Шакури Мухаммадджон. Хуросон аст ин чо
Подождите немного. Документ загружается.
Хуросон аст ин љо
боз масъалаи забон масъалаи асосї шуд. Инњо тасодуф нест ва аз ин
сабаб рўй дод, ки масъалаи забон дар њастии миллат масъалаи
шумораи як аст. Аввало аз паи њалли масъалаи шумораи як бояд
шуд.
Забон шањсутуни бинои њастии миллат аст ва нахуст барои
устуворї ва бегазандии он бояд кўшид.
Устувор кардани решањои забони миллї, - таъмини
комилњуќуќии он дар љомеа, тараќќии њамаљонибаи имконоти
зотии он аз нахустин вазифањои давлат, балки вазифаи шумораи як
аст. Ин вазифа дар пеши њар як фарди миллат, њар як созмони
фарњангї ва иљтимоъиву сиёсї низ истодааст, вале пеш аз њама
вазифаи давлат ва маќомоти давлатист. Пештар аз њама инњо дар
њаќќи забон ва нашъу намои он бояд ѓамхорї кунанд, аз љумла
барои ин ки саводи ањли љомеа, фарњангу маънавияти мардум ба
пояи зарурї расад, замина фароњам оваранд. Дар шароити имрўз,
дар шароите, ки савияи саводи љомеа, фарњангу маънавият, ахлоќу
одоб ва одамият рўз то рўз пасттар меравад, он давлат давлати
демократї хоњад буд, ки дар њаќќи забони халќ ѓамхорї кардан,
барои рушди маънавият заминаи зарурї ба вуљуд оварданро
вазифаи якумдараља медонад. Вагарна давлат аз мояи демократї ва
халќиву миллї мањрум хоњад буд.
Чунонки солњои 1988-1989 мардуми мо масъалаи озуќаву
манзил ва масъалаи забонро бо назардошти баробарии ањамияти
онњо њал кард, ин дуро баробарањамият донист, њатто њаќќан
масъалаи маънавиро ба масъалаи моддиву иќтисодї бартарї дод,
имрўз њам наќшаву барномањои мо бо риояи таносуби воќеъии
масъалањои иќтисодї ва фарњангиву маънавї бояд сохта шаванд.
Масъалаи маънавиятро ба фардо гузорем, ду рўз аз фикри
маънавият дур шавем, ба њама корњо чунон бефарњангї роњ меёбад,
ки барои ислоњи он ќувваи зиёде сарф кардан лозим меояд.
273
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
Њамон рўзи 20 июли 1994, ки порлумони Тољикистон аз номи
забони мо аз таъбири «забони тољикї (форсї)» калимаи «форси»-ро
берун андохт, нисбат ба забони модарї боз як тасмими нораво
гирифт: њангоми баррасии матни лоињаи Ќонуни Асосии Љумњурии
Тољикистон истилоњотеро чун додгоњ додгустар, додситоп, раиси
љумњур рад карда, ба љои онњо вожањоеро аз ќабили суд, судя,
адвокат, прокурор ќабул намуданд. Он аъзоњои порлумон, ки
намояндаи халќ ном дошта, вале аз андешаи миллї орию барї
буданд, њељ мулоњиза накарданд, ки агар аз номи забони миллї
калимаи «форсї»-ро кўр кунем, агар аз дод, додхоњ додгоњ
додгустар ва ѓайра, аз чунин калимањои асили тољикї даст кашем,
ќисман аз асли худ даст хоњем кашид.
Наметавонам аз чунин эзоње худдорї кунам: калимаи дод ба
маънои ќонун ва адолат дар Авасто ба кор рафтааст, яъне се њазор
сол аст, ки дар забони мо вуљуд дорад. Онњое, ки дар айёми мо, дар
даврони истиќлоли миллї онро аз Ќонуни асосї, аз миёни
истилоњоти њуќуќї ва иљтимоъиву сиёсии он берун андохтанд,
хилофи таърихи се њазор сол рафтанд.
Он «вакилони халќ», ки мегуфтанд: «Я горжусь, что я –
таджик», аз бозе ки «Ќонуни забон» ќабул шуд, яъне аз соли 1989 то
1994 як бор дар порлумон дар бораи- забони халќи худ масъалае
муќокима накарданд, аз њоли забони миллї хабар нагирифтанд, аз
касе напурсиданд, ки чаро дар ин панљ сол аз 37 моддаи «Ќонуни
забон» њанўз як модда иљро нашудааст. Албатта ба сабаби
нооромињо ва љанги хонагї иљрои ин вазифа номумкин омад. Вале
наход њељ имкон набуд, ки лоаќал ду-се моддаи Ќонуни забонро ба
иљро расонем ё лоаќал иљрои онњоро шурўъ кунем? Албатта ин кор
хусусан имрўз дар замони бўњрони умумї душворињо бисёр дорад.
Лекин шояд бо маслињату машварат бартараф кардани баъзеи ин
душворињо имкон мепазируфт? Ва њоказо. Зарурати муњокимаи
чунин масъалањо дар порлумон боре ба гўшаи хотири
274
Хуросон аст ин љо
намояндагони халќ роњ наёфт, аммо манъи калимањои тољикї аз ёд
набаромад!
Порлумони мо аз нишони миллї як рамзи анъанавии
маънавии мо - сурати шерро берун андохта, ба љои он нињоли
пахтаро, ки њељ гоњ ба ќатори рамзњои маънавии мардуми мо дохил
нашуда буд ва аз моддиёт гирифта шудааст, дохил кард, яъне
моддиётро аз маънавият афзалтар донист.
Ин тарз бар зидди аломатњои миллияту маънавияти мардум
овоз додани аъзои порлумон дигар мисолњо њам дорад. Инњо њама
намунае аз миллиятзудої ва маънавиятпарњезист
1
.
Миллатњаросї, миллиятпарњезї ва маънавиятгурезї њама як
маъно доранд, аз њам дур нестанд. Њама аз инкори арзиши
фардияти инсон ва моњияти инсонии шахс сар задаанд. Њама дар
замони шўравї аз кўшишњои саркўбии миллатњо, аз саркўбии
њувиятљўї ва вежагии нотакрори њар шахсу њар љомеа, аз
моддигарої ва маънавиятбезорї ба њосил омада буданд ва мероси
он замонанд. Ин њам маълум аст, ки аксари мероси шўравї зоѓи
бадмур аст ва зањри он дер гоњ аз сиришти мо нахоњад рафт.
Миллиятњаросї ва маънавиятзидоии замони шўравї солњо аз
монеъањои асосии рушду камоли шахс ва љомеа буд. Ин њар ду
бартараф гардад, барои инкишофи забони миллї ва боло бурдани
сатњи фарњангиву маънавии љомеа роњ кушода хоњад шуд. Њоло роњ
баста аст. Гап дар ин нест, ки њоло љомеа барои пешбурди мактабу
маориф, забону адабиёт, фарњангу маънавият имконоти моддї кам
дорад. Гап дар ин аст, ки љомеа зарурати боло бурдани сатњи саводу
фарњангро дарк накардааст. Он њаќиќат њанўз дарк нашудааст, ки
забони миллї њоли табоњ дорад, дар ватани худ хору зор аст.
1
Дар ин бора ниг.: М. Ќаноат, М. Шукуров, Р. Амонов, Лоиќ ва
дигарон. Соњиби ин забон кист? «Чумњурият», 3 сентабри 1994.
275
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
Барои ин, ки забони миллї ва миллатро ба ин дараљаи хорї
расонидем, бўњрони умумї ва душворињои иќтисодиро узр овардан
- узри бадтар аз гуноњ хоњад буд. Њар чи њаст, аз пастии њиммати
худи мост. Хориву зорї дар замони шўравї сар шуда ба ављи аъло
расида буд. Бо фаро расидани истиќлол бояд њамияти миллї,
њамияти инсонї ба љунбиш биёяд, то ки худро аз њоли табоњ
бирањонем.
Сахтгирињои идеологияи миллатзудои шўравї марги њамият,
марги њиммати баланд буд, худшиносии милливу маънавиро кунд
кард. Лекин имрўз дар сари роњи истиќлол бояд бигўем:
Њиммат баланд дор, ки мардони рўзгор
Аз њиммати баланд ба љое расидаанд.
Оре, парчами њиммату њамияти инсонї ва миллиро бояд
баланд бардорем, то ба сарманзили маќсуди халќ бирасем.
Сарманзили маќсуди мо - сарманзили маданияти баланд ва
маънавияти олист. Роњи он аз забон, аз саводи њаќиќї сар мешавад.
Барои ин ки ин њаќиќат дарк шавад, аз ќайду банди пиндорњои
ботили пештара берун љањида, тозафикрї омўхта, ба сари андешаи
миллї омадан даркор аст.
Бозрасидан ба забони софу равону иќтидорманд, ба њамон
форсии дарї њаммаънои расидан ба як маънавияти олист, ки моро
њама умр сарбаланд дошт. Албатта он форсии дарии таърихї имрўз
хеле дигар шудааст ва маънавияти олї низ имрўз хеле маънии дигар
дорад. Аммо гузашта чароѓи роњи оянда аст. Аз заминаи таърихии
забону маънавияти худ нумўъ кунем, ба фарњанги имрўзу фардо
метавонем расид. То ба забону фарњанги худ нарасем, ба забону
фарњанги дигарон даст нахоњем ёфт. Ќонуни зиндагї њамин аст:
худшиносии милливу маънавї ба сўи шинохти дигарон мебарад ва
шинохти љањон боз ба сари шинохти хештан меорад. Худљуиву
276
Хуросон аст ин љо
худрасй он гоњ ба худогоњї ноил месозад, ки нигоњи шахс на танњо
ба худ, балки њамеша ба худ ва дигарон нигаронида шуда бошад,
њамеша аз худ ба муњит, аз муњит ба худ гузарад. Гоњ мумкин аст, ки
худљуї ё ин ки як марњилаи он аз мушоњидаи муњит ва њоли
атрофиён, аз намунаи дигарон оѓоз ёбад, вале њатман ба сари
хештан меояд, хештанро ба атроф мепайвандад ва аз шинохти
моњияти ин пайванд муроду маќсадњо њосил мегардад.
Аммо ба њар њол худшиносї аз шинохти худ сар мешавад ва
роњи фардову пасфардо аз дирўзу парирўз оѓоз ёфтааст. Пас зарур
аст, ки роњи таърихии даврони истиќлолро љиддан аз худ, аз дирўзу
парирўзи забон ва фарњанги худ оѓоз кунем ва машъали таърихи
забону маънавияти хешро баланд бардошта, роњи фардоро равшан
созем.
Оре, танњо худљўйи амиќрави маънавї миллатро ба
худшиносии инсонї, фарњангиву ахлоќї ва миллї метавонад
биёварад.
Як нишонаи хештаншиносї расидан ба ќадри забони худ,
донистани ќадри арзишњои маънавист. Азиздошти забони модарї
ва арзишњои маънавї аз сифатњои асосии худогоњии инсонї ва
миллист. Симои инсонии шахс ва њастии миллии ўро бидуни инњо
ба тасаввур наметавон овард. Ташаккули шахсияти инсон аз нахуст
бо кўшиши расидан ба саводи воќеъї, маданияти баланд, ахлоќу
одоби нек ва одамият њамроњ хоњад буд ва камолоти он дар
шароити имрўзаи љомеаи тољикон дарки зарурати инкишофи
забони миллї ва фарњангу маънавиятро низ фаро мегирад. Имрўз
зиёда зарур омадааст, ки боз ба чењраи инсонии хоси худ соњиб
шавем, ба асли худ баргардем, њар чиро, ки аз даст додем, боз пас
оварем, мутобиќи хотсњои садаи бисту як такмил дињем, шахси
имрўзї ва миллати имрўзї шавем.
Бале, мо мардуми тољик айбу нуќсони бисёр дорем. Дар
дидани айбу нуќсони худ мард бояд буд. Маќсад аз худљўиву
277
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
худрасї низ дидани айби худ ва ислоњи он аст. Худшиносї чунин
раванди амиќи зењнист, ки шахсро дар натиљаи маърифати хештан
ва оламу одам ба сари ислоњи њоли худ меорад, барои дидани
норасоињои худ ва ислоњи онњо омода месозад. Вагарна шинохти
хештан маъние намедошт. Аз љумла худогоњии миллї шинохти
њамаљонибаи хештан ба сифати фарде аз миллатест, яъне њам
шинохти арзиши инсонї ва миллии худ, њам фањми вазифањои
иљтимоъии худ дар пеши миллат аст, ки дар натиљаи донистани
таърињ фарњангу маънавияти халќи худ, аз љумла забони модарї
њосил мешавад ва на танњо сарбаландии миллї – ифтихор аз дирўзу
имрўзи миллати худ, балки адои хидмати миллат, яъне љањду љадал
барои пешрафти вай, барои њалли масъалањои миллї ва осон
шудани мушкилњои љомеа низ як љузъи мафњуми худогоњии
миллист.
Аз ин љост, ки донистани норасоињо ва айбу гуноњи худ,
эътирофи онњо ва аз паи ислоњи онњо шудан аз муњимтарин
шартњои пешрафт аст. Чунончи пасттабъиву камсаводї ва
тарљумазадагї аз камбудињои асосии мост, ки дар роњи пешрафти
фарњангии миллат ѓав андохтааст. Пас чигунагии ин нуќсонро бояд
бидонем, табиати онро биёмўзем, то бартараф кардани он муяссар
гардад. Пастии сатњи савод ва фарњанг аз дардњои нанговари
миллист, ки дармон кардани он дар пеши давлат вазифаи навбати
аввал буда, иљрои онро ба фардову пасфардо мавќуф гузоштан
мумкин нест. Боз њам бо вуљуди он ки вазъи иќтисодї кам имкон
медињад, бояд илоље ёфт, ки иљрои барномаи мактаби миллї ва
ислоњи маориф њар чи зудтар љиддан оѓоз ёбад. Масъалаи савод ва
фарњанг ба сифати яке аз масъалањои миллї дар пеши халќи тољик
дар њељ як давраи таърих бо љиддияти имрўза наистода буд. Имрўз
ин масъала ањамияти фавќулъода пайдо кардааст.
Дар оѓози ќарни бист ва пас аз инќилоби октабр ба фарњанги
замонї расидани миллат чун муњимтарин вазифае дар љомеа
278
Хуросон аст ин љо
матрањ мешуд. Љадидони маорифпарвар нахустин бор аз зарурати
боло бурдани сатњи савод ва фарњангу маънавият, ахлоќу одоб ва
одамият сухан сар карданд ва ќадамњои амалї пеш гузоштанд.
Онњо барномаи навсозии маорифпарваронаи љомеаро пеш
гузоштанд, ки мутаассифона иљро ношуда монд. Инќилоб доираи
масъалаи саводу фарњангро тангтар гирифта ва аз љанбаи маънавї
мањрум сохта ба чорчўбаи синфию табаќотї љой кардан хост ва ба
он бо чашми зоњирбинї ва сањлангорї нигоњ андохт. Маъракаи
«мањви бесаводї» асосан бо ёд гирифтани навишти номи худ поён
ёфт, «инќилоби маданї» низ бештар бо љорї кардани маданияти
зоњирї махдуд шуд, љомеаро ба сарњадди фарњанги баланди
маънавї нарасонид. Чунин «инќилоби маданї» аз он ниятњои
равшангарї, ки маорифпарварон доштанд, хеле дур буд. Шояд аз
њамин сабаби «ба маќсад норасиданњо» бошад, ки устод Айнї дар
дами марг ин мисраъњоро, ки аз мухаммаси худаш бар ѓазали
Њофиз аст, гирён-гирён ба лаб оварда буд.
1
Мурд Айнї, дарди ў бинњуфта монд,
Толеъи носозгораш хуфта монд,
Ѓунчаи уммедњо нашкуфта монд,
Рози Њофиз баъд аз ин ногуфта монд,
Эй дареѓ, аз роздорон ёд бод!
Имрўз зарур аст, ки он «дарди бинњуфта» ошкор ва он «толеъи
носозгори хуфта» бедор шавад, он вазифањои бузурги иљтимоъї, ки
иљро нашуда ё нопурра иљро шуда буданд, ба иљро расанд.
Бунёдкории даврони истиќлол бояд аз ислоњи љиддии мактабу
1
Дар ин бора ниг.: М. Шукуров. (М. Шакурї) Пайванди
замонњо ва халќњо. - Душанбе, «Ирфон», 1982, сањ. 22.
279
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
маориф, аз баланд бурдани сатњи саводу забондонї, фарњангу
маънавият, ахлоќу одоб ва одамият оѓоз ёбад.
Миллати тољик ба захирањои нопайдоканори забон, адабиёту
њунар ва таърихи худ бояд даст биёбад, то ки аз дидгоњи
хештаншиносї дар миёни миллатњои гуногуни гирду атроф, дар
хонадони бузурги халќњо љойгоње басазо дошта бошад.
Бузургтарин падидњои дањои миллат - аз Зардушту Авесто то
Исмоъили Сомонї, аз Рўдакиву Фирдавсї ва Ибни Сино то
Саъдиву Њофиз, Ањмади Дониш ва Садриддини Айнї роњро
равшан медоранд, ба мо роњи сафед мехоњанд.
280
Хуросон аст ин љо
ЊУВИЯТИ ФАРЊАНГЇ ВА ЉАЊОНГАРОЇ
«Љањонгарої» дар ин навиштаи мо муродифи «љањонї шудан»
-глобализм аст. Глобализм ва глобализатсия (глобализейшн)-ро ба
форсї љањонї шудан ва љахонисозї гуфтаанд. Дар Тољикистон
онњоро љањонишавї ва љањоникунонї меноманд. Бисёре аз ањли кор
чи аз муодили форсї ва чи аз муодили тољикии истилоњоти
глобализм ва глобализейшн розї нестанд. Ба пиндори банда, дар
њаќиќат истилоњоти ёдшуда ѓайр аз вожаи «љањонисозї», агарчи
маъноро то андозае дуруст ифода мекунанд, шакли истилоњї
надоранд ва шоистаи он нестанд, ки онњоро истилоњ ќарор
бидињем.
Ду рўзи 26-27 моњи апрели соли 2006 дар Маркази тањќиќоти
стратегии Тољикистон як конфаронси байналмилалї ба мавзўъи
«Љањонишудан ва мушкилоти њифзи фарњанги миллї» баргузор
шуд (њатто «љањонї шудан»-ро якљоя навиштаанд)
1
. Дар поёни ин
конфаронс бо ташаббуси љаноби оќои муњандис Алии Кофї, ки
намояндагї аз Фарњангистони забону адаби форсї ва Маркази
нашри донишгоњї (Љумњурии Исломии Эрон) дошт, масъалаи
баробари форсии «глобализм» ва «глобализейшн» ба тафсил
баррасї шуд. Оќибат ба ин ќарор омаданд, ки ба форсї (ва тољикї)
глобализм љањонгарої ва глобализейшн љањонисозї гуфта шавад.
Банда, ки он љо њозир будам, низ бисёр кўшидам, ки ба забони
форсї ва тољикї њамин ду истилоњ, ки тавон гуфт, матлабро дуруст
1
Ниг.: Љањонишудан ва мушкилоти њифзи фарњангї миллї. Маљмуаи
маќолоти конф. байналмилалї. – Душанбе, 2006.
281
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
ифода мекунад ва шаклан шоистаи истилоњ шудан аст, ќабул
шавад. Мо намедонем, ки устодони Фарњангистони забону адаби
форсї истилоњоти «љањонгарої» ва «љањонисозї»-ро ба тасвиб
хоњанд расонд ё не, ба њар њол баски њоло аз ин бењтар чизе дар даст
надорем, њамин истилоњоти «љањонгарої» ва «љањонисозї»-ро ба
кор гирифтем.
1
Мехоњам масъалаи љањонгарої ва љањонисозї дар љомиаи
тољикони Варорўдро аз ёдоварии он нуќтањо, ки дар китоби банда
«Хуросон аст ин љо» баррасї шуда буд, оѓоз намоям.
Агар он фикру андешањоро, ки дар шинохти њувияти фарњангї
пуртаъсир будаанд, дар асоси як андешаи умумї як љо овардан
хоњем, аз мафњумњое чун «забон» ва «адабиёт», «саргањи ориёї» ва
«тамаддуни исломї», «давлати Сомониён», «бошишгоњи таърихї
ва фазои фарњангии миллат», «фарњанги шањрї» ва «тафаккури
китобї» бояд сухан оѓоз кунем. Њамин мафњумњо маънои њастии
таърихии тољиконро баён мекунанд. Лозим аст бикўшем, ки
тасаввуроти куњанро бо истилоњоти навин зинда бисозем ва гўшрас
биёварем, ки Хуросони бузург, аз љумла Фарорўд дар тамоми
Эронзамин ба унвони як воњиди љуѓрофиёии таърихї бартарии
вежаи фарњангї дошт. Хуросон аз ањди бостон дар љањони
форсигўён конуни эроният ва зодгоњи фарњанги эронї ба шумор
рафтааст ва шираи маънавии фарњанги эронї аз Хуросон будааст.
Таърих аз «даврони мењвар», аз бедории рўњ оѓоз ёфтааст ва
Хуросон мењани аслии маънавияти ориёиёни эронї будааст. Чењраи
кунунии Хуросон ба унвони як ягонагии забонї ва фарњангї дар
ањди Сомониён, дар замоне ки адабиёти бузурге ба форсии дарї
ќомат рост кард, шакл гирифта буд. Агарчи пас аз сарнагун шудани
давлати Сомониён Хуросон аз љињати сиёсї байни давлатњои
282