёти форсии Њинд робитаи ќавї дошт, љои
шубња нест. Агарчи дар ин муддат дар Осиёи Миёна љангњои
дохилї ва њамлаи ќавмњои гуногуни турку муѓул барои ривољ
додани муносибатњои иќтисодиву фарњангї бо кишварњои дигар
кам имконияте боќї гузошта буданд, ба њар њол чунин муносибатњо
ќатъ нашуда буд. Гап дар ин нест, ки миёни Мовароуннањру Њинд
робитаи адабї вуљуд дошт. Гап дар ин аст, ки чизе зиёдтар аз
робитаи адабї дар миён буд. Адабиёти форсии Њинду
Мовароуннањр пас аз садаи 16 бештар ба њам наздик шуд.
Профессор Е. Э. Бертелс гуфта буд: «Адабиёти њиндї ва адабиёти
Осиёи Миёна аз ќарни 16 аломатњои монандии куллї (черты
большого сходства) аз худ нишон доданд».
1
Алњаќ, миёни адабиёти
форсии Осиёи Миёна ва Њинд дар баъзе риштањо њамгунии куллї
ба чашм мерасад. Инро аз инкишофи сабки њиндї мебинем. Сабки
њиндї дар Њинд, Эрон ва Осиёи Миёна таќрибан њамзамон
густариш ёфта, хусусияти њамагонии он бештар аз вежагињояш дар
њар кишвар ё дар сабки њар шоири бузург буд. Метавон гуфт, ки
сабки њиндї яке аз пуртавонтарин омилњое буд, ки адабиёти форсии
Њинд, Эрон ва Мовароуннањрро ба њам мепайваст ва байни онњо
ягонагї эљод менамуд. Тасодуф нест, ки Абулќодири Бедил дар
Мовароуннањр зуд шўњрате азим ва нуфузе ќавї пайдо кард. Дар
1
Е. Э. Бертельс. Литература на персидском языке в Средней Азии,
сб. Советское востоковедение, V. - М. - Л., 1948, стр. 200.
231
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
Осиёи Миёна барои ин ки шеъри Бедил, фалсафа ва сабки ў зуд
шўњрат пайдо кунад, заминаи густурдаи фарњангї вуљуд дошт.
Шўњрати Бедил дар натиљаи њамназдикии фарояндњое, ки дар
њавзањои фарњангиву адабии ин ду кишвар љараён доштанд, сурат
ёфт. Шахсияти Бедил, аќидањои фалсафї ва ирфонии ў, сабки
бедилї чанд гоњ чун як пайвандгари зўрманди адабї дар миёни
Мовароуннањру Њинд хидмат адо кард.
Пажўњишгарон бар инанд, ки муносибатњои адабї дар байни
Мовароуннањр ва Хуросон, њатто Шерозу Исфањон вуљуд дошт.
Садриддин Айнї таъкид карда буд, ки баъди садаи 16
муносибатњои расмии сиёсии Мовароуннањру Эрон ќатъ гардид,
аммо њамкории адабї давом дошт. Айнї соли 1934 гуфта буд:
«Мухаммас кардани Сайидои Бухорої-Насафї ќариб 25 фоизи
шеърњои Соиби Табрезї-Исфањониро, дар Эрон сафар карда, дар
Эрон тамом кардани Шавкати Бухорої девони худро, то Исфањон
сайр карда омада тазкираи шуарои њамсўњбат шудаи худро
навиштани Малењои Самарќандї аз мисолњои ин муносибати
ѓайрирасмист»
1
.
Дар тазкираи Малењо «Музаккир-ул-асњоб» дар бораи 56
шоири Эрон маълумот омадааст, ки аз Исфањон 17 нафар, аз
Кошон - 14, аз Сабзавор - 5, аз Нишопур - 3, аз Ќум - 2, аз Гелон - 2
нафар номбар шудааст. Зафари Юсуфї - муњаќќиќи тазкираи
Малењо мегўяд: «Аз тазкираи Малењо чунин бармеояд, ки њатто дар
нимаи дуввуми асри XVII шоирони тољикзабони Осиёи Миёна ва
форсизабони Эронро аз њам људо кардан нашояд. Шоирони Эрон
љињатњои мазњабиро сарфи назар карда, умумияти забониро дар
мадди назар мегузоранд».
2
1
С. Айнї. Куллиёт, љ. II, ќ. 1, сањ. 189.
2
Зафари Юсуфї. Малењо ва њавзаи адабии Эрон, маљм.:
«Шоњнома»-и Фирдавсї - падидаи бузурги фарњангї дар
тамаддуни љањонї. Душанбе - Тењрон, 1377 - 1994, сањ. 119-120.
232