Шакури Мухаммадджон. Хуросон аст ин чо
Подождите немного. Документ загружается.
Хуросон аст ин љо
11
Форсии Мовароуннањр мањз бо худвежагињо, бо хусусиятњои
форсии дарї бештар арзиш дорад ва њамеша диќќати дигар
форсигўёнро ба худ мекашид ва њанўз ба худ мекашад. Аз адибону
донишмандони эронї њар кас бо зиёъиёни тољик њамгап шавад, аз
аввали сўњбат аз аљобати фарќњо ба њайрат меояд. На танњо
вожањои алоњида, балки таркибу таъбирњо ва шаклњои бостонии
нодир аз сухани мо мењмонону мизбонони эронии моро ба худ
мафтун мекунанд.
Дар сухани тољикони Осиёи Миёна боќї мондани унсурњои
асили бостониро на танњо устод Айнї, балки аз донишмандони
эронї Саиди Нафисї, Парвези Нотили Хонларї ва дигарон низ
ќайд кардаанд. Саъидии Сирљонї, ки бо зањмати чандинсола
«Бадоеъ-ул-ваќоеъ»-и Зайниддини Восифї ва «Ёддоштњо»-и
Садриддини Айниро дар Эрон чоп карда буд, дар сарсухани китоби
дувум гуфтааст: «Соли 1342... ба чопи тозае аз Бадоеъ-ул-ваќоеъ
пардохтам... ба луѓоте вохўрдам ва дар фарњангњои мављудаи форсї
ба суроѓи онњо рафтам ва асаре надидам. Дар мутолиаи Таърихи
Бухоро ва китобњои дигари мовароуннањриён низ њол бар њамин
минвол буд»
1
. Бинобар ин Саъидии Сирљонї маљбур шудааст, ки
барои «Ёддоштњо»-и Айнї луѓатномае ба номи «Фарњанги
вожањои тољикї» тартиб дињад, ки 2658 адад калимаю ибораро дар
бар мегирад. Тартиб додани ин фарњанг басо кори сахт буд, вале
оќои Сирљонї ба њама сахтињо тоб оварда, гоњ ба тарзи њайратангез
комёб омадааст. Фаќат маънои баъзе калимаю иборањо ноёфта
мондааст, ки саъю кўшиш барои ёфтани он аз вазифањои
ифтихории забоншиносону адибони тољик аст.
1
Саъидии Сирљонї. Чанд нукта ба унвони муќаддима. Дар китоби
С. Айнї. Ёддоштњо. - Тењрон, 1362, сањ. сиву њашт.
253
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
Саъидии Сирљонї барои «Ёддоштњо»-и устод Айнї ва забони
он арзиши олї ќоил аст. Гуфтааст, ки Айнї ва «Ёддоштњо»-и вай
«маро аз рўзгори љавонї шефтаи насри равон ва лањни бетакаллуфи
худ карда буд»
1
. Сабаби онро чунин эзоњ додааст, ки «насри равони
Айнї дилнишин ва шавќангез аст»
2
. Сирљонї решањои таърихии
забони устод Айниро ишора карда, аќида изњор намудааст, ки
«Ёддоштњо» дар назари ў «маљмўаи луѓот ва таркиботу ибороте
буд, ки бо ранги дилпазири осори Байњаќї дар ин навиштањо мављ
мезад»
3
. Метавон гуфт, ки донишманди мўњтарам ин љо бо ном
бурдани Байњаќї миёни забони Айнї ва форсии дарию сабки
хуросонии даврањои аввали ташаккули забони мо алоќамандие
дидааст. Бешубња, њаќ ба љониби ўст.
Мо ба шунидани чунин бањои баланд дар њаќќи устод Айнї, ки
устоди забардасти сухан аст, одат кардаем. Вале баъзе аз
донишмандони Эрон на танњо аз осори Айнї, балки умуман аз
забони тољикии имрўз таассуроте њосил кардаанд, ки басо љолиб
аст. Чунончи дуктур Муњаммади Раљабї таъкид кардааст, ки
«тољикон форсиро бо ширинї ва фасоњату балоѓат адо мекунанд...
3абони онон забони форсии китобист»
4
.
Ин љо на фаќат он љолиб аст, ки забони тољикии мо агарчи хеле
осеб дидааст, ба назари мењмони сухансанљ «ширин» ва дорои
«балоѓату фасоњат» намудааст, љолибтар он аст, ки ў гуфтори моро
«форсии китобї» њисобидааст. Ин мушоњида моро боз ба таърих
мебарад. Наздик ба забони китобї сухан кардани тољикон
сабабњои таърихї дорад. Азбаски форсии адабї аз аввал, аз асрњои
9-10-и мелодї дар Мовароуннањру Хуросон ташаккул ёфт,
1
Њамои асар, сањ. сиву њафт.
2
Њамон асар, сањ понздањ.
3
Њамон асар, сањ њашт.
4
Муњаммади Раљабї. Тољикистон љазираи забони форсї дар
миёни туркњост, «Кайхоии њавої», 23 янв. 1991, № 915, сањ. 14.
254
Хуросон аст ин љо
нормањои он, меъёри забони навиштор бештар аз рўи гуфтори
мардуми ин сарзамин таъин гардида буд. Агарчи баъдтар дар
минтаќањои гуногун миёни нормањои навиштору гуфтор фарќ
афзудан гирифт, дар Мовароуннањр фарќ чандон зиёд нашуд ва
њанўз њамчунон гуфтору навиштор ба њам наздик аст.
Ин аз муњимтарин хусусиятњои форсии тољикии кунунист ва
ќадри онро бояд донем. Бояд донем, ки зотан гуфтори мо ба забони
адабї, яъне ба он чи дар Эрон забони меъёр меноманд, наздик аст,
ба форсии тољикї меъёри гуфтугў аз меъёри навишт нисбатан дур
нест ва ранги адабї гирифтани сухани мо осонтар аст. Дар зарфи
њазор сол ќонунњои забони адабиро бештар мо худ муайян
мекардем ва имрўз њам ба ќонуну ќоидањои асили он даст ёфтани
мо осонтар аст. Ва агар ба сабаби фољиањои таърихї забондонии
мардуми тољик имрўз нисбатан суст шуда бошад, бояд некбинї аз
даст надињем ва фаромўш накунем, ки сухани мо њанўз аз балоѓату
фасоњат пероя дорад, бисёр хусусиятњои форсии дарї дар забони мо
њанўз њамчунон боќї буда, њусн бар њусни он зам кардаанд ва онро
ќудрату тавон ва назокату нафосате бахшидаанд. Форсии тољикии
мо вежагињоеро дорост, ки на танњо имрўз дар чашми худи мо бояд
арзиши баланд дошта бошад, балки агар робитањо густариш ёбад,
форсигўёни дигар кишварњо чунонки панљ сад солу њазор соли пеш
буд, аз файзи он бањра хоњанд буд.
Маќсади аслї ин аст: муњимтарин хусусиятњои форсии дарї, ки
дар форсии тољикии кунунї њаст, бояд то њадди имкон нигањдорї
ва мувофиќи дархости замон такомул дода шавад ва дар ин кор ва
њамчунин барои он ки забони тољикиро аз фасоди замонњои охир
тоза кардан осонтар ояд, аз имконоти бењадду канори форсии
Эрону Афѓонистон бањра бояд љуст.
Он гоњ форсии тољикї аз се омили иќтидорманде - аз фаъол
кардани имконоти дохилї ва табиъияти аслии худ, аз рўфта
партофтани хасу хошоки бодоварди замонњои сахти бўњронї, аз
255
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
истифодаи комёбињои бузурги форсии Эрону Афѓонистон дорої ба
дороии худ хоњад афзуд.
Муњимтарин сифатњои азалии форсии Мовароуннањр,
сифатњое чун содагиву равонї, бетакаллуфї ва њазар аз печидагї,
камтар раѓбат нишон додан ба вожањои арабї, бахусус арабињои
ѓализ, бештар истеъмол намудани арабињои содае, ки дар гуфтори
мардум, дар забони умумихалќии тољикони Осиёи Миёна дида
мешавад, худдорї аз љамъи арабї, алалхусус љамъи шикаста ва
њоказо бояд дар замони мо бештар ќадршиносї шавад. Њамаи ин
хусусиятњо дар забони адабии классикї, хусусан дар навиштањои
муаллифоне, ки аз Мовароуннањру Хуросонанд, дида мешавад. Дар
форсии садањои гузашта љамъи арабї гоњ зиёд ба назар мерасад,
лекин дар осори ањли Хуросон гоњ љамъи арабї муфрад тасаввур
шудааст, яъне љамъи арабиро бо нишонањои форсї дубора
љамъбандї кардаанд. Инро дар бисёр асарњо мебинем. Чунончи дар
китоби Ањмади Тўсї «Аљоиб-ул-махлуќот» (ќарнї 12) љамъи арабї
бо нишонањои љамъи форсї фаровон ба кор рафтааст: «Чун
мамлакати олам ба Искандар расид, љамъ-љамъ ва дар офоќњо
бигардид ва улумњоро њосил кард... ва номае набишт, ки ба тоат
оянд ва гар на он равад, ки бо мулукони дигар рафт». Инњо њама аз
гуфтугўи одии мардум ба сањифањои китоб гузаштаанд», чунонки
имрўз њам аљдодњо, авлодњо, уламоњо, фузалоњо, авлиёњо, арвоњњо,
туљљорњо мегўем ё ки иборањои њадду њудуд, њаќќу њуќуќ, њолу
ањвол, сирру асрор, шарту шароит ва ѓайра чун љуфти муродиф ба
кор мераванд, яъне љамъњои њудуд, њуќуќ, ањвол, асрор дар ин
иборањо мутародифи њад, њаќ, њол, сир тасаввур шудаанд. Ин
љамъњои арабї дар фањми мардум танњоанд ё исми љомеанд ва бо
њамин пиндор гоњ ба забони адабї њам роњ ёфтаанд.
Камина тарафдори он нестам, ки минбаъд њам дар забони
адабї арабии љамъ бо пасванди тољикї дубора љамъбандї шавад,
яъне шуароњо, удабоњо, баёнотњо, ахборотњо, аъробњо ва монанди
256
Хуросон аст ин љо
инњо нависем, лекин аз атрофњо, ташкилотњо, аъзоњо ва ѓайра гўё
гузир нест, гоњ маљбур хоњём шуд, ки баъзе аз ин љамъњоро ба љои
танњо кор фармоем.
Банда бар инам, ки дар забони адабии имрўз, дар забони меъёр
калимаи арабї ба ќоидаи тољикї бояд љамъбандї шавад. Зеро аз
пазируфтани ќоидањои сарфи забони дигаре худдорї бояд варзид.
Калимањое, ки аз дигар забонњо мегирем, забони моро ѓано
меоранд, аммо агар бо ин калимањо ќоидањои сарфи дигар
забонњоро низ ќабул - кардан гирем, забони мо аз дарун хароб
хоњад шуд. Вожае чун ба вом омад, моли мост ва ба ќоидањои
забони мо, аз љумла ба тартиби љамъбандии мо итоат мекунад.
Як чизи дигар, ки дар форсии Мовароуннањр нисбат ба соири
минтаќањо бештар расм шудааст, ин аст: пас аз садоноки о, и, е, у
аксаран а аз аст меафтад. Яъне ба хатти форсии арабиасос марди
доно аст, гавњари вай минуї аст, суханаш мавъизаи ахлоќї аст
навишта шуда бошад њам, хабар доност, минуист, ахлоќист хонда
мешавад. Дар дигар минтаќањои ќаламрави форсї танњо агар дар
навишт алиф фуругузор шуда бошад, чунин хониш љоиз аст, аммо
ба форсии тољикии адабї чунин хониш - яъне фурўгузори а аксаран
риоя гардида, фаќат дар шеър ба таќозои вазн аст-ро баъди
садонок њам пурра талаффуз мекунанд.
Мутаассифона, дар навиштањои имрўза, њатто њангоми ба хати
русии тољикї гардонидани навиштањои замонњои гузашта ин ќоида
кам риоя мешавад ва гоњ чунон ба назар мерасад, ки мо ин ќоидаро
фаромўш карда истодаем. Устод Айнї њам бо маќсади наздик
кардани забон ба халќ гоњ аз паи талаффузи авомона рафта, баъди
о, и, е, у баъзан аст-ро пурра менавишт. Ба гумонам инро
аќибнишинї аз ќоидаи классикї бояд донист. Мо ин
аќибнишиниро нораво мешуморем ва бовар дорем, ки риояи ин
ќоидаи классикї ба сухан хеле матонат ва хушсадої зам мекунад.
257
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
Вежагињои хурду калони забони форсии Осиёи Миёна, ки дар
форсии дигар минтаќањо камтар ё ба шаклњои дигаре ба назар
мерасад, бисёр аст. Њоло пажўњишгарон ин хусусиятњоро тањќиќ
мекунанд. Њамаи ин хусусиятњо бояд нигањдорї шавад, ягон ќисми
онњо бояд аз даст наравад.
Мехоњем њушдор бидињем, ки норасоињои имрўза - њамон
ќолабшиканињо, аќибнишинї аз ќоида, таќлиди мањз ба русї ё
ўзбекї, нусхабардории нораво аз гуфтори вайрони авомона ва
дигар нишонањои камсаводї ва забоннодонї, ки њоло кам нест,
набояд аз вежагињои забони форсии тољикї дониста шавд. Баъзе
муњаќќиќон инњоро њам хусусияти форсии тољикї ба шумор
мегиранд ва мањз аз њамин бинишгоњ масалан фарќи форсии тољикї
ва форсии Эронро падид овардан мехоњанд. Ба пиндори мо ин кор
дуруст нест. Албатта њама нодурустиву норасоињое, ки имрўз дар
тољикии Осиёи Миёна њаст ва ба сабабњои муайяни таърихї пайдо
шудааст, низ аз хусусиятњои он аст ва онњоро нодида наметавон
гирифт. Вале дар асоси ин айбу нуќсонњо дар њаќќи форсии тољикї
њукм баровардан аз рўи инсоф нахоњад буд. Агар њукме њам
бароварем, он њукм бояд ба он мазмун бошад, ки аз айбу нуќсон
гурез бояд љуст, то њадди имкон халос бояд шуд.
Агар форсии тољикиро аз бодоварди хаспарварињои замони
охир тоза кардан муяссар шавад, он чи боќї мемонад, њамон
форсии ноб, њамон форсии дарї хоњад буд.
Њаќќан форсии тољикии мо љонишини таърихии форсии
дарист. Бесабаб нест, ки тољикони Афѓонистон забони худро дарї
номиданд, то ки аз забони форсии Эрон ё Тољикистон фарќ
доштани онро таъкид намоянд. Вале ин номгузорї бештар сабаби
сиёсї дошт ва аз он сабаб ба миён омад, ки марзњои сиёсї бештар
ањамият пайдо карданд. Вагарна дарии Афѓонистон аз тољикии
Осиёи Миёна чандон фарќ надорад. Гарчанде ки тафовути лањљањо
дар ин миён кам нест, бунёди забон, асоси умумихалќии он як аст ва
258
Хуросон аст ин љо
њар лањза нишоне аз лањну рангњои њамон форсии дарии таърихї
намудор меорад.
Чун имрўз дар Тољикистон аз зарурати забондонї сухан
мекунем, яъне мегўем, ки њоло бисёре аз мардуми мо забони худро
хуб намедонанд ва бояд бидонанд, форсии асил, забони тољикии
дариасосро дар назар дорем. Мо бояд забони худро, яъне њамон
дарии таърихиро бо хусусиятњои кунуниаш бидонем. Бахти мост,
ки ин забон бо њамон ѓано ва шукўњу шавкаташ дар сарзамини
худамон, дар зиндагии рўзмарраи мардум њанўз боќист ва ќадри ин
давлат бояд донист. Яъне њама дороињо, њама имконоти камназири
онро то њадди имкон аз худ бояд кард.
Форсии дарї на танњо дар аввал - дар овони ташаккули забони
адабї ва айни ављу барораш яке аз доротарин ва зеботарин забонњо
буд, забони муќаддас, забони ањли бињишт ба шумор мерафт, балки
имрўз пас аз њазор сол низ он хусусият, он ќудсияташро аз даст
надодааст. Имрўз њам яке аз доротарин ва зеботарин забонњои
Шарќ ба њисоб меояд. Камина дар як маќола наќл карда будам, ки
соли 1970 дар як маљлиси калони Маскав њунарпешагони понздањ
љумњурии шўравии собиќ њар кадоме ба забони модарии худ шеъре
хонданд, ба чандин забон шеър садо дод ва гўё байни забонњо
мусобиќае доир шуд ва нависандагон аз ин байн забони тољикиро
зеботарин забоне донистанд, ки аз њамаи дигар забонњо хушоњанг
ва гўшнавоз буда, соњиби шеъриятест. 2 апрели 1993 дар
Переделкино ном мавзеъи Маскав ки эљодгоњи нависандагон аст,
бо шоиру насрнависи машњури абхозї Баграт Шинкуба њамсўњбат
шудам. Ў гуфт, ки чун соли 1958 дар Тошканд нависандагони
Осиёву Африќо гирд омада, суханронињо карданд ва шеър хонданд,
боз њам дар ин шеърхонињо гўё байни забонњо мусобиќае рўй дод.
Боз њам на ба тарзи расмї ва таъсиси дастаи њакамњо, балки дар
сўњбатњои шахсї ба иттифоќи њама фикре баён шуд, ки форамтарин
ва мавзунтарини забонњо забони форсї ва тољикист.
Чунин хулосањоеро дар бисёр гирдомадњои шоирону
нависандагон шунидаем.
259
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
Ќадри ин забон бояд бидонем. Онро бояд азиз бидорем, њар
љузъе аз дороињои беканори онро чун мардумаки чашм эњтиёт
бикунем, ки ба мо ва наслњои оянда зарур аст. Чандест, ки боди
хорї аз сари мо гузашт ва њанўз њам гоњ-гоње мевазад. Акнун аз
нахустин ќадамњои истиќлол лозим аст, ки забони худро аз хоки
мазаллат бардорем ва ба тахти салтанат бинишонем.
Форсии тољикии мо - фарзанди њамон форсии дарист, ки сари
ифтихори мо баланд карда буд, њама њастии маънавии аљдоди мо,
њиссиёти дили шоирона ва такопўи аќлу хиради њикматљўи
мардуми моро бо њама амиќї ва тобишњои нозукаш ба бењтарин
ваљње ифода намуда, моро ба олам шўњрат дода буд, ба худи мо ва
ањли башар шиносонида буд. Форсии тољикии мо имрўз бояд
вазифаи фарзандї адо намояд ва бо њамон ќувваи форсии дарї
њастии маънавии имрўзаи моро ифода созад, ба худи мо ва ба ањли
олам бинамояд.
Њамин забон буд, ки асрњои аср моро аз нобудї нигоњ дошта,
бо њастии худ њастии моро таъмин намуд, дар њама замонњо, дар
њама љабњањо, ба назари њама хайрхоњону бадхоњон миллати моро
чун як муљассамаи фикру њисси олї намудор кард. Чунонки чанд
аср пеш ташаккули форсии дарї аз ташаккули халќи мо мужда
расонида бо њама зўру тавон ягонагии мардуми мо ва пирўзии
вайро чи дар љабњаи сиёсат ва чи дар арсаи маърифату шеърият
фароњам овард, чунонки форсии тољикї ру ба рўи фишори
тоќатфарсои пантуркизму болшавизм сахт истода, ягонагию
устуворию пойдории моро сабаб шуд, имрўз дар оѓозгоњи
истиќлоли миллї њам умеди иттињоди мо аввало аз он аст.
12
Миллати тољик дар оѓозгоњи истиќлол сахт фиреб хўрд.
Ќуввањои сиёсї роњи истиќлолро майдони њокимиятталошї
донистанд ва аз манфиатњои умумии миллат чашм пўшида, њар
260
Хуросон аст ин љо
кадоме ба мардуми як минтаќа такя оварда, минтаќањои гуногунро
ба њам зид гузоштанд ва љанг андохтанд. Халќи тољик ба
вањшонияти бародаркушї ном баровард. Халќе ки дар тўли асрњо
дар роњи маънавиятљўї мубориза мебурд, талош мекард, ки
маънавияти олиро ба забони олие ифода созад, ба оњанги
гўшнавози шеъри оламшумул бигўяд, ба баёни пурѓунљоиши
матлабњои илмию фалсафї ва ирфонї дароварад, ба як бор аз ин
њама љањду љадали олии маънавиятхоњї, худљўиву худрасї худдорї
варзида даст ба гиребони якдигар бурд ва ба хуни бародар олуд. То
ин ваќт агар тољикон шамшер ба даст бигиранд, ба рўи ѓосибону
аљнабиёни истилогар мекашиданд, акнун ба сари бародарону
хешовандони худ заданд. Коре шуд, ки дар таърихи халќи тољик
нашуда буд. Нанге омад, ки дар умрамон надида будем.
Воќиањои солњои 1990-1993 нишон дод, ки чашми миллати
тољикро он ѓубори ѓализи худфаромўшї ва худгумкардагї, ки
пантуркизму болшевизм овард, сахт гирифтааст. Ин ѓубор агар
пароканда нашавад, ќобил аст, ки моро бихўрад. Аз он худро рањої
додан лозим аст.
Чунонки дањаи бисту сї ва баъдтар муборизањои сахте дар
роњи «забони тољикї», «адабиёти тољик» ва «адабиёти форс-тољик»,
муборизањое дар роњи мероси маданї ва аслљўї ќадам ба ќадам
миллати тољикро аз ѓубори худфаромўшї берун карда, ба роњи
худљўиву худрасї даровард ва кам - кам пояњои онро устувор
кардан гирифт, ба аќидаи мо имрўз њам сабаби растагориро аз
муборизаи роњи маънавият, аз муборизаи роњи худшиносиву
худогоњї бояд љуст.
Миллат бояд маќсадњои олии маънавї дошта бошад, ки иљрои
пойдориву пояндагии умри ўро таъмин бикунад. Чандин аср аст, ки
асоси њастии моро забони дарї ва он маънавияти олї, ки ба ин
забон хеле барљаставу мукаммал ифода ёфта буд, ташкил кардааст.
Гумон меравад, ки имрўз дар нахустин зинањои истиќлол њам
261
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
њадафи миллии мо аз њамин љо сар мезанад ва бозрасидан ба забони
дарїн, ба порсии асил, ба он фарњанги олист, ки ба ин забон ба
вуљуд омадааст. Моњияти њастии мо њамин аст ва минбаъд низ
њамин хоњад буд. Њамин забон ва њамон адабиёти бузурги форсї,
њамон илму дониш ва ирфону тасаввуф, њунарњои нафисаи баланд,
ки аксаран вуљудашон бидуни ин забон тасаввурпазир нест, њамон
тафаккури китобї, ки њар ќадами мо дар зиндагї, њар лањзаи њаёти
мо, ахлоќу одоб ва муомилаю муносибатњои инсонии моро аз рўи
китоб, аз рўи ахлоќномањо, аз рўи ќоидаву фармуда ва андўхтањои
асрњо нуќта ба нуќта таъин месохт, - ин њама фарњангу маънавият
буд, ки мо будем ва мо будем, ки он њама буд. Имрўз зарур аст, ки
боз ба он њама бирасем, асли худро боз биёбем, моњияти њастии
худро аз дидгоњи замони нав бисанљем ва мутобиќан роњи худро ба
сўи оянда муайян бисозем.
Ба фардо аз роњи дирўз хоњем расид. Маънавияти дирўз бо
фарњанги имрўз ба сўи фардо роњ хоњад кушод. Имрўз ки истиќлол
муяссар шудааст, бояд ба сафи миллатњои бафарњанги љањон ќарор
бигирем. Ин аст, ки аввал худ бояд миллати фарњангманд бошем.
Бо саводи паст ва дониши ночиз наметавонем бо миллатњои
пешраву пешбари љањон ба љиддият сару кор дошта бошем. Илму
маърифат, саъю кўшиш, корчаллонї лозим аст. Аз љумла аз худ
кардани забонњои хориљї зарур омадааст. Лекин калиди ганљинаи
дониш забони модарист. Забонњон хориљї њам танњо агар дар асоси
забони модарї ба даст омада бошанд, як чузъи муњимми маданияти
шахсанд вагарна бештар як олати кор ва мояи худнамоианду бас,
як нишонаи зоњири инсонанд, на бозгўи маданияти ботинии ў.
Мардуми тољик њар чи бештар дарк мекунанд, ки имрўз саводи
хуб бояд дошт, забони худро бояд донист. Зотан њастии миллат дар
забон ва фарњанг ки њамбаста бо дину оин, бо шуури динист, ифода
меёбад. Вуљуди мо танњо бо забони тавонманд ва фарњанги
дороиафзо имкон дорад. Бояд чењраи хоси миллї дошта бошем. Ба
262