Шакури Мухаммадджон. Хуросон аст ин чо
Подождите немного. Документ загружается.
Хуросон аст ин љо
гуногун таќсим буд, хувияти фарњангии худро то њол нигоњ
доштааст. Тољикистони имрўз ва фарњанги он бахше аз њамин
ягонагии хуросонист.
Давлати оли Сомон «гузаштаи фарњангии» мост, аммо
намунае барои таъйини њудуди давлати кунунї ё шеваи давлатдорї
нест. Барои муайян кардани моњияти давлати миллии имрўзї ва
дарунмояи маънавии он аз давлати Сомониён намуна метавон
гирифт. Мењани таърихии тољикон ба гуфти академик Нўъмон
Неъматов «Тољикистони таърихї» хеле бузург буд, аммо имрўза
давлати соњибистиќлоли тољикон дар як гўшаи дурафтодаи ватани
таърихии худ моњияти маънавї ва миллии давлати бузурги
Сомониро умри дубора мебахшад.
Шинохти ягонагии хуросонї, шинохти асли эронии худ барои
тољикњо ањамияти вежа пайдо кардааст. Устод Айнї бо назарияи
таърихи фарњанги тољикон ва академик Бобољон Ѓафуров бо
назарияи таърихи иљтимоъии ин миллат, муњаќќиќњои дигар низ бо
корбурди усул (принсип)и фарњангї ва суханшинохтї (филологї)и
пажўњиш ва шевањои дигар њувияти забонї ва таърихии мардуми
тољикро бо суннатњои умумии эронї пайвастанд, риштањои
пайванди эрониёни шарќї ва эрониёни ѓарбиро пурзўртар карданд.
Номвожаи «тољик» њаммаънои вожаи «хуросонї» мебошад ва њар
ду њам ба мафњуми эроният гунљоиш дорад. Дар садаи бист бисёр
кўшиш ба кор рафт, ки «тољикият»-ро аз «эроният» људо бикунанд
ва људо бидоранд, забони тољикиро зидди форсии Эрону
Афѓонистон бигузоранд. Имрўз мо оќибатњои ин људоиандозиро
паси сар мекунем. Эронпайвандї - пайвастан ба љањони эронї аз
муњимтарин омилњое хоњад буд, ки баќои умри тољикони
Фарорўдро таъмин хоњанд кард, вале мо, тољикон дар ин
њампайвандї бояд чењраи хоси худро нигоњ бидорем. Фаромўш
накунем, ки форсии хуросонї, тољикии фарорўдї натанњо забони
тавоно ва зебои ањли Бухорову Балх, балки забони Самарќанду
283
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
Хуљанду Истаравшан, Масчоњу Фалѓару Рашт, Хатлону Бадахшон
низ дар љањони эронї намуна ба шумор меояд. Сухансанљони
Тењрон њамеша аз форсии Хуросони Эрон намуна гирифтаанд ва
имрўз чашми диќќат ба форсии тољикии Фарорўд дўхтаанд
(чунончи пажўњишгоњи доктор Алии Равоќї бо тањќиќи форсии
фарорўдї машѓул аст). Мо аслияти сухани зиндаи Рўдакиву
Фирдавсї, Ибни Синову Беруниву Байњаќиро ба њама љањони
эронї дастовез меоварем.
Мо, тољикон ба сўйи эронпайвандии навини имрўза бо чењраи
хоси хуросонї ва фарорўдии худ роњ пеш гирифтаем ва ба
чањонпайвандї бо вежагињои њамагонии эронии худ (ки вежагињои
тољикиро низ фаро гирифтааст) равон њастем. Мо ба љањонгарої,
ба ин сафари таърихї аз шоњроњи эронпайвандї мегузарем.
Чунонки устод Айнї бо рисолањои илмии худ ба субут
расонид, эронпайвандї расидан ба асли худ, ба оѓозгоњњои
маънавии худ аст.
1
Чунин худљўиву худёбї, чунин хештаншиносии
таърихї ва фарњангї рањнамои мо дар сафари љањонгарої низ
хоњад буд. Барои пайвастан ба тамаддуни Ѓарб аз њамин дидгоњ роњ
мељўем ва аз њамин роњ бояд ба боргоњи фарњанги маънавии Ѓарб
бирасем ва дар бикўбем.
2
Љањонгарої - љањонї шудан низ имрўз фармудаи таърих аст, ки
бояд иљро бикунем.
Мо бояд бо Шарќу Ѓарб бипайвандем, бо ањли љањон бошем,
бо омўхтани таљрибаи таърихии халќњои љањон барои худ роњи
тараќќї њамвор бикунем.
1
Дар ин бора мурољиат шавад ба рисолаи банда: «Адабиётпажўњии
Садриддини Айнї ва худшиносии миллии тољикони Фарорўд» дар
китоби банда: «Равшангари бузург». – Душанбе: «Адиб», 2006.
284
Хуросон аст ин љо
Тољикон љањонгароии таърихї доранд. Таърихи мардуми
тољик бо таърихи миллатњои наздику дур пайваста ва омехтааст. Аз
ањди бостон фарњанги эронитаборон бо Њинд, Юнон ва ѓайра
вобастагї доштааст. Робитањои фарњангии байналмилалї, ба вежа
дар замони Сомониён ривољ ёфт. Эњёи маънавї - миллии даврони
Сомонї алоќаманд бо њама љањони исломї, бо љањоне фарохтар аз
он, аз љумла бо Њинду Юнон буд. Пас аз он њам, агарчи тасаллути
туркону муѓулон гоњ-гоње халќи тољикро аз љањони мутамаддин
људо мекард, фарњанги мо аз файзи робитањои байналмилалї
бебањра намондааст. Аз охирњои ќарни нуздањ мардуми тољик бо
фарњанги русї ва ба воситаи он бо тамаддуни Ѓарб алоќа барќарор
карданд.
Зистгоњи мардуми тољик дар пайвандгоњи роњњои бузурги
таърихи Шарќу Ѓарб воќеъ буд ва аз ин рў, њастии таърихии
мардуми тољик аз нахуст дар њолати њамбастагї бо тамаддунњои
гуногун шакл гирифтааст, аз муњимтарин дастовезњои фарњангии
он тамаддунњо тўша бардоштааст.
Имрўз лозим омадааст, ки пайванди мо бо халќњои љањон нав
шавад, ба куллї сифати тоза пайдо бикунад. Љањонгароии кунунї,
глобализм ва глобализатсия - ин мафњумњое, ки аз дањаи њаштоду
навади садаи бист пайдо шуд, нисбат ба робитањои байналмилалии
пештара тамоман маънои дигар дорад, муносибатњои нави
фарњангї, иќтисодї, сиёсиро ифода мекунад. Бо вуљуди ин набояд
аз ёд бибарем, ки ба њар њол, мо дар ин роњ навкор нестем. Мо
таљрибаи таърихии бузурге дорем ва дар њар ќадами љањонгарої он
таљрибаро бояд ба ёд оварем ва ба кор бигирем.
Яке аз муњимтарин нуктањо дар таљрибаи таърихии мардуми
мо ин аст, ки муносибати мо ба мардумони кишварњои дигар
воситае дар роњи худтакмилии маънавии мо буд, барои пешрафти
фарњангии мо хидмат мекард, имкон медод, ки худро бењтар
бишиносем.
285
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
Ба фањми банда, имрўз низ љањонгарої, пеш аз њама, навъе аз
худшиносии миллист, шинохти хештан дар миёни мардуми љањон,
дар муќоиса бо халќњои дигар аст. Онњое, ки гумон мекунанд имрўз
љањонгарої шинохти халќњои дигар, кашфи асрори тамаддунњои
ношинохтаест, ба фикри банда, сањв мекунанд. Албатта, бояд
дигаронро бишносем, то њар кори нек, ки онхо метавонанд, мо низ
битавонем. Лекин асли маќсад на бегонашиносист, балки шинохти
дигарон барои расидан ба шинохти хештан аст. Маќсади аслї
њамон аст, ки Суќроти њаким дар Юнони бостон гуфта буд: Худро
бишинос! Фалсафаи исломї моњияти маънавии мафњуми
худшиносиро хеле амиќ бурд ва дар фалсафаи ирфон худшиносї ва
худошиносї њамбаста омад ва гуфтанд: Хеш бишнос, то Худои хеш
бишносї. Азбаски Худованд инсонро ба сурату сирати худ
офаридааст, шинохти нафс оќибат ба шинохти зоти Худованд
меоварад. Огоњї аз худ воситае барои покї аз гуноњњо, воситае
барои бартарафии норасоињои ахлоќу одоби худ, воситае барои
расидан ба Њаќ аст. Дар роњи њаќљўи, ба вежа дар садаи бисту як
љанбаи маънавї - иљтимоъии худшиносї, аз љумла худшиносии
миллї, худшиносии таърихї, фарњангї, фалсафї ва ѓайра барои њар
фарди љомиа ва тамоми халќ њар чи бештар зарурат пайдо кард.
Барои ин ки ба хештаншиносї бирасем, аз љумла лозим меояд, ки
нигоњи худ гоњ аз худ ба дигарон бигзаронем ва боз аз дигарон ба
худ биёварем, то худро бо дигарон муќоиса бикунем ва бо ин
муќоиса тавоної ва нотавонии хеш бидонем. Даст ёфтан ба
фарњанги бегона боиси он мегардад, ки њувияти фарњангии худро
бењтар бифањмем, монандии худ ба дигарон, фарќи худ аз
дигаронро бењтар бидонем, љињатњои мусбату манфии таљрибаи
таърихии худро амиќтар дарк бикунем, тарзњои навини истифода аз
таљрибаи таърихии худро кашф бикунем. Чашмандози таърихии мо
бо худшиносии миллии муќоисавї пањнои љањонро фаро мегирад.
286
Хуросон аст ин љо
Љањонгарої як навъи худтакмилии таърихии миллат мувофиќи
замон аст.
Ин гуна хештаншиносї омили муњиме барои он хоњад буд, ки
сатњи фарњанги миллиро тибќи хостњои тозаи замони кунунї боло
бибарем, то ки ќобили таъсирпазирї аз тамаддунњои тавонои
имрўзї бошад. Фарњанги иљтимоъиву сиёсии миллат, фарњанги
иќтисодї, њуќуќї, мардумсолорї ва ѓайра, фарњанги маънавї бояд
ба сатњи баланди љањонї бошад. Љањонпайвандї бо тараќќии
имрўзии фарњанги миллї ба даст меояд. Фаќат бо савияи баланди
фарњанги миллї ба сатњи имрўзаи фарњанги љањон метавон расид.
Сатњи фарњанги миллиро боло бояд бурд, то ба сатњи љањонї
бирасем. Сатњи љањонї дар навбати худ фарњанги миллиро
баландтар мебарад.
Миллат бояд худро баробари халќњои пешрафтаи љањон
бубинад. Эњсоси баробарї бо љањон, бар тавоноии миллат
меафзояд, решањои њастии таърихии ўро устувор мекунад.
3
Ба ин тариќ, љањонгарої, ба фањми мо, бахше аз љидду љањди
миллат дар роњи худшиносї ва худтакмилии маънавист. Яъне, пеш
аз њама мафњуми маънавист, ки бисёре аз љанбањои моддигароиро
ба худ тобеъ мекунад. Ин таъкид аз он сабаб зарур аст, ки дар Ѓарб
аз љањонгарої ва љањонисозї бештар љихатњои моддиятписандиро
ба назар доранд, фаќат иќтисоди бозорї, танњо истењсолу истеъмол,
пулљўиву пулёбї, ба моддиёт тобеъ кардани фарњанги миллиро
хоњонанд. Мо ин маънидоди ѓарбии љањонгароиро бояд бо њама
љузъиёташ бидонем, то ки моњияти маънавии љањонгароиро дар њеч
марњалае фаромўш накунем.
ЮНЕСКО соли 1951 дар пойтахти Њиндустони тозаистиќлол
як њамоиши илмї баргузор кард, ки мавзўъаш «Назарияи инсон ва
287
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
масъалањои омўзиш дар Шарку Ѓарб» буд. Яке аз шахсиятњои сиёсї
ва файласуфони машњури Њинд Мавлоно Абулкаломи Озод дар
суханронии ифтитоњї аз баъзе назарияњои асосии Шарќу Ѓарб дар
масъалаи консипсиюни инсон ёдовар шуд ва таъкид кард, ки аз
ањди бостон дар Машриќзамин инсонро мављуди маънавї
донистаанд. Дар Шарќ фалсафаи вањдати вуљуд ривољ ёфта буд, ки
дар шахсияти инсон таљаллии зоти Худовандро дидаанд. Дар
фалсафаи Ведонтои Њинд ва тасаввуфи љањони ислом инсонро
зуњургоњи олии њастии Худованд ба шумор овардаанд. Дар динњои
мардуми Ховар инсон љойгоње воло дорад. Дар Таврот гуфтаанд,
ки Худованд инсонро ба сурату сирати худ офарид. Аммо дар
Ќуръони карим бузургдошти инсон зиёдтар аз ин омадааст, ки
инсон халифатуллоњ - љонишини Худованд.дар рўйи замин аст. Ба
ин тарз моњияти маънавии инсон дар дину мазњаб ва фалсафаи
Шарќ масъалаи асосист ва инсонро маќоме додааст, ки дар љањони
њастї аз ин болотар пояе наметавонад буд.
Абулкаломи Озод пайдоиши назарияи инсонро дар Ѓарб аз
таъсири фалсафаи Арасту донистааст ва аќида изњор кардааст, ки
чун Арасту инсонро бештар мављуди моддї мешуморад ва њайвони
оќил номида буд, дар њама љањонбинии фалсафї ва андешаи илмии
љањони Маѓрибзамин моњияти инсон бештар ба моддият алоќа
пайдо карда, дар садаи XIX Дарвин пайдоиши инсонро аз маймун
донист ва дар омўзањои Маркс чунин омад, ки њастї шуурро
муайян мекунад.
Назарияи маънавиятгароии Шарќ ва моддиятгароии Ѓарб, ки
Абулкаломи Озод баён кард, ба хусус бахши дувуми он -
моддиятгароии Ѓарб дар њамоиши Дењлї ва пас аз он ба интиќод
дучор омад ва эродњое ба миён овард. Бисёре аз донишмандони
Ѓарб бар инанд, ки асли маънавии инсон дар андешаи фалсафии
Ѓарб низ инкор нашудааст.
288
Хуросон аст ин љо
Бар ин, ки рушди маънавии миллатњои Ѓарб дастовардњои
бузурге дорад, шак нест. Абармардони андешапардози илму
фарњанг, адабиёту њунар дар кишварњои Маѓрибзамин дар њама
асру замон, аз ќадим то ба имрўз муваффаќиятњое доштаанд, ки
нерўйи бузурги одамизодро ба намоиш меоварад ва бештарини
онњо асли маънавии инсонро ќоил будаанд ва моро бар ин
медоранд, ки низ онро иќрор биёварем. Вале ба њар њол, агар
тамаддунњои Шарќ поя бар фарњанги маънавї дорад, тамаддунњои
Ѓарб бештар ба моддиятгарої асос ёфтаанд.
Падидањои моддиятгарої ва маънавиятгурезї дар кишварњои
Маѓрибзамин зиёд аст. Гоњ моддиятписандї ба тарзњои ѓайри
чашмдошт зоњир мегардад. Чунончи медонем, ки тибби Ибни Сино
дар Ѓарб чанд сад сол ба кор гирифта шуд ва чун чопгарї оѓоз ёфт,
«Ал-Ќонун» яке аз нахустин китобњое пас аз Инљил буд, ки дар
садаи XV дар Италия ба забони лотин ба табъ расид ва то садаи
XVII дар донишгоњњои Аврупо китоби дарсї буд. Аммо пас аз ин,
аврупоиён аз тибби Ибни Сино рў гардониданд, назарияи мизољро
рад карданд ва худ тибби тоза эљод намуданд. Пизишк ва
пажўњишгари тољик профессор Файзуллоњ Саъидов дар бораи ин,
ки он тибби нави ѓарбиён чї хусусияте дорад, гуфтааст:
«Маълум аст, ки тибби Ѓарб дар асоси назарияи механикии
сохтори олам тарњрезї шудааст ва ба равандњои физиологии
патологияи бадан аз бинишгоњи физикаи механикї бањо медињад ва
маънидод мекунад. Назарияи механикї одамро њамчун як мошин
медонад, ки њангоми беморї ќисмњои корношоями ўро ташхису
барќарор ва ё иваз намудан мумкин аст».
1
Бешак, њатто ба тиббу табобат аз дидгоњи назарияи механикї
нигаристан аз њамон моддигарої сар задааст. Аз њама њасти бештар
1
Ф. Саъидов. Рамзњои тамаддуни ориёї. – Душанбе: «Деваштич», 2003, с.
12.
289
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
ба падидањои зоњирї чашм медўзанд, аксаран тараќќиро аз дигар
кардани шакли зоњирї ва ба вуљуд овардани шаклњои маснўъї ва
ѓайритабиъї иборат медонанд ва ин шаклњои тоза гоњ ба куллї
хилофи моњияти аслии чизњо ва рўйдодњо буда, моњияти онњоро
хароб мекунанд. Дар дармонљўї ва дорусозї рў гардонидан аз
табиати љонпарвар ва такя ба моддањои сунъии кимиёї аз њамин
љост.
Чанд сад сол аст моддигарої Ѓарбро ба маънавиятзидої
овардааст. Рушди љомиа кам-кам ба роње даромад, ки эътиќоди
динї суст гардида, љойгоњи дин дар љомиа, аз љумла дар зисти
иљтимоъиву сиёсї хеле кам шуд ва имрўз дар њаёти мардумони
Аврупову Амрико дин наќше ночиз дорад. Пастравии шуури динї
яке аз омилњои асосист, ки дар Ѓарб фасоди ахлоќро рўз то рўз
афзоиш медињад. Зиёда аз ин, мањз дар кишварњои Ѓарб омўзањои
фалсафии бединї басе доман густурда, оќибат кор ба љое расид, ки
дар Иттињоди Шўравї бединии давлатї ба миён омад ва
мазњабситезии љангљўро ба дараљаи сиёсати давлат бардошт.
Пўшида нест, ки он бадкешї ва бадмазњабї одамиятсўз омад.
Мањрумият аз чењраи инсонї дар ањди шўравї ва ба хусус, пас аз
пошхўрди импиротурии шўравї ба шаклњои дањшатангез намоён
шудан гирифт.
Яке аз пайовардњои пурвањшати моддиятписандї ин буд, ки
нафси омира ва баднафсї њирси беандозаи љањонгириро ќувват
дода, ба як омили сиёсии љањонї табдил дод. Хиради инсон дар
Ѓарб гирифтори чанголи љањонхурон омада, маљбур шуд ба
хидмати вањшонияти љањонхўрї бикўшад. Чанд сад сол шуд, ки
маънавият дар асорати нафси бад аст, илму дониш барои такмили
асбоби љанг, ба ќасди љони ањли башар ба такопў афтодааст.
Чандин насли ѓарбиён туфангу мусалсал, тўпу танк, киштиву
њавопаймои љангї мебароранд, то кашфи бомбаи атомї ва силоњи
биологї расиданд. Илму фан дар Ѓарб моњиятан на ба хидмати
290
Хуросон аст ин љо
инсон, балки ба ќасди љони ў кўшову пўё шуд. Маънавият мутеъи
вањшоният аст.
Дар њудуди садаи XX ва XXI дар љањон моњиятан на шаш навъ
тамаддун, ки дар дастабандии Арнолд Тойнбї мебинем, балки
танњо ду тамаддун вуљуд дорад, ки тамаддуни Ѓарб ва тамаддуни
Шарќ аст. Ин њам бояд фаромўш нашавад, ки ањли тамаддуни Ѓарб
танњо худро мутамаддин медонанд, танњо Ѓарбро љањони
мутамаддин мехонанд, дигаронро аз доираи тамаддун берун
мегузоранд. Ва ин бањонаест барои њамла ба кишварњои Шарќ, ки
гўё мардуми Шарќро демократия меоваранд. Имрўз Амрико
љаллодест, ки бар сари халќњо теѓ бардоштааст.
Андешапардозони Шарќ, аз љумла Шарќи ислом сирру асрори
Ѓарбро хуб фањмидаанд ва фош кардаанд. Аз љумла, Халлилуллоњи
Халилї мегўяд:
Ѓарб дар оѓози як девонагист,
Ў зи худ дар њолати бегонагист.
Моддиёташ карда чандон поймол,
К-ў намеёбад ба худ дидан маљол...
Баъд аз ин мушкил, к-аз ин хуррамзамин
Бўйи Лайлое расад ишќофарин,
Дар ќиболи гавњари арзони њусн,
Пайкари бепардаи урёни њусн
Дардманди ошиќе пайдо шавад,
Дарди оње аз диле боло шавад...
Имрўз дар Тољикистон касоне њастанд, ки љилои назарфиреби
пешрафтњои илмиву фаннї ва иќтисодии Ѓарб чашми эшонро
бурдааст ва миллати худро дар пеши он тараќќї ољизу нотавон
мебинанд. Дар натиља як навъ дилмондагї аз фарњанги миллї ва
норозигї аз миллати худ, як навъ миллатнописандї пайдо шудааст.
291
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
Ин рўњия пайомаде аз маънавиятситезињои садаи бист аст, ки
худшиносии фарњангї ва худогоњии мардуми тољикро халалдор
кард. Ва њол он ки мо тољикон бояд фахр бикунем, ки аљдоди мо
тамаддуни бузурге, ки бунёди он бар фарњанги волои маънавї буд,
ба вуљуд овардаанд, аз моддигароии вањшатбор дур будаанд. Дар
он овон, ки ѓарбиён дар андешаи такмили силоњи љанг буданд, мо
мардуми Шарќ дар ин кўшиш будем, ки инсонро ба камоли
маънавї бирасонем, инсонияти инсонро такмил бидињем. Ѓарб аз
паи мошинсозї буд, Шарќ дар андешаи инсонсозї. Фарќи миёни
Шарќу Ѓарб њамин ќадар аст.
Мо имрўз бештар имкон дорем, ки аз оѓози даврони истиќлол
ба роњи маънавиятпарварии суннатї ба устуворї ќадам бизанем. Ва
чун наздик шудан ба тамаддуни Ѓарб лозим омадааст, ин корро
бояд ба сарбаландие, ки аз маънавиятпарварии таърихї њосил
шудааст, анљом бидињем, то гирифтори моддиятпарастї нашавем.
Абулкаломи Озод дар њамон њамоиши Дењлї аз зарурати як
кардани назари Ѓарб ва Шарќ, аз зарурати ба њам пайвастани
фалсафаи шарќии рисолати инсон ва назарияи пешрафтии Ѓарб
сухан пеш овард ва таъкид кард, ки маънавиятљўии Шарќ ва
моддиятгароии Ѓарбро ба њам овардан даркор аст, то аз риояи
таносуби ин њарду як сифати тоза ба миён биёяд. Дигарон низ
чунин аќида изњор кардаанд.
Чунин гузориши масъала аз он љињат ба ѓоят љолиб аст, ки њам
моњияти маънавии инсон таъкид мешавад ва њам ањамияти
моддиёту иќтисод эътироф мегардад, ќобилияти бењадди одамизод
дар илму амал ба назари эътибор гирифта мешавад. Бартарии
маънавї мўњтољи пойгоњи моддист. Моро зарур аст, ки ба
бозёфтњои илму фан ва фанноварии Ѓарб даст биёбем. Бунёди
назарияи рушди миллии тољикон бояд бар моњияти маънавии
инсон бошад ва зарурати аз худ кардани дастовардњои тамаддуни
Ѓарб, зарурати љањонгароиро низ ба назар бигирад.
292