Шакури Мухаммадджон. Хуросон аст ин чо
Подождите немного. Документ загружается.
Хуросон аст ин љо
4
Агарчи маќсади аслї аз хештаншиносї дигаршиносї нест,
чунон ки дидем, ба њар њол дигаршиносиро низ дар бар мегирад. Ба
ин маънї метавон гуфт, љањонгарої аз љањоншиносї оѓоз меёбад.
Љањоншиносї, љањонозмої чашми ибрат дўхтан ба њоли љањону
љањониён, чунон ки гуфта шуд, шинохти њувияти фарњангии худ дар
партави тамаддунњои дигар аст. Ин як тарафи масъала аст. Пањлўи
дигари масъала ин аст, ки ошної бо дигар халќњо, пай бурдан ба
вежагињои фарњанги эшон, ба нозукињои манфиати миллии њар яки
онњо, ба хостњои рушди иќтисодї ва сиёсї ва фарњангии онњо
шарти зарурии љањонгароист. Ноозмуда ва бо чашми пўшида худро
ба оѓўши дигарон партофтан нашояд. Шинохти якдигар асоси
дўстї ва иттифоќу иттињод аст ва барои пешгирии суиистифода аз
њампайвандї зарур аст.
Фањмиши ѓарбии љањонгарої аз фањмиши шарќии он фарќ
дорад. Дар маънидоди ѓарбиён на танњо моњияти маънавии
масъала кам ба доираи биниш медарояд, балки нуктањое њаст, ки
ошкоро бар зидди манфиатњои миллии баъзе халќњо ва истиќлоли
фарњангии онњо равона шудааст. Бе чиз нест, ки нахуст дар
кишварњои Ѓарб љунбише ба муќобили љањонгарої ва љањонисозї
ба миён омад, ки торафт густариш меёбад. Љињатњои манфии он
љањонгарої, ки њоло дар Ѓарб таблиѓу ташвиќ ба он меафзояд, бо
пажўњишњои илмї кам-кам намоён шуда истодааст.
Чандест, ки бархе аз назарияпардозони Ѓарб мављудияти
фарњанги миллиро инкор мекунанд. Гўё дар миёни њеч халќе
фарњанги ягона вуљуд надорад, дар њар љомиа њар тоифаи мардум
худ фарњанги људогона доранд. чунончи фарњанги кишоварзон,
коргарон, њунармандон, равшанфикрон ва ѓайра, ки аз њам тафовут
дорад, њар кадоме ба сари худ вуљуд дорад, њатто хилофи якдигар
293
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
аст ва инњо наметавонанд њама ба якљоягї якфарњангии миллатеро
ба вуљуд биёваранд.
Назарияи адами ягонагии фарњангї њамоно идомаи он
назарияи ду фарњанг дар њар фарњанги миллист, ки В. И. Ленин
пешнињод карда буд. Омўзаи Ленин иборат аз ин аст, ки фарњанги
миллї дар љомиаи синфї ду бахш аст: яке фарњанги тўдањои
зањматкаш, ки фарњанги мардумии пешќадам аст, дигаре фарњанги
синфњои истисморгар, фарњанги аъёну ашроф, ки моњиятан
иртиљоъист.
Имрўз ин назарияро «такмил» кардаанд ва мегўянд, ки дар њар
љомиаи кунунї на ду фарњанг, балки чандин фарњанг њаст, њар
гурўњи мардум, њар минтаќа як фарњанги мустаќил дорад. Агар
маќсади Ленин тезутунд кардани муборизаи синфї ва бар њам
шикастани ягонагии миллї буд, назарияпардозони имрўзї
миллатро пора-пора кардан, њар пораро људогона фурў бурдан
мехоњанд. Маќсади аслї аз њувияти фарњангї мањрум кардани
мардум аст, то ки ба «ягонагии љањонї» расондани халќњо осонтар
шавад.
ЮНЕСКО дар баённомаи умумии худ бар хилофи назарияи
адами ягонагии миллии фарњанг таъкид мекунад, ки гуногуниву
рангорангї ва љилои рангомези њар фарњанги миллиро устувор
бояд кард. ЮНЕСКО таъкид бар ин дорад, ки фарњанг аз маљмўъи
хусусиятњои мушаххаси љомиа ва ё гурўњи иљтимоъї, аз маљмўъи
мушаххасоти маънавию моддї, фикрї ва отифии онњо иборат аст
ва ба љуз санъату адабиёт боз «шеваи зиндагї», яъне «ќобилияти
њамзистї», низоми арзишњо ва эътиќодњоро дар бар мегирад.
Устувории маљмўъи омилњои њувиятсоз пояњои њастии миллатро
пурќувват мекунад.
Омилњои бумии анъании њувиятсоз бунёди миллии фањангро
ба вуљуд меоваранд ва ягонагии фарњангии миллатро таъмин
мекунанд. Садаи бист ба бунёди миллии фарњанги халќњо бисёр
294
Хуросон аст ин љо
зарар овард ва акнун њавохоњони љањонгарої онро боз сусгтар
карда, дар байни миллатњои љањон якрангиро ќувват додан
мехоњанд. Дар ин маврид љањонгарої моњиятан ѓарбгарої хоњад
буд, њамрангии миллї заминаи њамрангї бо мардуми Ѓарбро омода
хоњад кард. Назарияи адами фарњанги ягона дар зимни худ маќсаде
дорад, ки њисси миллї, ифтихори миллї, умуман, њувияти миллиро
кам-кам нест карда, барои расидан ба якрангии љањонї, дурусттар
ин ки барои расидан ба њамрангї бо мардуми Ѓарб замина омода
бисозанд.
Ба даст овардани якрангии љањонии халќњо нияти нав нест ва
дар таърих чандин бор онро чун як ормони волои башардўстї ба
љилва овардан хостанд. Яке аз моддањои асосии маромномаи
марксистї њамин буд: дар љањон якрангии иљтимоъї ва бародариву
баробарї ба вуљуд оварданї буданд. Маќсад аз инќилоби љањонии
коммунистї ин буд, ки њама ањли љањонро њаммаслаку њамраъй
бикунанд. Устод Лоњутї дар ќасидаи «Кремл» (1922) гуфта буд:
Рўзе, ки ба пирўзї, бо маслаки имрўзї
Якранг шавад гетї, њамсанг шавад даврон
Зањмат бишавад омир, виљдон бишавад њоким,
Одам шавад осуда, олам шавад ободон.
Њайњот, чунин нашуд, кор ба тамом ранги дигар гирифт. Чун
дар кишвари шўравї љомиаи бесинф ва њамгун, љомиае, ки дар он
дўстии халќњо њукмрон бошад, сохтан хостанд, дар андак муддат
бовар њосил кардем, ки оќибати њамрангињо њамон берангї
будааст.
Дар ањди шўравї бисёр кўшиданд, ки њама халќњои Иттињоди
Шўравї ба мардуми рус монанд бошанд. Имрўз дар ин кўшишанд,
ки њама халќи љањон ба мардуми Ѓарб, ба аврупоиёну амрикоиён
монанд бошанд. Роњу равиши онњоро бипазиранд. Бе гумон,
295
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
оќибати љањонгарої, ки маънои ѓарбгароиро дорад, њамон
ќабоњати берангї хоњад буд, ки онро мурдарангї тавон номид,
Якдиливу њамраъйї чи дар як љомиа, чи дар миќёси
байналмилалї њаргиз иборат аз њамрангиву њамгунии мутлаќ
нахоњад буд. Баръакс, шукуфти гулистони зиндагї љилваи
назаррабои рангњои гуногунро бо худ дорад. Зарур аст, ки њар халќ
рангу рўйе дошта бошад ва аз њамрангиву якрангї њазар кунад.
Њамеша ин эњтимол аст, ки ѓарбгарої аз пайи худ ѓарбзадагї
биёварад. Роњ ёфтан ба тамаддуни Ѓарб, бар боргоњи илму фарњанг
ва маънавияти он, бегумон рўйдоде муњим ва зарур аст. Аммо
ѓарбзадагї натиљаи он аст, ки ба шеваи зиндагии мардуми Ѓарб бо
зоњирписандї нигаристаем, барои монанд шудан ба ѓарбиён дар
рафтору кирдор ва ахлоќу одоб кўшидаем. Ва натиљаи ин гаравиш
бештар фасоди ахлоќ хоњад буд. Ѓарбзадагї фасоди ахлоќ ва
коњиши одамият аст. Афсўс, ки баъзе нишонањои ѓарбзадагї дар
Тољикистон пайдо шудааст. Њоло раванди љањонї шудан дар
Тољикистон шуруъ шудааст ва ба истилоњ «унсурњои ќарзии
њувиятсоз»-ро, ки соњаи ахлоќу одоб ва забонро фаро мегиранд, ба
сохтори фарњанги миллї зиёд ворид меоварад. Бархе аз инњоро дар
поин хоњем дид.
5
Њангоми наздик шудан ба тамаддуни Ѓарб он таљрибаи
иљтимоъиро, ки дар замони шўравї њосил шуда буд, бояд ба назар
гирифт, то пайовардњои манфии њамназдикии фарњангњо дигар
такрор нашавад.
Густариши робитаи фарњангии мардуми тољик бо халќи рус ва
дигар халќњои кишвари шўравї дар садаи бист самараи муњим зиёд
дошт. Ин самарањо дар бисёр навиштањо, аз љумла дар баъзе
296
Хуросон аст ин љо
навиштањои ин камина нишон дода шудаанд. Њоло ба дигар
љињатњои масъала диќќат љалб кардан мехоњем.
Дар садаи бист дар натиљаи сиёсати маънавиятситезї ва
миллиятзидої дар њама љумњурињои шўравї, аз љумла дар
Тољикистон рухнамуде падид омад, ки боиси харобии сохтори
фарњанги миллї метавонист гардад. Аз як сў, доираи амали
фарњанги миллї танг мешуд ва фарњанги миллї нотавон мегардид,
аз сўйи дигар, бо нерў афзудани сиёсати руссозї дар љомиаи
тољикон нуфузи фарњанги рус густариш ёфта, ба вежа дар шањрњо
шахсияте шакл гирифт, ки дар заминаи фарњанги русї ташаккул
ёфтааст, аз фарњанги миллї, аз урфу одат, одобу ахлоќи худї
бебањра мондааст ё хеле кам бањра бурдааст, забони тољикиро
намедонад ё андаке ба сатњи зисту маъишати одї медонаду бас. Дар
дањаи панљоњи садаи бист дар шањри Душанбе фаќат 12 фоизи
љамъият тољик буд, дигар њама рус ва русизабон буданд. Солњои
баъд фоизи ањолии тољик дар Душанбе андак зиёд шуд, вале
тољикон дар пойтахти љумњурии худ чандин сол аќалиятро ташкил
мекарданд. Дар ин шароит њељ имкон набуд, ки ба кўдакњо забони
тољикї ёд бидињем, тољикият биёмўзем. Бисёре аз љавонони тољик
њисси миллї надоштанд ва агар доштанд, хилофи њисси миллии
тољикї буд. Иддае аз онњо зоњиран тољик, ботинан рус буданд.
Онњоро шахсияти бегонафарњанг метавон номид.
Дар байни ин тољикони русигўй касоне њам пайдо шуданд, ки
њисси миллии тољикї доштанд, ба хидмати миллат камари њиммат
бастанд, дар илм, дар анвоъи санъат кор карданд, њангоми тезу
тунд шудани муносибатњои миллї тарафи тољиконро гирифтанд.
Лекин дар байни тољикони русизабон касоне, ки дар њолати
бетафовутии миллї монданд, бештар буда, аз бетафовутии онњо
зарар ба миллат кам мерасид, зеро аз фаъолияти бетарафонаи онњо
ба миллат фоида камтар расад њам, аксаран зарар њам намерасид.
297
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
Бархе аз онњо имрўз, яъне дар оѓози садаи XXI њам дар роњи иљрои
Ќонуни забон мониањо эљод мекунанд.
Набераву аберањои он тољикони русигўи садаи бистум, онњое,
ки дар аввалњои даврони истиќлоли Тољикистон, чунончи солњои
1992 - 1993 таваллуд шудаанд, имрўз, ки ба 14-15 даромадаанд,
њанўз забони тољикиро ёд нагирифтаанд. Бархе њељ намехоњанд, ки
ёд бигиранд, бархе андак ёд гирифта, чунон гап мезананд, ки ними
суханашон тољикї ва ниме русї буда, гоњ ба тамом русї, вале њар
љумла як-ду калимаю ибораи тољикї њам дорад. Чунин наврасону
нављавонон дар Душанбе хеле зиёданд. Умеди ин, ки бисёре аз онњо,
њатто баъзе фарзандони онњо ба лонаи забони тољикї ва фарњанги
анъании мо хоњанд баргашт, кам аст.
Бино бар ин бояд гуфт, ки бегонафарњангї дарди бадест, ки
агар як нафар гирифтори он гардад, чанд насли авлоди ў
наметавонанд аз он рањої биёбанд.
Дар садаи бист дар миёнаи тољикон шахсияти фарњангии
дугуна низ пайдо шуд. Касоне пайдо шуданд, ки аз фарњанги
миллии худ ва аз фарњанги бузурги русї баробар бањра бурдаанд,
омезиши ду фарњанг дар шахсияти онњо як сифати навини
дилписанде ба вуљуд овардааст. Бештари онњо шахсияти эљодкор
буда, дар адабиёту санъат фаъолият кардаанд. Сотими Улуѓзода,
Мирзои Турсунзода, Фазлиддин Муњаммадиев ва дигар
нависандагони тољик, чанде аз бастакорон, рассомон, артистњо,
донишмандон ва ѓайра аз њамин љумлаанд. Бо љусторњо ва
эљодкории онњо фарњанги тољикї, адабиёту њунар ва илми
Тољикистон ба роњњои нав даромад, сифати тозаи фарњангї,
синтези бадеъии шарќиву ѓарбї арзи вуљуд кард. Сифати тозаи
фарњанги бостонии мардуми тољик, он сифати нав, ки дар садаи
бист, дар ањди шўравї ба вуљуд омад, бештар бо шаклгирии
шахсияти фарњангии дугуна вобастагї дорад, чунин шахсиятро
шахсияти фарњангии дубањра биномем бењтар аст.
298
Хуросон аст ин љо
Дар айни замон набояд фаромўш кард, ки сифати тозаи
фарњанги тољикон дар садаи бист бештар аз ташаккули шахсияти
фарњангии дубањра дар эљодиёти Садриддини Айнї падид омад. Ба
фањми банда, шахсияти эљодкории устод Айниро шахсияти
фарњангии дугуна наметавон номид. Устод дар заминаи фарњанги
миллї, дар заминаи суннатњои бостонии фарњанги Шарќ, бештар
Шарќи исломї нумув кардааст. Ў аз таъсири реализми адабиёти
русї, аз таъсири тамаддуни Ѓарб бебањра набудааст, вале дар
эљодиёти ў нуфузи ин таъсир ба он дараља нарасида буд, ки
баробари фарњанги миллї љойгоњ ёфта бошад. Амиќан ва
њамаљониба аз худ кардани фарњанги аврупої ва адабиёти русї ба
устод Айнї муяссар нашуда буд, аммо азбаски ў бузург буд, њамон
таъсирпазирии андак низ ба ў имкон дод, ки насри реалистии
тољикони Фарорўдро ба вуљуд биёварад.
Профессор И. С. Брагинский аќида дошт, ки синтези адабии
шарќиву ѓарбї нахуст дар насри Садриддин Айнї ва пас аз он дар
осори Мухтор Авезови ќазоќ ва Чингиз Айтматови ќирѓиз
барљастатар аз њама падид омад. Дар масъалаи мансубияти Мухтор
Авезов ва Чингиз Айтматов ба шахсияти фарњангии дубањра банда
шубња надорам ва бояд таъкид кард, ки устод Айиї, агарчи
шахсияти эљодкории ў ба дубањрагии фарњангї нарасида буд, барои
пайдоиши ин навъи шахсият дар Осиёи Марказї замина омода
кардааст.
Аз ин мебарояд, ки он њама дигаргунињои муњим, ки дар
фарњанги тољикї дар садаи бист рўй дод, фаќат ба пайдоиши
дугунагии фарњангии шахс вобастагї надорад ва бидуни
шаклгирии чунин шахсият низ метавонист пайдо шавад.
Дубањрагии фарњангї яке аз натиљањои тамоси фарњангњост, ки чун
дигар натиљањои он дар баъзе љињатњо ањамият дошта, дар дигар
мавридњо мумкин аст ањамияте надошта бошад ва ё наќше манфї
бигузорад.
299
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
Дар асл шахсияти фарњангии дубањраи садаи бист дар
Тољикистон на натиљаи амали мутаќобилаи фарњангњо, балки
натиљаи наздик шудани фарњанги тољикї ба фарњанги русї буд,
бештар натиљаи амали фарњангии яктарафа, зиёда аз ин дар
бештари мавридњо натиљаи тањољуми фарњангї, натиљаи фишори
як фарњанги бузургу тавоно ба фарњанги мо буд. Аз ин сабаб,
дубањрагии фарњангї љанбаи манфї низ дошт. Манфитарин љанбаи
дугунагии фарњангї он буд, ки дар бисёр мавридњо ба
бегонафарњангї гузашт, шахсияти бегонафарњанг ба вуљуд овард.
6
Шахсияги бегонафарњанг мањсули муњити маънавиятзидо,
мањсули чунин муњити иљтимоъиву сиёсист, ки арзишњои волои
миллиро аз эътибор соќит кардан мехоњанд. Шахсияти
бегонафарњанг мањсули империализми фарњангист, ки халќњоро аз
истиќлоли фарњангї ва њувияти миллї мањрум сохта, ба тобеъияти
як миллати бузург даровардан њадафи он аст. Империализми
фархангї дар чањони имрўз зери ниќобњои зебо њамчунон амал
дорад. Тањољуми фарњангии абарќудратњо дар Тољикистони
навбунёди тозаистиќлол рўз то рўз зўр мегирад. Бо ривољи
равандњои љањонгарої чунин хавфе афзоиш меёбад. ки мо ба
зоњири хушнамои зўроварии фарњангї фирефта бишавем ва оњиста
- оњиста худ бехабар ба баъзе падидањои тобеъияти фарњангї тан
бидињем.
Бесабаб нест, ки њоло дар љањони Ѓарб мафњуми «шахсияти
фарњангии дугуна» вирди забонњост. Бо афзоиши њамназдикии
Шарќу Ѓарб, дурусттар он ки бо наздик шудани миллатњои Шарќ
ба тамаддуни Ѓарб низ шахсияте ба вуљуд меояд, ки он тавр ки дар
боло дидем, њувияти фарњангии дугуна дорад: њам вежагињои
фарњанги миллати худро нигоњ доштааст, њам вежагињои фарњанги
300
Хуросон аст ин љо
Ѓарбро аз худ кардааст, њам шарќист, њам ѓарбї, шахсияти
дубањраест, ки аз неъматњои ду тамаддун бањра бурдааст.
Ба гумони мо, шахсияти фарњангии дубањра дар он сурат
рухдоди муњиммест, ки пой бар фарњанги миллї устувор дошта ва
дар айни њол аз фарњанги дигаре бањрамандї ёфтааст. Шахсияти
дубањра на ин ки донанда, балки дорандаи фарњанги миллии худ
аст ва фарњанги миллї маѓз то маѓзи њастии маънавии ў нишаста,
бо даст ёфтан ба фарњанги дигар тавоноии фарњанги худї дар
сиришти ў бештар ва фаъолтар гардидааст.
Шахсияти дубањрае, ки дар њастии маънавии ў фарњанги
дигаре бартарї ёфтааст ва боиси суст шудани алоќамандии ў бо
фарњанги миллии худ гардидааст, аз эњтимол дур нест, ки камтар
њисси миллї дошта бошад ва бештар дар хидмати миллат кўтоњї
бикунад.
Таносуби унсурњои худї ва бегона дар њастии фарњангии инсон
аз ањамияти бузурге бархурдор аст. Асоси худї ва бегонагиро дар
њастї дорои ањамияти баробар набояд донист. Дар њар мавриде
худї бештар аз бегонагї ањамият дорад. Ба фикри мо, ин таносуб
дар баррасии худї ва бегонагї бояд бештар мавриди диќќат ќарор
бигирад.
Агар њангоми тамоси фарњангї ба шаклгирии шахсияти инсон
фарњанги дигаре бештар нуфуз пайдо карда бошад ё ин нуфуз боло
бигирад ва наќши фарњанги миллиро дар њастии шахс ба берангї
бирасонад, на шахсияти дубањра, балки шахсияти бегонафарњанг ба
миён меояд. Дар ин сурат «худї» ва «бегонагї» љой иваз мекунад,
«худї» «бегонагї» мешавад ва «бегонагї» ба «худї» табдил меёбад.
Шахси бегонаошно дар ин сурат худбегона хоњад буд, ба фарњанги
дигаре пайваста, аз фарњанги худ пайванд хоњад бурид. Чунин љой
иваз кардани «худї»-ву «бегонагї», чунин табдили фарњанг, яъне рў
овардан ба фарњанги дигар ва рў тофтан аз фарњанги худ бештар
љунин натиља хоњад дошт, ки арзишњои маънавї дар шуури шахс
301
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
ќимат дигар мекунанд, бештарин ба куллї арзиш аз даст медињанд
ва чунонки гуфтем, шахсияти бемаслак ва беимон ташаккул меёбад,
ки аз арзишњои ахлоќии миллати худ дур шуда ва арзишњои
миллати дигареро њам бо зоњирбинї пазируфта, на ба фарњанги
худї, на ба фарњанги пазируфта наметавонад хидмат бикунад.
Шахсияти худбегона ва худгурез гоњ ќобил аст ба њар ду фарњанг
хиёнат бикунад. Безарартарин њолати ў њолати бетафовутист, ки
вобастагї ба њељ яке аз фарњангњо эњсос намекунад, мансубияти
фарњангї ва миллии шахсиятро беањамият медонад.
Шахсияти фарњангии дубањра, ки метавонад ба хубї аз њар ду
фарњанг намояндагї бикунад, яъне бо фаро гирифтани ду фарњанг
метавонад ба њар ду миллат баробар хидмат бикунад, дар садаи
бист аз байни тољикони Фарорўд хеле кам пайдо шуд. Темур
Зулфиќоров ва Темур Пўлодовро, ки нависандагони русинависанд
ва дар адабиёти русии садаи бист љойгоње доранд, Мансури Суруш
ки ба тољикї ва русї асарњои бадеъї менависад ва чанд нафар
дигар, аз љумла бархе намояндагони жанрњои гуногуни њунар
(рассомї, балет, чанде бастакорон)-ро шояд шахсияти дуфарњанг
метавон номид. Албатта, шахсияти дуфарњанг, ки њар ду фарњангро
фаро гирифта ва мањдудиятњои њар ду фарњангро бартараф карда,
ба пояњои баландтари фарњанги љањон расидааст, низ дар садаи
бист аз байни тољикони Фарорўд каму беш зуњур кард, вале агар
хато накунам, истисно буд.
Бештар на шахсияти дуфарханг, балки шахсияти
бегонафарњанг ба вуљуд омад.
Шахсияти чандбањра, ки ба љуз фарњанги миллии худ аз ду-се
фарњанг бањра бурдааст, њамаи он фарњангњоро баробар
пазируфтааст ва дар айни њол ба њамаи онњо ба чашми бетафовутї
менигарад, бештар майл ба ѓояњои љањонватанї хоњад дошт.
Шахсияти чандбањра дигар ба як фарњанги миллї тааллуќ надорад.
Шуури миллии ў (агар бошад) бештар бетараф ва нофаъол аст.
302