Шакури Мухаммадджон. Хуросон аст ин чо
Подождите немного. Документ загружается.
Хуросон аст ин љо
ин сабаб њам мумкин нест, ки аз форсии Эрону Афѓонистон ба
таќлид нусха бардорем. Мо бояд форсии тољикии худро наѓз
бидонем, онро аз њама ѓилу ѓаш тоза карда ба дараљаи форсии дарї
бирасонем. Он гоњ метавонем ба олами форсигўён бо ќиёфаи хоси
худ дохил шавем. Њатман бо форсии хоси худ, бо суруду тарона,
хуроку пўшок урфу одатњои махсуси худ ба хонадони азими
њамнажодон пайваста, ба ин хонадон наќшњои нав оварда,
рангомезї ва дороињои онро афзун гардонем. Агар мањрум аз
симои хоси худ бошем, љолиб нахоњем буд.
Чунонки гуфта омад, тафаккури одии примитив ва нишонањои
пасттабъиву камсаводї асосан пас аз инќилоб њангоми халќї ва
сода кардани навиштањо ба забони адабї фаровон омадан гирифт.
Ин раванд аз сањифањои рўзномаи «Овози тољик» (аз соли 1924) ва
«Бедории тољик» (аз соли 1925) оѓоз ёфта, аксари рўзномаву
моњномањои тољикии баъдї, нашрияњои гуногун, хусусан
тарљумањоро фаро гирифт. Ин њама падидае аз фањмиши нодурусти
демократї шудани забон, чунин фањмиши бардурўѓи «халќияти
забон» буд, ки гумон доштанд забони адабиро аз чорчўбаи низому
ќоидањои сахти классикї халос кардан лозим аст, то ки аз
ќолабшиканињои «гуфтугўи озод» бањра бардорад, аз паи фарќи
«сараву саќат» нагардад, аз «хасу хошоки» урфият ор накунад. Яъне
вазифаро баръакс фањмиданд: на забони оммаи мардумро кам-кам
ба дараљаи забони адабии сайќалдидаву тараќќиёфта баланд
бурдан, балки забони адабиро якбора ба сатњи гуфтугўи кўчаву
бозор фуруд овардан вазифаи рўз дониста шуд. Ин кор осонтар буд
ва њар касе метавонист аз паи иљрои он шавад. Ва бисёр
бесалоњиятњо остин барзаданд ва ќалам ба даст гирифтанд.
Имрўз аз чунин «халќияти забон» ќатъиян даст кашидан зарур
аст. Дар ислоњи забон аз асолати классикии форсии дарї намуна
гирифтан лозим меояд. Асолати классикии забон масалан дар
осори љадидон мањфуз монда, бо муњимтарин хусусиятњои имрўзии
263
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
забони мардум созгорї, ёфтааст. Забони љадидони равшангар њам
забони Рўдакиву Фирдавсист ва њам забони њамзамонони одии
мост - на он халал дидааст, на ин. Дар забони онњо њар ду
сарчашмаи забони адабї - чи забони классикии њазорсола, чи
забони халќии кунунї ба њам омадааст. Дар якумин рўзномаи
тољикии «Бухорои шариф» (1912-1913) ва нахустин маљаллаи
тољикии «Шўълаи инќилоб» (1919-1921) аз сухани пастмањак ва
камсаводиву бесаводї нишоне намебинем. Забони ин ду нашрияи
нахустини мо намунаи форсии тољикии содаву равон ва ѓаноманду
шевост. Чигунагии форсии тољикии замони мо ба вежа аз насри
маорифпарварони соданависе чун Абдуррауфи Фитрат ва
Садриддини Айнї ба хубї намоён аст. Ба фикри камина имрўз дар
забони адабї ва меъёр пеш аз њама анъанањоеро, ки Фитрат ва
Айнї пайравї кардаанд, идома бояд дод. Чунонки имрўз
инкишофи иљтимоъию маънавиро аз иљрои баъзе моддањои
барномаи навсозии маорифпарваронаи љомеа, ки љадидон тарњрезї
карда буданд, шурўъ намудан лозим меояд, дар забон низ кори
онњо, ба хусус кори Айниро, ки вазъи забони моро то нимаи садаи
бист дар навиштањояш устодона ифода кардааст, идома додан
ягона роњи дуруст аст. Таљрибаи таърихї моро ба сўи Айнї
рањнамої мекунад.
Метавон, гуфт, ки на танњр дар асарњои С. Улуѓзода, Љ.
Икромї, Ф. Муњаммадиев, Кўњзод, Сорбон ва монанди инњо, балки
дар навиштањои нависандагони насли дањаи њафтоду њаштод, аз
љумла А. Самадов, С. Рањим, Бањманёр ва дигарон низ њамон
анъанањои забони маорифпарварон аксаран бенуќсон ва
муваффаќиятомез идома дорад. Мутаассифона дигар гунањои
забони миллї аз таъсири гунаи адабии бадеъии он камбањра ё
бебањраанд. Таъсири забони адабии бадеъї ба услуби
рўзноманигорї, услуби илмї ва ѓайра гоњ-гохе пурнатиља ба назар
мерасаду бас, аксаран суст аст ё нест. Услуби расмии коргузории
264
Хуросон аст ин љо
идорї, навиштањои оид ба кишоварзї, тиб, касбу њунар, техника ва
ѓайра аз ин таъсир тамоман бебањра монда, ба офати пасттабъї ва
тарљумазадагї гирифтор шудааст. Ва њол он ки инкишофи
мўътадилу табиъии забон он гоњ таъмин мегардад, ки њама гунањои
он аз таъсири гунаи адабии бадеъї ба дараљаи кофї бархурдор
бошанд, њамеша сухани асил ва покизагўї биёмўзанд. Аз байн
рафтани амали мутаќобили гунањо ба рушди забони миллї халал
меорад. Ба вежа чун услуби адабии бадеъї андўхтањои таърихии
забон ва ѓанои имконоти онро бештар фаро гирифтааст, аз таъсири
он бебањра мондани гунањои дигар рушди забонро ба яктарафагї
мекашад, боиси густариши пасттабъї ва камсаводї дар љомеа
мегардад.
Албатта њар услуб вежагиву махсусиятњое дорад ва ќонунњои
услуби бадеъиро ба дигар услубњо айнан гузаронидан раво нест.
Аммо аз дастовардњои якдигар бањравар шудани услубњои забони
адабї, ба хусус аз имконоти бењадду канори услуби бадеъї ба
дархури хеш тўъма бардоштани дигар услубњо яке аз шартњои
умдаи рушди забони миллист. Аз таърихи форсии дарї, аз
таљрибаи устод Айнї ба ин њаќиќат бовар њосил мекунем.
Бо диќќат омўхтани забони маорифпарварон, ба вежа устод
Айнї барои пешгирии инкишофи номутаносиб ва пасрафти забони
форсии тољикї замина њозир хоњад кард.
Мо тољикони Осиёи Миёна аз дањаи бистуми садаи бистум
бисёр саъй кардем, ки аз саргању сарчашмањо дур наравему аз асли
худ људо нашавем, аз гирдоби худфаромўшї ва худгумкардагї
бирањем, њаќќу њуќуќеро, ки ба мероси адабии муштарак дорем,
исбот намоем, њаќќи меросбарии фарњангии худро ба ањли олам
эълом дињем. Аз љумла ба субут расонидем, ки забони адабии
њазорсола ва оламшумул дорем. Акнун ваќти он расидааст, ки
воќеъан ба фарњанги маънавии аљдодон даст ёбем, онро њар чи
бештар фаро бигирем, аз љумла забонеро, ки мављудияти онро
265
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
исбот кардем, аз худ намоем ва наѓз бидонем. Даврони исботи
њуќуќи меросбарї гузашт, даврони меросхўрї расид. Ваќти он аст,
ки аз файзу баракати мероси ниёгон бањра бардорем ва ба сўи
фардо тўшаи роњ бигирем.
Саводи баланд ва забондонї якумин шарти ворид шудан ба
љањони фарњанг - чи фарњанги дирўз ва чи фарњанги имрўзу
фардост. Мо забони тољикии худ, забони форсии дариро бо
хусусиятњои имрўзааш чунон бояд донем, ки ба нигањдошти
асолати сухан, ба азиздошти сухани асил, тозаву покиза, балеѓу
фасењ ќобилият пайдо кунем. Он гоњ дар арсаи љањон сухани моро
гўш хоњанд кард. Вагарна сухани мо кам эътибор хоњад дошт.
Умед аст, ки миллати тољик дар ин роњ камари њиммат баста,
ба маќсадњои олї ноил хоњад омад. Мо њатман рўзе боз њаќ пайдо
мекунем, ки дар бораи Тољикистони мо бигўянд:
Бародарљон, Хуросон аст ин љо,
Сухан гуфтан на осон аст ин љо.
Албатта он рўз худ ба худ нахоњад расид. Барои ин ки љањду
љандалаи мардуми мо дар ин роњ бештар судманд ояд, заминаи
иљтимоъї омода бояд сохт. Вазифаи давлати миллист, ки чун
истиќлолу озодї фаро расид, барои баланд бурдани савияи саводи
љомеа тадбироти махсусе бияндешад. Ба вуљуд овардани
консипсиюни мактаби миллї, амиќан инсонї (гуманитарї) шудани
омўзишу парвариш дар њамаи риштањо - дар мактаби умумї ва
таълимгоњи касбњои техникї, дар тамоми факултањои донишгоњњо
ва ѓайра аз - шартњои муњиммест. Фаќат инсонгароии амиќи
омўзиш имкон медињад, ки шахс на танњо дониш андузад ва
ихтисос бигирад, балки одамият омўзад, инсони асил шавад,
баодобу фарњанг бошад, аз љумла бо перояи хушсаводї, сухансанљї
ва суханофаринї ороиш ёбад.
266
Хуросон аст ин љо
Бозгашт ба хатти ниёгон, ки аз ганљинаи андўхтањои
фарњангии гузаштагон ба рўи мо чанд дари дигар мекушояд,
густариши рўзафзуни робитаи Тољикистон бо Эрону Афѓонистон,
ки имкон медињад аз њамзабонони худ сухани шево биёмўзем, дар
ин роњ басо муфид хоњад буд.
13
Пас аз инќилоби 1917, дар дањаи бисту сї бисёре аз халќњову
ќавмњои импиротурии собиќи Русия ба марњилаи нави худшиносии
миллї ќадам гузоштанд. Агарчи шароити сахти мустамлика ва
баъзе шиорњои инќилобии назарфиреб миллатњоро аз муборизаи
озодихоњї бозмедошт, ба њар њол ба вежа дар дањаи бист љунбиши
мардумї дар њама љумњурињо ва музофоти миллии шўравї ба вуљуд
омад. Инќилоб худшиносии халќњоро такон дод. Мубориза дар
роњи исботи мављудияти халќи тољик, талоши ин халќ барои њаќќи
таъйини сарнавишти хеш ва худмухторї, ки боиси ташаккули
худшиносии нави иљтимоъиву миллии ў гардид, як намуна аз
пайкори њамагонии халќњо дар кишвари шўравї буд.
Талоши њар халќ вежагињое дошт. Яке аз вежагињои муборизаи
озодиљўии миллии тољикони Осиёи Миёна ин буд, ки масъалаи
забону адабиёт ба муњимтарин љузъи он табдил ёфт. Масъалаи
забону адабиёт дар муборизаи баъзе халќњои дигар њам ањамият
пайдо карда буд. Масалан масъалаи ислоњи забон ва демократї
кардани он, ба вуљуд овардани шеърияти нав, мубориза барои
исботи ин, ки Алишери Навої њарчанд феодали калон ва амиру
вазир буд, яке аз бузургони љањони адаб аст ва монанди инњо дар
Ўзбекистон аз аввали инќилоб диќќатњоро ба худ љалб кард. Лекин
масъалаи забону адабиёт ва таърих ба он дараља, ки барои мардуми
тољик ањамият пайдо кард, барои њељ як халќи дигар ањамият пайдо
накарда буд. Масъалаи фарњангу таърих ва забону адабиёт,
267
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
масъалаи мероси адабї ва дирўзу имрўзи забони миллї барои
тољикони Осиёи Миёна масъалаи асосии таќдирсоз омад. Њалли ин
масъалањо комилан ранги иљтимоъиву сиёсї гирифта, дар масъалаи
њастиву нестии тољикон, дар муайян шудани сарнавишти онњо аз
муњимтарин омилњо буд. Пешвоёни мардуми тољик ба донишњои
илмї, ба таърих ва воќеъияти рўз такя оварда, роњњои гуногуни
њалли масъаларо як-як санљида, ба пирўзии фикри љўяндаву ёбанда
ќадам ба ќадам пояњои њастии миллатро устувор карданд.
Пурсише пеш меояд, ки чаро мањз масъалаи забону адабиёт
барои муайян шудани сарнавишти тољикон чунин ањамияти
фавќулъода пайдо кард?
Шубња нест, ки дар як марњилаи таърихии њассос барои њалли
таќдири миллат ањамияти фавќулъода пайдо кардани масъалаи
забону адабиёт тасодуфе набуд, балки сабабњои љиддї дошт. Ба
фањми мо сабаби асосї ин аст, ки њастии таърихии тољикон бештар
аз њама дар забону адабиёт ва фарњангу маънавият ифода ёфтааст.
Бешак чигунагии њастии њар шахсе ва њар миллате аз њама бештар
дар маънавият ифода мешавад, вале маънавият дар муайян шудани
њувияти фарњангии мардуми тољик аз аввал ањамияти људогона,
ањамияти умда дошт. Аз ин рў њељ љои шигифт нест, ки дар садаи 20,
њини зўроварии пантуркизм боз маънавият, забон ва адабиёт
балогардони тољикон шуд. Забони адабї ва адабиёти миллї, ки дар
тўли ќарнњо бо неруи бузурге мардуми тољикро муттањид мекард ва
бо иттињод, бо расидан ба маънавияти баланд умри халќро поянда
медошт, дар садаи бист њам барои дафъи њамлањо чун сипари
балогардон, чун силоњи бурро хидмат кард.
Бештар аз он ки дар њаќќи баъзе аз дигар халќњои наздику дур
бигўем, метавон гуфт, ки асоси њастии тољикон маънавият аст. Ба
ин сабаб забону адабиёт ва фарњанг дар садаи 20 аз умдатарин
омилњои растагории тољикон ва худшиносии миллии онњо гардид.
268
Хуросон аст ин љо
Чун дар замони бозсозї (перестройка) ва ошкоробаёнии
(гласностъ) Горбачов, дар охири дањаи њаштод дар њама
љумњурињои шўравї љунбиши миллї ќувват гирифт, дар
Тољикистон ин љунбиш боз аз мубориза дар роњи забони миллї
оѓоз ёфт. Боз масъалаи забон масъалаи асосии љомеа гардид.
Тољикистон пештар аз дигар љумњурињои шарќии шўравї барои
њуќуќи забони миллї, барои расмияти давлатї пайдо кардани он
талош сар кард. Метавон гуфт, ки соли 1988-1989 тамоми халќи
тољик дар ин талош иштирок намуд. Сарварони онваќтаи
Тољикистон мехостанд халќро ором кунанд ва шахси якуми кишвар
гуфт: «Масъалањои асосии љумњурї масъалаи озуќа, манзил ва
монанди инњост, на масъалаи забон!» ва масъалаи забон «ба
бозсозї муносибате надорад»
1
. Сарварон вазифаи рўзро танњо дар
моддиёту иќтисод, фаќат дар истењсолу истеъмол медиданд, аммо
халќ бо пофишории тамом масъалаи таъмини њуќуќи забони
миллиро низ масъалаи асосї ба шумор овард. То «Ќонуни забон»
ќабул ва форсии тољикї забони давлат эълон нашуд, халќ ором
нагирифт. Агарчи он солњо масъалаи озуќа, манзил ва ѓайра дар
њаќиќат масъалаи муњим буд, мардуми мо масъалаи забон ва
маънавиятро баробари он, њатто аз он муњимтар донистанд.
Зиёъиён ва њама мардуми тољик он гоњ дуруст фањмида буданд, ки
дар байни манфиатњои миллї кадоме ањамияти якумдараља дорад.
Онњо дар пеши иќтисоду сиёсат ба фарњангу маънавият бартарї
доданд, ки айни савоб буд. Мубориза дар роњи забони миллї,
фарњанг ва маънавият мардумро муттањид кард ва халќ гўё аз як
гиребон сар баровард. Дар ин маврид маромномаи болшавикон, ки
ба моддиёту иќтисодиёт ва сиёсат бартарї медоданд, фарњангро дар
навбати охир мегузоштанд ва аз маънавиёт ёде намекарданд, рахна
1
Ниг.: рўзномаи «Коммунист Таджикистана», 4 марти 1989;
инчунин муррољиат шавад ба: М. Шукуров. (М. Шакурї) Забони
мо њастии мост. - Душанбе, Маориф, 1991, сањ. 110-113.
269
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
дид. Њамин маром буд, ки дар љомеаи шўравї инсонро аз моњияти
аслї - аз моњияти маънавии он мањрум карда истода буд ва бинои
одамият ва ахлоќу одоб бо суръат хароб мешуд. Аз ин рў рахна
дидани он маслак рўйдоди муњимме буд, ки агар амиќтар равад,
ќодир буд љомеаро ба роњи нави инкишоф, ба роњи рушду камоли
маънавї барад.
Азбаски мубориза дар роњи забони миллї, муборизае, ки дар
майдони фарњангу маънавият оѓоз ёфта, теша ба решаи марому
маслаки шўравї мезад ва натиљањои муњим дода ба дигар
љумњурињои Осиёи Марказї намуна шуд, КГБ (созмони амнияти
шўравї) бар зидди Тољикистон иѓво ангехт ва пас аз шаш моњи
ќабули Ќонуни забон – дар моњи феврали соли 1990 бетартибињое
ташкил кард, ки боиси њалокати 25 нафар гардид.
Мутаассифона ќуввањои иљтимоъиву сиёсии Тољиќистон дар
оѓози дањаи навадум натавонистанд љомеаро бо равшангарї ба
пояи баландтари худшиносии милливу маънавї расонанд ва шуури
иљтимоъиро болотар баранд, то ки манфиатњои миллї аз тариќи
андеша ва љустуљўњои амиќрави илмї дарк шавад ва ба ин тарз
хатти њаракати баъдї муайян гардад. Неруњои сиёсї ва созмонњои
иљтимоъї љунбиши оммаро на ба сўи андешаи миллї ва њадафчўй,
балки ба сўи баланд кардани оташи хашму ѓазаб, ба сўи амали кўр-
кўрона ва харобкорї равон намуданд. На љавњари маънавии
њамабину созанда, балки хашми кўри њамасўзро фаъол карданд.
Ќуввањои беруна оташи ситезаро доман заданд ва дар натиља љанги
бародаркушї оѓоз ёфт.
Дар сиришти инсон неку бад баробар нишастааст, аз љумла
љанбаи бунёдгарї ва харобкорї баробар вуљуд дорад. Њаёти
њаќиќии инсон аз фаъол шудани неруи бунёдкор, ки дар нињодаш
њаст аз боло гирифтани он оѓоз меёбад. Хусусан масъалаи ин, ки
марњилањои муњимми таърих сарнавиштсоз хоњанд омад ё
сарнавиштшикан, дар бисёр мавридњо комилан вобаста ба он аст,
270
Хуросон аст ин љо
ки оммаи халќ ба кадом сў рањнамої хоњад дид ва кадоме аз
неруњои вай бештар ба љунбиш омада, бартарї хоњанд ёфт.
Сарнавишти миллат вобаста ба он хоњад буд, ки мабдаъи эљодкор
ба чи андоза фаъол шуда, оммаро ба бунёдкорї ва таърихсозї
сафарбар хоњад кард. Дар ин маврид дар дили инсон то њадди
имкон хомўш кардани њиссиёти паст, њиссиёте, ки кўрдилї, аз љумла
шўридагї ва майли вайронкорї меорад, зиёда зарур аст. Дар ин
ваќт дар дили одамизод, дар дили оммаи мардум њиссиёти баланди
инсонї бедор карда ва одамиятро зўр бахшида, нияти эљодкориву
созандагї илњом додан лозим аст, то ки миллат битавонад зиндагии
нави худро бо дасти худ барпо кунад.
Аз инќилоби Русияи соли 1917 маълум шуда буд ва аз воќиањои
пурдањшати Тољикистони солњои 1990-1993 боз як бор бовар њосил
гардид, ки агар оммаи зањматкашони азиятдида ва гуруснаву
аламзада бо равшангарї ва маърифатомўзї ба сўи халосї аз бўњрон
рањнамої набинанд, агар андешаи инсонї ва неруи эљодкории онњо
ба љунбиш оварда ва барои бунёдгарї сафарбар нагардад, баръакс
агар ќуввањое ёфт шавад, ки онњоро ба шўр оварда, хашмолуд ба по
хезонад ва ба кўча барорад, он гоњ ба сари халќу кишвар фољиањо
хоњад омад, зеро якрўза фитнаи авом бадтар аз яксола зулми
подшоњи золим аст.
Оре, дар давраи нави таърих агар имкон шавад, ки ќувваи
эљодкори мардум, неруи маънавии бунёдгару иттињодбахш
фаъолона амал оѓоз намояд, нашъу намои миллат муяссар хоњад
гардид. Чун моњияти аслии инсон дар маънавият зоњир мешавад ва
дар њастии мардуми тољик маънавият зуњуроти људогона дошта ва
дар тўли таърих таќдирсоз омада, баќои умри ўро таъмин карда
буд, дар марњилаи њозираи таърих низ неруи маънавї ва ба љунбиш
овардани он, ѓундоварии ќуввањои маънавии тозаи замонї ва ба
фаъолияти созандагї сафарбар кардани онњо омили асосї хоњад
271
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
буд, ки имкон хоњад дод тољикон зиндагонии нави мустаќилона
шурўъ кунанд.
Мутаассифона барномањои давлат ва созмонњои иљтимоъиву
сиёсї ягонагии омилњои асосии рушди љомеа - омили маънавї,
иќтисодї ва сиёсиро ба назар нагирифтаанд, зарурати амали
њамзамони ин омилњо ва бартарии љанбаи маънавиро њанўз
эътироф накардаанд, аз манфиатњои миллат, аз таъйини њадафњои
миллї ва идеалњои маънавї, аз тарњрезии консипсиюни рушди
миллии тољикон њанўз дуранд. Онњо фаќат аз паи вазифањои
фаврии рўз њастанду бас, аз мањдудияти эњтиёљоти яклањзаина сар
берун накардаанд. Аз созмони иљтимоъиву сиёсие, ки дар ѓами як
дањан нони мардум асту бас, чизе умед натавон кард, њатто њамон
як луќма нон њам чашм набояд дошт.
Агар халќи тољик њоло ба чунин давраи таърих расидааст, ки
як барномаи куллии эњёи миллї лозим дорад, мо бар инем, ки яке аз
нахустин бахшњои ин барнома бояд махсуси забони миллї бошад,
устувор кардани решањои забони форсии дарї, комилњуќуќии
иљтимоъии он дар љомеа, рушди њамаљонибаи онро таъмин намояд.
Нахуст лозим аст, ки ба саводи њаќиќї бирасем, бамаданият ва
бафарњанг бошем. Он гоњ умед пайдо мешавад, ки ба њадафњои
миллї роњ ёбем.
Эњёи миллї аз маънавият оѓоз меёбад, оѓози маънавияти олї аз
савод, аз забон аст. Њастии миллат бидуни забони миллї
тасаввурношуданист. Пас њалли муњимтарин масъалањои њастии
миллат дар давраи нави таърихї бояд аз забон сар шавад.
Такрор ба такрор бояд ёдрас оварем: њаргиз тасодуф нест, ки
дар дањаи бистуму сиюм, дар даврони ташаккули миллати тољик ва
нав шудани худшиносии миллии он масъалаи забон масъалаи асосї
шуда буд. Ин њам тасодуф нест, ки дар арафаи даврони истиќлоли
миллї, њамин ки нахустин нишонањои наздик расидани истиќлол
намудор омад, яъне дар охири дањаи њаштодум дар љомеаи тољикон
272