Шакури Мухаммадджон. Хуросон аст ин чо
Подождите немного. Документ загружается.
Хуросон аст ин љо
Истравшан, Хуљанд ва ѓайра, ки аз марказњои бостонии фарњанги
тољиканд, низ нисбат дошт.
Њукмронии бегонагон, ноинсофиву беназмии рўзафзун, аз
раванди љањонии таърих канда шудан ва дар њолати дарбастагии
таърихї оѓуштаи хоку хун афтодани мардум пояњои маънавиятро
суст кард. Доираи чашмандоз торафт танг ва тафаккур содаву одї
мешуд. Аз адабиёти форсии Осиёи Миёнаи садањои 18 ва 19
нишонањои паст рафтани савияи њунарии шеър бисёр ба назар
мерасад, дар адабиёт сухани пастмањаку обшуста бештар дида
мешавад. Забони форсї рў ба пастрафт овард.
Дар нимаи дувуми садаи 19 њангоми истилои Русия боз љангу
хунрезї ављ гирифт, лекин пас аз анљоми истило нисбатан оромї
падид омад, ки оромии зоњирї буд. Зулми истеъморгарон ва
афзоиши турконидани тољикон ба дигар монеањои рушди миллї
илова гардид.
Инќилоби октабри соли 1917 оламро зеру забар кард ва то
соли 1924 ањолии Бухорои Шарќї 40-45 фоиз кам шуд, яъне нобуд
гардид ё ба Афѓонистон ва дигар кишварњо паноњ бурд
1
. Љанги
дохилии дањаи бистум, колхозсозї ва дигар фољиањои дањаи сиюм
ба халќу кишвар осеби зиёд овард.
Чун инсон ба дањшату харобкории хонабарандози замон, ба
хориву зорї ва муфлисии рўњонї, ба бемаънавиятї ва фасоди ахлоќ
дучор омад, умеде аз рушди забон ва њусни сухан намонд.
Инќилоб ањли зиё ва равшанфикрони кўњнаро аз сари кор дур
карда, дар андак муддат нобуд сохт ва фарњанг, мактабу маориф,
нашриёту матбуотро ба навсаводону кўрсаводоне дод, ки дар
курсњои семоњаву шашмоњаи мањви бесаводї ё агар њиммат карда
1
Ниг.: Р. Масов. История топорного разделения (Таърихи
табартаќсим). - Душанбе, 1991, сањ. 42.
243
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
бошанд, дар мактабњои дусолаву сесола андаке тањсили сатњї дида
буданд. Дараљаи саводи љомеа паст рафтан гирифт.
Забони Балху Бухоро аз ќадим бењтарин намунаи форсии дарї
ба шумор меомад. Дар замони шўравї Самарќанду Бухоро аз
њудуди Тољикистон берун монд ва забони адабии тољикї, забони
оммаи мардуми тољик аз нуфузи ин марказњои бостонии фарњанг то
рафт камтар бањра мебурд.
Таќозои замон ин буд, ки забони адабї ба оммаи зањматкаш,
ба бесаводони дирўза мафњум бошад. Кўшишњое дар роњи сода
кардани забон, дар роњи даст кашидан аз печидагї ва ороиши
барзиёди нозарур, дар роњи табиъияту њамафањмї бешак кори
муњимме буд. Ин кўшишњо дар осори баъзе нависандагон натиљаи
мусбат дод. Вале дар ин кор каљфањмиву каљравї њам бисёр содир
шуд. Чунончи содагии навиштањо аз њадду андоза гузашт ва байни
забони содаву гапи оди фарќ намонд. Хў гирифтан ба сухани одии
беранг, ба харобии таносуби сухан, ба ќолабњои вайрони калимаву
ибораву љумла ва айбњои дигар, нусхабардорї аз гуфтугўи дурушти
бенизом, нишонањои гуногуни пасттабъї рафта-рафта ранги умумї
гирифт.
Оре, он чи хилофи маънавияти олист, забонро хароб мекунад.
Маънавияти олист, ки забонро ѓизо медињад, неруву тавоної ва
рангомезиву назокат мебахшад. Дар љомиа ѓанои маънавї њар чи
бештар, пояњои инсоният ва арзишњои инсонї њар чи устувортар
бошад, он чи забон бояд ифода намояд, зиёдтар хоњад буд ва
тавоної ё нозукию зебоии забон хоњад афзуд. Забон ифодаи
бевоситаи тафаккур, ифодаи маънавияти шахс ва љомиа аст. Чун
инсон хор шуд ва ба роњи инкишофи маънавии вай банд афтод,
табиъист, ки забон рў ба таназзул меорад.
Сиёсати миллии истеъморгаронаи Маскав низ ба рушди
забони тољикї зарар овард. Дар замони шўравї забони тољикї аз
муомилоти расмї тамоман берун монд. Дар шањри Душанбе њамин,
244
Хуросон аст ин љо
ки аз хона баромадем, забони тољикї дигар ба кор намеомад:
забони тољикї дар муомилоти расмї истифода намешуд. Аќидае
пайдо шуд, ки гўё омўзиши забони модарї ба омўзиши илми замон
ва забонњои дигар халал мерасонад. Мегуфтанд, ки чун дар
кишвари шўравї осори илмї дар њама риштањо ба забони русї ба
вуљуд меоянд, донистани забони русї кифоя аст. Ва агар русиро
наѓз омўхтан лозим бошад, худро аз нуфузи забони модарї берун
бояд кашид, то ки ба омўхтани забони русї халал нарасонад. Ин
албатта фикри ботил буд. Љомиа њанўз он њаќиќатро дарк накарда
буд, ки забони модарї асоси донишандўзї ва омўзиши забонњои
хориљист. Ин њаќиќат њанўз дарк нашудааст.
Дар Тољикистон имрўз њам осори илмї асосан фаќат дар
риштаи забоншиносиву адабиётишиносї ба форсии тољикї таълиф
меёбаду бас. Яъне забони форсии тољикї дар илм мавќеияти худро
аз даст додааст.
Чун дар бештари соњањои њаёти љомиа иљрои вазифањои
иљтимоъии забони миллї ба њељ расида, табиист, ки дар рўзномаву
маљаллањо ва радиову телевизион низ забони миллї наметавонад
пурарзиш амал намояд. Ин љо амали он пурнуќсон аст.
Ба ин ваљњ метавон гуфт, ки забони миллї, забони форсии
тољикї, асосан дар чор девори хона, бештар дар хонањои пастаку
камфазои дењот мањдуд монда буд.
Ва њол он ки чун забон дар чор девори хонаву мактаб мањдуд
монда, аз њуќуќи иљрои вазифањои иљтимоъї мањрум гардад, ба
дами марг мерасад. Забон аз иљрои њамаљонибаи вазифањои
иљтимоъии худ бозмонад, зарурати донистани он аз байн меравад.
Мањрумї аз имконоти иљрои вазифањои асосї нишонаи марги
забон аст. Забони форсии тољикї ба њамин њол омада буд.
Барои ин ки забони миллї тараќќї ёбад, лозим аст, ки њама
вазифањои иљтимоъиву сиёсї ва илмиву фарњангии худро дар љомеа
пурра адо намояд. Агар забони миллї як ќисми вазифањои бузурги
245
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
худро иљро накунад ё ин ки хурдтарин љузъи иљрои ин вазифањои
забони миллї ба зиммаи забони дигаре (масалан забони русї)
гузошта шавад, рушду такомули забони миллї на андак, балки хеле
халал мебинад.
Яке аз љузъњои асосии сиёсати миллии шўравї миллиятзудої
буд: халќњоро аз њувияти миллї мањрум мекарданд, мекўшиданд, ки
хусусияти миллии халќњо аз байн равад, ёди таърихиву фарњангии
онњо ба нестї расад, онњо худро фаќат дар сањни имрўз бинанду бас
зеро ба якдигар, хусусан ба «халќи бузурги рус» њамранг бошанд, ба
«ояндаи дурахшон», ба коммунизм расидан осонтар хоњад буд. Чун
дар Белорусия мактаби миллии белорусї ќариб дигар боќї намонд,
сарвари шуравї Никита Хрушов дар шањри Минск гуфт: «Мо њар
чи зудтар ба русї гап задан омўзем, зудтар коммунизм хоњем
сохт»
1
. Ин аст, ки дар роњи коммунизм њамаро ќурбон кардан
лозим омад. Азбаски дар байни шаклњои мављудияти њар халќе
забон «шакли шумораи як» ба шумор меравад (ва агарчи инро
донишмандони шўравї эътироф карда буданд), сиёсати
миллатзудої нахуст бар зидди забонњои миллї равона шуда буд. Аз
ин рў забони миллии њамаи халќњои шўравї хеле зиён дид.
Чун соли 1985 бозсозї (перестройка) ва ошкоробаёнии
(гластности) Горбачов оѓоз ёфт, дар баъзе љумњурињои шўравї
барои барќарории њуќуќи иљтимоъии забони миллї, барои аз њоли
табоњ берун кардани забону фарњанг ва равнаќ додани онњо
мубориза оѓоз ёфт.
Дар Тољикистон он гоњ аз ин хусус чизе гуфтан имкон надошт.
Бино бар ин мубориза аз суханронињое, ки камина дар Маскав
кардам, маќолањое, ки дар нашрияњои Маскав «Советская
культура», «Литературная газета» ва маљмуаи дастаљамъии
«Говоря откровенно» («Агар ошкоро сухан гўем») соли 1988 чоп
1
Ниг.: рўзномаи «Правда», 6 марти 1989.
246
Хуросон аст ин љо
кунонидам, оѓоз ёфт. Он гоњ Тољикистон дар Осиёи Марказї
нахустин љумњурї буд, ки дар роњи забони миллї талош оѓоз кард.
Нињоят, соли 1989 дар Тољикистон санаде ба номи Ќонуни
забон содир шуд ва забони тољикї ба маќоми расмии давлатї
расид, то ки амали он дар њамаи риштањои њаёти иљтимоъиву сиёсї
ва фарњангиву илмї њатмї бошад. Иљрои ин Ќонун боиси љон
гирифтани забони миллї дар Тољикистон гашт.
Дар сурате, ки савияи саводи мо мардуми тољик хеле паст
рафтааст, зарурате пеш омадааст, ки агар хоњем мардуми
бафарњанг бошем, ба сўи одоби сухан, ба кўи илму дониш ва фазлу
камол, ба адабгоњи банї-башар роње ба устуворї ёбем, бояд нахуст
забони худро бидонем.
Бар ќасди онњое, ки моро аз забони модарї, аз мероси адабиву
фарњангї, аз таърихи худ мањрум кардан мехостанд, лозим
омадааст, ки соњиби ќадршиноси ин њама дороињои маънавии худ
бошем ва бо сари баланд ба сўи ояндаи худ ќадам занем.
10
Чунонки дидем, форсии Мовароуннањру Хуросон аз ќадим
намунаи ибрати њама форсигўён буд, аз мо форсии ноб меомўхтанд.
Мардуми Эрон имрўз њам забони ањли Хуросонро њурмат мекунанд
ва аз љумла мегўянд:
Азизи ман, Хуросон аст ин љо,
Сухан гуфтан на осон аст ин љо.
Афсўс ки имрўз дар Тољикистон, ки низ як ќисми Хуросон аст,
авзоъ дигар аст. Њоло шояд месазад бигўем:
Азизам, Тољикистон аст ин љо,
Сухан гуфтан чи осон аст ин љо.
247
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
Аз кўдакї дар ёд дорам, ки мардуми Бухоро гоњ ба форсии
эрониён эрод мегирифтанд, аз тарзи гуфтори онњо баъзе чизњоро
айб мекарданд. Вале тахминан солњои шаст дидам, ки ин эродњо
кам шудааст. Зиёда аз ин, дўсти ман - донишманди тољик
Љумъабой Азизќулов боре дар Бухоро бо муйсафеде дар сари
масалаи забон сўњбат кардааст ва он мўйсафед гуфтааст: Чи кор
кардед, ки забони радиои Тољикистон ва рўзномаву китобњои он
фосид шудааст? Мо то њол бењуда ба забони эрониён хурда
мегирифтаем, радиои Тењронро гўш кунед, чи зебо гап мезананд! Аз
онњо забон ёд гирифтан даркор аст.
Аќидаи он пирамарди бухорої, яъне таѓйири фикри
соњибназарони Бухоро дар бораи њусни сухани форсии Эрон ва
форсии тољикї басо ибратомўз аст. Дар њаќиќат мо мардуми тољик
акнун бештар аз забони худ бояд эрод бигирем ва аз
равшанфикрони эронї њусни сухан касб бикунем.
Яке аз роњњои омўхтани забони худ њамоно бо диќќат гўш
кардан ба сухани равшанфикрони Эрон ва тољикони Афѓонистон,
чашми диќќат дўхтан ба навиштањои онњост. Чандест, ки ин
зарурат аз сањифањои матбуоти Тољикистон гўшрас мешавад. Валс
ин баррасии масъала як норасої дорад. Бештарини ќаламкашњо
зарурати омўхтан аз форсии Афѓонистону Эронро таъкид
менамоянд, аммо намегўянд, ки чи тарз бояд омўхт, аз он ба чи
чизњое бештар бояд ањамият дод, аз чи чизњое худро дур бояд дошт.
Ин масъала хеле муњим аст ва онро њаматарафа санљидан лозим
меояд.
Омўзиши мо аз форсии Афѓонистону Эрон огоњона ва
эљодкорона бояд бошад, на њар чи пеш ояд, хуш ояд, балки њар
чизеро озмудаву санљида ва сара карда, аз санги мањаки
хусусиятњои забони форсии тољикї гузаронида, агар ќобили ќабул
бошад, бояд бипазирем, то имкониятњои забони худро афзун кунем.
248
Хуросон аст ин љо
Чунонки зикраш гузашт, дар њудуди солњои бисту сї як гурўњ
адибону донишмандон, аз љумла устод Лоњутї пешнињод карданд,
ки забони адабии њозираи Эронро барои тољикон њам ба сифати
забони адабї ќабул бояд кард. Аммо устод Айнї ва њаммаслакони
ў ба ин фикр зид баромаданд. Пас аз панљоњ-шаст сол, дар њудуди
солњои шасту навад њам боз шахсоне пайдо шуданд, ки аз форсии
тољикї даст кашида, форсии Эрон ё Афѓонистон ва ё омехтаи ин
њардуро ќабул кардан мехоњанд. Дар байни забоншиносон, адибон,
рўзноманигорон касоне њастанд, ки чун хома ба даст гирифтанд, аз
форсии Афѓонистону Эрон айнан нусха мебардоранд, чизе аз ин ва
чизе аз он мегиранду њељ нигоњ намекунанд, ки ин њарду ба њам
созгор омад ё не.
Ин хомаронњо фаромўш мекунанд, ки таќлид ва
нусхабардории мањз дар кўдакї хуш аст ва гоњ дар аввали кор шояд
љоиз бошад, вале умуман касеро ба сарманзили маќсуд
нарасонидааст, балки њамаро аз халлоќияту эљодкорї дур бурдааст.
Мо бояд чун кўдаки таќлидкор амал накунем ва аз форсии Эрону
Афѓонистон айнан нусха набардорем, форсии тољикии худро бо
форсии Эрону Афѓонистои иваз накунем, балки мањз форсии
тољикии Мовароуннањри таърихиро ривољ дода, барои ислоњи
камбудињои он ки ахиран пайдо шудаанд, аз форсии Афѓонистону
Эрон мадад биљўем, нигањдошти асолати сухан ва матонати
классикии онро биёмўзем, дуруст ва зебо сухан карданро ёд
бигирем.
Чандест, ки донишмандони эронї дар рўзномаву маљаллањои
кишвари худ аз мушкилоти забони форсї сухан меронанд, дар
бораи камбудињои он сўњбатњои доманадор меороянд. Ваќте ки ин
маќолањоро мехонем, баъзеи онњо хеле муболиѓаомез ва
боварнокарданї менамоянд. Масалан муњандис Мањдии Фирўзон
дар маќолае ба номи «Офати забони форсї» навиштааст: «Бовар
кунем, ки забони форсї даврони номатлуб, буњронї ва хатарнокеро
249
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
мегузаронад, офоти бисёре ба љони ин забон афтода». Муаллиф боз
мегўяд: «Он чи имрўз ба унвони забони форсї дар рўзномањо ба
чоп мерасад, кашкўле аз иштибоњоти фоњиши дастур (грамматика -
М. Ш.) ва таркиботе мутаассир аз забонњои фарангист»
1
. Чунонки
мебинем, њукми муњандис Фирўзон хеле сахт аст. Мо њоло ба
масъалаи ин ки то чи андоза њаќ ба љониби ўст, боз њам ба моњияти
бањсњои пургустариши перомуни норасоињои форсии имрўз дахл
накарда, њамин ќадар мегўем, ки то шамол нахезад, шохи дарахт
намељунбад. Имрўз ягон забони дунё, аз љумла форсии Эрону
Афѓонистон аз таъсири ќуввањои харобкор эмин намондааст.
Њангоме ки аз форсии Афѓонистону Эрон чизе омўхтанї мешавем,
инро бояд аз ёд набарорем. Агар дар ин кор ба роњи таќлид ва
нусхабардории мањз равем ва кўр-кўрона амал кунем, њама
нуќсонњои форсии имрўза ба тољикии мо хоњад гузашт ва ба
нуќсонњои худи мо зам шуда, ба забони мо харобињои нав хоњад
овард ва кори моро душвортар хоњад кард.
Мо бояд гавњариёни сухан бошем ва сараро аз саќат људо
карда танњо он чиро, ки тавоної ва њусни сухани моро афзун
месозад, бигирем.
Љои шак нест, ки форсии кишварњои њамсоя, бахусус дарии
Афгонистон нисбат ба тољикии Осиёи Миёна камтар вайрон
шудааст ва шояд асолати суханро бештар њифз кардааст. Бинобар
ин аз бародарони афѓониву эронї шаклњои табиъии сухан,
ќолабњои аслии калимасозиву иборабандї ва љумлаорої метавон
омўхт. Чунонки маълум аст, дар забони тољикии имрўз бисёр
ќолабњои вайрони калима ба назар мерасад ё ки ќаламкашњое ба
кадом ќолаб рехтани суханро надониста, онро на ба он ќолаб, ки
лозим буд, балки ба ќолаби дигаре мерезанд. Ин њам як навъи
мавридношиносист. Намунаи он дар китоби камина «Њар сухан
1
«Кайњони њавої», 3 тири 1372 - 24 янв. 1992, сањ. 19.
250
Хуросон аст ин љо
љоеву њар нукта маќоме дорад» бисёр омадааст. Аксари ин
ќолабњои вайрон дар форсии Эрону Афѓонистон нест ва аз он љо
ќолабњои дурусти калимасозиро ёфтан мумкин аст.
Масалан ќолаби ба-ёд-овар-ї, аз-пав-соз-ї, аз-хотир-бар-ор-ї,
бар-ќарор-кун-ї ва монанди инњо, яъне калимаи мураккабе, ки аз як
пешоянд, як исм, як асоси феъл ва пасванди -ї сохта шуда бошад,
имрўз дар забони тољикї бењад интишор ёфтааст, аммо дар форсии
Эрону Афѓонистон ќабул нагардидааст. Дар Эрону Афѓонистон
њангоми калимасозї пешояндро фурўгузор мекунанд ва ёд-овар-ї,
нав-соз-ї мегўянд ё аз асоси феъл даст мекашанду бар-ќарор-ї
мегўянд ё на бе-кор-мон-ї балки бе-кор-монда-гї ба кор мебаранд, ки
аз ќолабњои классикист ва ё аз калимасозї худдорї карда, суханро
ба тарзи ибораи феълї адо мекунанд: ба ёд овардан, барќарор
кардан, бекор мондан ва монанди инњо.
Дар форсии имрўз низ калимае чун ба-кор-гир-ї мављуд аст, ки
ба ќолаби вайрони аз-нав-соз-ї рехтаанд ё ба љои назардошт гоњ
дарназардошт мегўянд, ки пешоянди он - дар ба ќолаби аслї
намеѓунљад ва ё зиёдатист. Аммо калимањое, мисли бакоргирї ё
дарназардошт дар Эрону Афѓонистон аз ќоидаи асосї истисно
буда, ба нудрат дучор меояд. Дар забони тољикии ќарни бист њамин
истисно љои ќоидаи асосиро гирифт ё баробари он ањамият пайдо
карда бењад густариш ёфт. Ба фикри мо ин тарз ќоидаи аслиро бо
истиснои он иваз кардан ё дар баробари ќоидаи асосї истиснои
онро ривољ додан кори дуруст нест, зеро ин љо зарурати махсус ба
дид намеояд.
Барои ин ки чунин масъалањо ва бањсњо муваффаќиятомез њал
шавад, форсии Эрону Афѓонистонро омўхта ќолабњои калимасозї,
иборарезї ва љумлабандии онро бо ќолабњои маъмули форсии
тољикї ва забони классикии асрњои гузашта муќоиса карда, як
хулосаи умумї баррвардан лозим аст. Хомазанњои мо, ки бидуни
251
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
чунин тафтишу тањќиќ, масалан, дарназардошт-ро ба љон
пазируфтаанд, ба назари камина чандон кори дуруст накардаанд.
Ба ин таъкид мегўем, ки дар ваќташ устод Айнї мехост фарќи
форсии Мовароуннањр ва форсии дигар вилоятњоро фаромўш
накунем. Устод медонист, ки ин фарќ чандон бузург нест ва ночиз
аст, вале ба њар њол мављудияти онро таъкид мекард. Муњим аст
фаромўш накунем, ки як ваќтњо форсии дарї дар Мовароуннањру
Хуросон аз форсии дигар вилоятњо тафовут дошт ва чанд асри охир
баъзе фарќњои дигар ба миён омад. Азбаски ин фарќњо аз осмон
бересмон нафуромадаанд ва пайдоиши онњо сабабњои љиддии
таърихї дорад, онњоро сазовори њурмат бояд донист, кўшиш бояд
кард, ки вежагињои форсии тољикии Мовароуннањр аз байн
нараванд.
Афсўс ки бисёре аз имрўза хомаронњои тољик мехоњанд њар чи
зудтар миёни форсии Тољикистон ва Эрону Афгонистон фарќе
намонад. Ин хоњиш ба сари форсии тољикї хавфи калон овардааст,
зеро аз эњтимол дур нест, ки худвежагињои форсии Мовароуннањр,
яъне боќимондањои форсии дариро суст кунад ва ё аз миён барад.
Дар мавриди забон омўхтани мо аз форсии Эрону Афѓонистон
ин гуна масъалањо бисёр пеш меояд ва дар њалли њамаи онњо
пажўњиши илмї ва табъи салим бояд рањнамои мо бошад. Як соњаи
муњимми ин кор истилоњоти илмї ва њамгун сохтани он аст, ки низ
диќќати махсус металабад.
Мо бояд њатман аз бародарони њамхуни кишварњои њамсоя
забони модарии худро омўзем. Ба ин омўзиш эњтиёљи махсус дорем.
Дар тўли асрњои зиёд, ки форсии Хуросону Мовароуннањр намунаи
ибрат буд, њама форсигуён аз мо забон меомўхтанд. Он гоњ мо њам
аз форсии дигар ноњияњо бањра мебурдем, лекин имрўз лозим
омадааст, ки мо аз мардуми дигар минтаќањо бештар форсї омўзем.
Осиё ба навбат аст. Имрўз навбати мо расидааст. Бояд дар
навбатдорї кўтоњї накунем.
252